Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów/I (całość)
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów |
| Wydawca | Wydawnictwo M. Arcta |
| Data wyd. | 1930 |
| Druk | Drukarnia Zakładów Wydawniczych M. Arct, Sp. Akc. |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | I – wykaz haseł Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI  Cała encyklopedia |
| Indeks stron | |
Iblis, w religji mahometańskiej nazwa djabła, zbuntowanego anioła, który nie usłuchał rozkazu Boga upokorzenia się przed Adamem. Za to został wygnany z raju. Otrzymał odroczenie mąk piekielnych aż do Sądu ostatecznego i przez ten czas wolno mu czynić wszystko, co może, dla uwodzenia ludzi.
Idealizm, kierunek filozoficzny, wychodzący z założenia, że umysłowe poznanie niczego nie zawdzięcza doświadczeniu czyli empirji, lecz jest wyłącznie tworem rozumu, który je sam w sobie rozwija. Kierunek ten zatem jest wprost przeciwny empiryzmowi, który z dwóch pierwiastków władzy poznawczej, rozumu i zmysłu, uznaje tylko zmysł jako sposób poznania, a materję jako przedmiot poznania. Pośredni kierunek, empiryczno-idealny, uznaje tak prawa zmysłu jak prawa rozumu, uważa empirję za fundament, na którym buduje rozumowanie.
Idealizm niemiecki, zwany transcendentalnym, pochodzi od Kanta, który mu dał początek swoim idealizmem krytycznym, i osiąga szczyt rozwoju w idealizmie absolutnym Hegla (ob.). W religji doprowadził ten idealizm do panteizmu, różniącego się tylko nazwą od ateizmu, w socjologji zaś do ubóstwienia społeczeństwa (Fichte) i państwa (Hegel). Po kilkudziesięciu latach panowania w dziedzinie filozofji idealizm transcendentalny, będący zaprzeczeniem zdrowego rozsądku, doprowadził drogą reakcji do swej antytezy, do materjalizmu.
W przeciwieństwie do tych skrajnych kierunków stoi idealizm chrześcijańskiego teizmu, który stanowi istotny pierwiastek religji objawionej. Treścią jego jest rozróżnienie między duchem i materją i przekonanie o wyższości ducha nad materją, o istnieniu osobowego, świadomego Stwórcy, będącego istotą odrębną od świata stworzonego, który jest tylko urzeczywistnieniem planu Stwórcy.
Idololatrja, bałwochwalstwo, oddawanie czci boskiej przedmiotom, wyobrażającym bóstwo. Jest rodzajem fetyszyzmu, od którego różni go przedmiot czci, który przy idololatrji jest wytworem ręki ludzkiej, podczas gdy fetysz nie musi nim być. Idololatrja nie ma nic wspólnego z czcią, oddawaną przez członków Kościoła katolickiego obrazom i posągom świętym, jak to twierdzili w VIII wieku ikonoklaści (ob. Obrazoburcy), a od czasu reformacji protestanci, zwłaszcza kalwiniści. Katolik, chociażby stał na najniższym stopniu oświaty, nigdy nie uważa obrazu czy posągu świętego za bóstwo, a przez akty czci, spełniane wobec tych przedmiotów, nie czci ich samych, lecz osobę, którą wyobrażają, lub zdarzenie, którego są pamiątką.
Ignacy św., biskup w Antjochji około r. 66 — 107, miał być uczniem apostołów, św. Jana lub św. Piotra, zwał się po syryjsku Nurono, co przetłumaczono na łacińskie Ignatius, t. j. pełen ognia. Zwanym był także Theophorus, z greck. „noszący Boga w sercu“. Za czasów Trajana przywieziono go do Rzymu i według legendy rzucono w Colosseum na pożarcie dzikim zwierzętom (ok. r. 107 lub 115). Św. Ignacy napisał w drodze do Rzymu szereg listów do kościołów Wschodu. Z listów tych siedem uznano za autentyczne. Ostrzega w nich przed wpływami judaizmu i przed nauką doketów oraz wzywa wiernych do zjednoczenia się przy hierarchji, to jest biskupach, kapłanach i diakonach. Prawdopodobnie ta nauka św. Ignacego o hierarchji stała się przyczyną, dla której niektórzy krytycy protestanccy odmawiają autentyczności wszystkim jego listom. Natomiast badacze protestanccy, jak Harnack, Lighfoot i Zahn uznają autentyczność siedmiu listów w t. zw. krótszej recenzji, wydanej w r. 1650.
Ignacy Loyola św., założyciel zakonu jezuitów, ur. w r. 1491 lub 1495 na zamku Loyola w kraju Basków w Hiszpanji, spędził młodość na dworze Ferdynanda V jako paź i kształcił się w sztuce wojennej. W obronie Pampelony w r. 1521 ciężko ranny, musiał długo się leczyć i pod wpływem dzieł, przeczytanych w czasie rekonwalescencji, postanowił zerwać z dotychczasowym trybem życia i poświęcić się Bogu. W r. 1522 udał się do klasztoru benedyktynów w Monserrat i ofiarował tam swój miecz jako wotum przed cudownym obrazem Matki Boskiej. Przebywał jakiś czas w szpitalu klasztornym w Maureza oraz w grocie poza miastem, oddając się kontemplacji i umartwieniom. Po powrocie z pielgrzymki do Ziemi św. począł się kształcić w łacinie, poczem studjował na uniwersytetach w Alcala i w Salamance. W tym czasie więziono go kilkakrotnie, oskarżając o należenie do sekty iluminatów, zwanej w Hiszpanji alombrados. Również w Paryżu, gdzie od r. 1528 studjował w Sorbonie filozofję, oskarżano go i więziono. W kole przyjaciół, złożonem z Francuzów i Hiszpanów, do których należał św. Franciszek Ksawery, powziął w Paryżu w r. 1534 plan założenia zakonu. W tym celu zjechał się z przyjaciółmi w r. 1537 w Wenecji, poczem udał się do Rzymu, gdzie otrzymał święcenia kapłańskie. W r. 1538 przedstawił papieżowi Pawłowi III plan zamierzonej kongregacji, w którym do trzech zwykłych ślubów zakonnych dodał ślub czwarty: bezwarunkowego posłuszeństwa papieżowi. Zatwierdzenie nowej reguły natrafiało na przeszkody, a bulla z r. 1540 udzielała go z zastrzeżeniem, że zakon nie może liczyć więcej niż 60 członków. Ograniczenie to zniosła bulla z r. 1543. Św. Ignacy, jako pierwszy generał zakonu, rozwinął tak energiczną działalność, że w czasie jego śmierci w Rzymie w r. 1556 zakon jezuitów liczył 12 prowincyj i 1000 członków. Papież Pius V w r. 1609 zaliczył św. Ignacego w poczet błogosławionych, a papież Grzegorz XV w r. 1622 w poczet świętych.
Oprócz konstytucji zakonnej Towarzystwa Jezusowego, arcydzieła organizacji (ob. Jezuici), napisał św. Ignacy słynne „Ćwiczenia duchowne“, dzieło pedagogji ascetycznej, wysoko cenione nietylko przez katolików.
Ikonografia (ikonologja) chrześcijańska, nauka zajmująca się wyobrażeniami przedmiotów wiary chrześcijańskiej, osób, zdarzeń i symbolów zapomocą rysunku, malarstwa i rzeźby. Jest częścią historji sztuki i nauką pomocniczą historji Kościoła. Objaśnia i opisuje sposoby przedstawiania przedmiotów wiary zapomocą sztuk plastycznych i oświetla znaczenie historyczne i dogmatyczne dzieł sztuki religijnej. Jako nauka związana jest ściśle z archeologją i symboliką chrześcijańską.
Ikonoklaści, ob. Obrazoburcy.
Ikonostas, w cerkwiach Kościoła wschodniego ściana, pokryta obrazami świętych, oddzielająca ołtarz od reszty kościoła. W ścianie tej znajduje się troje drzwi. Nad środkowemi umieszczony jest obraz Wieczerzy Pańskiej. Drzwi te, zwane carskiemi wrotami, służą tylko dla kapłana odprawiającego liturgję (ob. Grecko-wschodni Kościół).
Iluminaci (oświeceni). 1) W Niemczech tajny związek, założony w r. 1776 przez Adama Weishaupta, profesora prawa kanonicznego w Ingolstadzie celem zwalczania katolicyzmu, a w szczególności w celu paraliżowania działalności jezuitów. Członkowie związku zwali się pierwotnie perfektybilistami. Organizacja związku, opracowana przez Weishaupta i bar. Kniggego, autora książki „Umgang mit Menschen“ (niemiecki wykład form towarzyskich), imitowała organizację zakonu jezuitów a raczej była jej karykaturą. Obowiązywała członków do bezwzględnego posłuszeństwa wobec nieznanych sobie przełożonych, okrytych najgłębszą tajemnicą, do wzajemnego śledzenia się członków i donoszenia przełożonym o sobie i innych. W ten sposób mieli być członkowie najniższego szczebla związku, zwani minerwalami, przygotowani na wyższe szczeble. Drugi szczebel miał stanowić przejście do szkockiego wolnomularstwa (ob. Masonerja), trzeci zaś, zwany klasą misterjów, miał Weishaupt dopiero opracować, gdy wskutek tendencyj rewolucyjnych związku i gorszącego życia jego członków, oraz wskutek poróżnienia się Kniggego z Weishauptem, który musiał uciekać z Ingolstadu z powodu dochodzeń o występki przeciw moralności, związek został rozwiązany w r. 1785 przez rząd bawarski. W r. 1880 masoni usiłowali wskrzesić iluminatów pod formą, tajnego zakonu, którego siedzibą jest Drezno. Tam wychodzi od r. 1893 organ związku p. t. „Wort“. 2) Iluminaci w Hiszpanji, ob. Kwietyzm.
Imam, z arabskiego, zn. nauczyciel, przewodnik, u mahometan członek trzeciej i najniższej kategorji duchownych (ulemów). Ponieważ w pierwszych czasach islamu przewodnictwo w modlitwach publicznych należało do kalifa, którym do upadku monarchji w Turcji był sułtan, przeto i sułtan nosił tytuł imama. Tytuł ten nadawano również wybitniejszym dogmatykom islamu.
Imienia Jezus święto obchodzi Kościół katolicki jako święto ruchome w drugą niedzielę po Trzech Królach.
Impanacja, z łac. in pane, zn. „w Chlebie“, doktryna o przemianie Chleba w Ciało Chrystusa, głosząca, iż chleb eucharystyczny w zjednoczeniu ze słowem (Logos) zatrzymuje swą niezmienioną substancję. Doktrynę tę potępił sobór trydencki w nauce o Przeistoczeniu (ob. Transsubstancjacja).
Imprimatur, łać. „wolno drukować“, klauzula zezwolenia na druk książki, udzielonego przez władzę kościelną (ob. Cenzura kościelna książek).
Improperja, antyfony czytane lub śpiewane naprzemian z chórem przez kapłana w czasie nabożeństwa w Wielki Piątek przy adoracji krzyża. Są to wyjątki z proroctw, wyrażających użalenie się Zbawiciela nad niewdzięcznością ludu.
Indeks książek zakazanych, spis książek uznanych przez Kościół katolicki za szkodliwe i zabronione wiernym. Pierwszy indeks ogłosił papież Paweł IV w r. 1557. Sobór trydencki powierzył w r. 1562 sprawę indeksu osobnej komisji, która swoje prace przedstawiła papieżowi do decycji. Pius IV w r. 1564 zatwierdził w konstytucji „Dominici gregis“ zasady soboru co do cenzury książek i ogłosił indeks, zwany trydenckim, podzielony na trzy części: w pierwszej wyliczono pisarzy, których wszystkie dzieła są zabronione, w drugiej poszczególne dzieła zakazane, w trzeciej dzieła zakazane, wydane anonimowo lub pod pseudonimem. Pius V utworzył w r. 1571 osobną kongregację kardynalską, zwaną kongregacją indeksu. Papież Aleksander VII w r. 1665 kazał ułożyć indeks alfabetycznie, usuwając podział na trzy części. Sposób postępowania dla kongregacji indeksu określił Benedykt XIV w konstytucji „Sollicita ac provida“ w r. 1753, a reguły, jakich należy się trzymać przy ocenie książek wydał Leon XIII w konstytucji „Ófficiorum ac munerum“ z r. 1897. Benedykt XV w r. 1917 zniósł kongregację indeksu a jej zakres działania przeniósł na kongregację św. Officjum, której przewodniczy sam papież.
W Polsce indeks książek zakazanych w myśl uchwał soboru trydenckiego z r. 1562 pojawił się dopiero w r. 1603 w Krakowie i w ciągu lat 15 doczekał się trzech wydań. Niektóre edycje rzymskie od r. 1704 począwszy obejmowały także pisarzów polskich.
Independenci albo kongregacjonaliści, w Anglji i Ameryce nazwa ogółu sekt, powstałych na tle doktryny Kalwina, lecz odrzucających kalwiński ustrój synodalny i wychodzących z zasady, głoszonej w Anglji przez Boberta Browna (1549 — 1630), że każda gmina dla siebie stanowi osobny Kościół, niezależny od żadnej wyższej organizacji kościelnej i podlega tylko Chrystusowi. Nazywali się pierwotnie braunistami od Browna, który założył pierwszą gminę w Norwich w r. 1580. Z początkiem XVII w. nazwali się independentami, gdy ówczesny ich przywódca, John Robinson (zm. w r. 1625), użył wyrazu „independent“ na określenie niezależności ich związku. Zwą się też kongregacjonalistami, czyli członkami stowarzyszenia religijnego, które zobowiązało się umową do wspólnego odbywania nabożeństw. W czasie dyktatury Kromwela, który należał do independentów, zyskali na znaczeniu i utworzyli partję zwolenników „tysiącletniego państwa świętych“, przeciwną partji lewellerów („wyrównywaczy“), głoszących wszechwładzę ludu, rozdział kościoła od państwa i zupełną bezwyznaniowość państwa (ob. Lewellerzy). Kromwel wystąpił przeciwko tym obydwom partjom, rozwiązał w r. 1653 t. zw. „mały parlament“ a przywódcę lewellerów Jana Silburna skazał na wygnanie. Gdy w r. 1662 t. zw. akt uniformistyczny Karola II zagrażał ciężkiemi karami non-konformistom, t. j. nie należącym do urzędowego kościoła anglikańskiego, stali się independenci przedmiotem prześladowań, którym położył koniec edykt tolerancyjny z r. 1688. W czasie prześladowań wielu independentów emigrowało do Ameryki, gdzie powstały liczne gminy, zwane kongregacjonalistycznemi.
Indeterminizm, ob. Determinizm.
Indje brytańskie, statystyka wyznań, ob. Azja.
Indra, najwybitniejsze bóstwo indyjskiej religji w okresie Wedy (ob. Wedyzm).
Indult w prawie kanonicznem: udzielony z łaski przez papieża przywilej, wyjątek od powszechnie obowiązujących przepisów prawnych. Tak np. zwalnia papież biskupów czasowo od obowiązku rezydencji, kanoników po 40-letniej służbie od obowiązku chóru, zezwala duchownym na zajmowanie się medycyną i t. p.
Indyferentyzm, obojętność na różnice dogmatyczne czyli indyferentyzm względny, mało różni się od indyferentyzmu absolutnego, będącego zupełną obojętnością na wszelkie objawy religijne, skrajnem przeciwieństwem do fanatyzmu. Indyferentyzm absolutny bardzo często przeradza się prawem kontrastu w fanatyzm antyreligijny.
Indyjska religja, ob. artykuły: Weda, Bramanizm i Hinduizm.
Infamja, utrata czci i dobrego imienia u wiernych, kara kościelna, która następuje albo jako „infamja faktyczna“ sama przez się wskutek spełnienia czynu zniesławiającego i ustaje, gdy zniesławiony życiem uczciwem udowodni poprawę, albo jako „infamja prawna“, ustanowiona jako kara w wypadkach w prawie ściśle określonych za pewne przestępstwa i pociągająca za sobą niezdolność do otrzymania beneficjów i godności kościelnych.
Informata conscientia, przekonanie, powzięte w sumieniu. Wyrokiem „ex informata conscientia“ nazywa się w prawie kanonicznem wyrok, wydany na podstawie przekonania, powstałego w sumieniu sędziego, z pominięciem formalności proceduralnych. Jest dopuszczalny tylko w dwóch wypadkach: biskup może ex informata conscientia: 1) nie dopuścić kogoś do święceń wogóle lub odmówić mu dalszych i 2) może zasuspendować podwładnego sobie duchownego ab ordine et ab officio, czyli od wykonywania wszelkich funkcyj duchownych i od wszystkich aktów jurysdykcji i administracji duchownej. Wyrok taki nie może jednak obejmować suspensy a beneficio, t. j. odjęcia prawa administracji dóbr beneficjalnych. Do nałożenia suspensy ex informata conscientia nie potrzeba przewodu sądowego, wystarcza dekret biskupi, w którym ma być wyraźnie powiedziane, że suspensa następuje ex inf. cons., czyli z przyczyn samemu ordynarjuszowi znanych i ma być oznaczony czas, przez który nałożono karę suspensy. Celem takiego wyroku jest uniknięcie gorszącego procesu i dlatego może być zastosowany tylko w wypadkach tajnych.
Infralapsarii, zwolennicy nauki Kalwina o predestynacji (przeznaczeniu), tłumaczący ją w ten sposób, że Bóg wybrał ludzi do zbawienia, przewidując ich upadek grzechowy oraz postanawiając zesłanie Zbawiciela. Zwolennicy tej nauki, zwani także gomarystami, triumfowali na synodzie w Dordrechcie (1618 — 19) nadarminjanami (supralapsarii), którzy, wyprowadzając ostateczne konsekwencje z nauki Kalwina, utrzymywali, że Bóg przed wiekami przeznaczył wierzących na zbawienie, a niewierzących na potępienie. Obydwie teorje są deterministyczne, t. j. zaprzeczające istnieniu wolnej woli (ob. Arminjanizm).
Infuła (mitra), nakrycie głowy biskupa w czasie spełniania obrzędów kościelnych.
Infułat, katolicki dostojnik kościelny, który nie będąc biskupem, otrzymał od papieża przywilej używania przy uroczystych obrzędach infuły, pastorału i innych zewnętrznych odznak urzędu biskupiego. Infułatami są z pośród księży świeckich najczęściej kanonicy z tytułu urzędu lub godności, gdy piastują w kapitule wyższe dostojeństwo albo z tytułu kościoła, w którym są przełożonymi (tak np. archiprezbiter kościoła Marjackiego w Krakowie), z pośród zakonników zaś opaci niektórych klasztorów, nie podlegających jurysdykcji biskupa.
Ingres biskupi, ceremonja kościelna przy objęciu przez biskupa rządów diecezji. Wjazd biskupa w granice diecezji, porządek przyjęcia go przez podwładne duchowieństwo, procesję do kościoła katedralnego i inne obrzędy w czasie ingresu przepisuje szczegółowo ceremonjał biskupi.
Inkardynacja, przyjęcie duchownego katolickiego do nowej diecezji po uwolnieniu go z diecezji, w której otrzymał tonzurę (ob. Ekskardynacja). Przez inkardynację, która następuje w formie aktu pisemnego i nie może być ani czasową ani warunkową, duchowny traci wszelką łączność z dawniejszą diecezją i staje się podwładnym biskupa tej diecezji, w której został inkardynowany.
Inkarnacja, ob. Wcielenie.
Inkluzi, asceci średniowieczni, którzy się zamykali na całe życie w celi lub grocie, przyjmując pożywienie przez mały otwór w ścianie, będący zarazem oknem celi. Ponieważ wielu z nich przeceniało swe siły fizyczne, a były też wypadki, że mnisi zostawali inkluzami tylko dla wyłamania się z pod surowej reguły klasztornej, synody: toledański w r. 646, trullański w r. 692 i frankfurcki w r. 794, uregulowały sprawę inkluzów w ten sposób, że inkluzem mógł zostać tylko ten, kto przebył przepisany czas próby w klasztorze i uzyskał zezwolenie opata i biskupa. W XII wieku inkluzi przyjęli regułę św. Augustyna. Ostatnie zakonnice-inkluzki żyły w Rzymie w XVI wieku.
Inkorporacja, w kodeksie prawa kanonicznego zwana unją, połączenie beneficjum kościelnego z instytucją kościelną, nie będącą beneficjum, a więc z klasztorem, kapitułą, kolegiatą lub z seminarjum duchownem. Inkorporacja jest częściową, jeżeli z tą instytucją połączono tylko dochody beneficjalne, a sam urząd duchowny, np. duszpasterstwo przy inkorporacji probostwa, wykonywa stały wikary, nie należący do grona członków instytucji, przedstawiony przez jej przełożonego i mianowany przez biskupa. Inkorporacja nazywa się pełną, gdy nietylko dochody ale i urząd duchowny połączono z instytucją. Tak np. gdy probostwo inkorporowano do klasztoru, proboszczem jest klasztor i spełnia obowiązki duszpasterskie przez jednego ze swych członków, którego przełożony klasztoru przedstawia jako wikarego, a biskup, właściwy dla inkorporowanego beneficjum, instytuuje go w tym charakterze na probostwie.
Inkwizycja (dochodzenie), trybunał mający wyszukiwać heretyków i udowadniać ich winę. Należy odróżnić inkwizycję kościelną od państwowej. Inkwizycję kościelną ustanowił papież Lucjusz III na soborze w Weronie w r. 1184. Papież Grzegorz IX około r. 1231 polecił rozpoznawanie spraw o herezję, które należały do jurysdykcji biskupów, osobnym komisarzom, powoływanym najczęściej z zakonu dominikanów. Jego następcy Inocenty IV, Urban IV, Grzegorz X, Bonifacy VIII i Klemens V nakazywali inkwizytorom odnoszenie się do biskupów i powoływanie konsultorów, t. j. duchownych i świeckich doradców obeznanych z prawem kościelnem i świeckiem, zwanych periti lub boni viri. Inkwizytor przedstawiał konsultorom stan sprawy i zasięgał ich zdania, poczem następowało dwukrotne upomnienie. Kto się zupełnie nawrócił, t. j. wyparł uroczyście błędnej nauki, podlegał tylko pokucie kościelnej pod okiem proboszcza. Wątpliwie nawróconych zamykano do więzienia. Upornych, którzy mimo upomnień nie chcieli się wyrzec błędnej nauki, wydawano władzy świeckiej, która ich karała według ustaw państwowych. Ponieważ przy zbrodni obrazy majestatu ustawy ówczesne pozwalały na użycie tortur, zaczęto stosować je także do heretyków. Najsroższe wyroki na heretyków za czasów Inocentego III (1198 — 1216) polegały na banicji i konfiskacie majątku. Wskutek prawodawstwa świeckiego, które orzekało na heretyków tę samą karę, co za zdradę kraju, zastosowywano od r. 1231 karę śmierci przez spalenie na stosie.
Inkwizycja, jako trybunał kościelny, nie skazywała nigdy heretyka na śmierć, lecz stwierdzała fakt herezji, oświadczała, że z uporczywym heretykiem Kościół nie ma nic więcej do czynienia i wydawała go władzy świeckiej.
Przyczynę, srogich kar, wymierzanych przez władze świeckie na heretyków, było panujące w wiekach średnich przekonanie, że każda herezja jest zbrodnią, przeciw porządkowi społecznemu, buntem przeciwko prawowitej władzy. Panujący świeccy starali się zrobić z trybunałów inkwizycji narzędzia do walki z nieprzyjaciółmi politycznymi. W Niemczech za cesarza Fryderyka II inkwizytorami byli jego oficerowie. We Francji Filip Piękny (1285—1314) używał inkwizycji do walki z templarjuszami, będąc równocześnie wrogiem papiestwa. Wybitnie świecki charakter miała osławiona inkwizycja hiszpańska, wprowadzona w celach politycznych przez króla Ferdynanda i Izabellę kastylijską. Król mianował generalnego inkwizytora, a wszyscy inni inkwizytorowie, mianowani przez inkwizytora generalnego, musieli być zatwierdzani przez króla i byli sędziami państwowymi. Kortezy, znosząc inkwizycję w r. 1813, wyraźnie uznały ją jako trybunał państwowy, nie kościelny. We Francji zniesiono inkwizycję w| r. 1772, w Portugalji w r. 1821, w Sycylji w r. 1782, w Wenecji w r. 1797, w Sardynji w r. 1840, w Toskanji w r. 1852.
W Polsce pierwszą inkwizycję ustanowił papież Jan XXII w r. 1318 w osobach Peregryna z Opola i Hipodineta z Krakowa. W r. 1326 zostało mianowanych sześciu inkwizytorów z zakonu dominikanów. Inkwizycja walczyła w Polsce przeciwko błędom nauki Piotra Jana Piraneńskiego i Jana Mileciusza z Kromieryża, przeciwko sektom waldensów, husytów i braci czeskich. Działalność polskich inkwizytorów, których przez cały czas istnienia inkwizycji w Polsce było ogółem 45, nie była znaczną, gdyż szlachta, przyjmując przywożone z zagranicy sekciarstwo, uważała protegowanie heretyków za część swych swobód szlacheckich i umiała uchylać się od sądów duchownych. Nie pomogła interwencja królów jak Władysław Łokietek i Władysław Jagiełło, który wydał edykt wieluński (r. 1424), uznający herezję za obrazę majestatu. W r. 1542 prymas Gamrat zniósł obcych inkwizytorów, a sejm piotrkowski w r. 1552 zakazał pociągać szlachtę, oskarżoną o herezję, przed sądy duchowne. Ostatnim inkwizytorem był Melchjor z Mościsk, zmarły w r. 1591, poczem wszelkie sprawy o zniewagę religji przeszły do trybunałów koronnych (ob. Dysydenci).
Główny zarzut, stawiany inkwizycji kościelnej, to jest nawracanie zapomocą środków przymusowych, obciąża w równej mierze reformatorów XVI wieku, Lutra w Niemczech, Kalwina w Szwajcarji i Henryka VIII w Anglji. Luter radził zwalczać anabaptystów ogniem i mieczem, a dla wytępienia papizmu wszystkie środki uznawał za godziwe. Teologowie protestanccy Brenz, Butzer i Capito zalecali tępienie innowierców. Kalwin kazał predykanta Jakóba Grueta w r. 1547 storturować i ściąć, a Michała Serweta w r. 1553 spalić na wolnym ogniu, co najwybitniejszy teolog kalwinizmu, Teodor Beza, w dziele wydanem w r. 1554 usprawiedliwił i pochwalił. Podobnie z ręki kalwińskiej inkwizycji zginął antytrynitarjusz Jan Gentile, ścięty w r. 1566. Reformacja, głosząc zasadę „cuius regio illius religio“, oddawała władzę nad sumieniami w ręce panujących świeckich, którzy ją bezwzględnie wykonywali. Luteranizm wprowadzono w Niemczech, Szwecji, Norwegji i Danji przemocą. W Anglji za Henryka VIII i Elżbiety zostało wymordowanych dziesiątki tysięcy ludzi, nie chcących się przyłączyć do kościoła państwowego. Ofiary tych „reformacyj“ były bezwątpienia niemniej liczne jak ofiary inkwizycji, co jej bynajmniej nie usprawiedliwia, ale jest dowodem, że fanatyzm religijny był zgodny z duchem czasu i że reformacja wcale go nie umniejszyła i nie przyczyniła się niczem do wolności wiary i sumienia, zdobyczy czasów najnowszych.
Inocenty. Było 13 papieży tego imienia:
Inocenty I, św., był papieżem od 402 do 407 r. Był organizatorem karności kościelnej, przestrzegał celibatu duchownych i uregulował jurysdykcję soborów prowincjonalnych. Utrwalił zasadę prymatu papieskiego wobec patrjarchów wschodnich.
Inocenty II (1130—1143) musiał uciekać do Francji, wygnany przez antypapieża Anakleta II. Uznany papieżem przez cały świat chrześcijański, głównie dzięki wpływom św. Bernarda z Clairvaux i św. Norberta, zakończył na soborze lateraneńskim w r. 1139 schizmę Anakleta.
Inocenty III (1198—1216), jeden z największych papieży średniowiecza, podniósł do szczytu polityczną potęgę papiestwa. W sporze o tron cesarski między Filipem szwabskim a Ottonem IV uznał Ottona i koronował go w r. 1209 na cesarza; gdy ten jednak począł rościć pretensje do panowania we Włoszech, złożył go z tronu i wysłał do Niemiec Fryderyka II. Zmusił króla francuskiego Filipa Augusta do pojednania się z żoną. Gdy król angielski Jan Bez ziemi nie chciał uznać jego rozstrzygnięcia sporu o arcybiskupstwo w Canterbury, obłożył go klątwą, rzucił interdykt na Anglję i w ten sposób zmusił króla Jana do upokorzenia się, poczem nadał mu panowanie nad Anglją jako swemu lennikowi. Popierał rozwój zakonów franciszkańskiego i dominikańskiego i zakazywał tworzenia nowych. W r. 1215 przeprowadził IV sobór lateraneński (XII sobór powszechny), na którym zapadły podstawowe uchwały w kwestjach dogmatycznych Kościoła katolickiego.
Inocenty IV (1243—1254) przeprowadził zwycięską wojnę z cesarzem Fryderykiem II i jego następcą. Zmuszony opuścić Rzym, przybył do Lyonu i tam zwołał sobór powszechny, który wyklął Fryderyka II. Po jego śmierci podjął dalszą walkę z Konradem IV, Manfredem i Konradynem i w r. 1251 powrócił do Rzymu.
Inocenty V był papieżem przez 5 miesięcy r. 1276. Starał się zwołać wyprawę krzyżową i przeprowadzić unję z Kościołem greckim.
Inocenty VI (1352—1362) zreformował kurję rzymską i usunął wiele nadużyć w administracji kościelnej. Kazał kardynałowi Albornoz koronować Karola IV cesarzem.
Inocenty VII (1404—1406) był papieżem w czasie schizmy papieskiej, powstałej przez dokonany przez Francuzów wybór Benedykta III.
Inocenty VIII (1484—1492) był papieżem słabego charakteru i dopuszczał do nepotyzmu.
Inocenty IX był papieżem przez 2 miesiące r. 1591.
Inocenty X (1644—1655) potępił w r. 1651 pokój westfalski, a w r. 1653 zasady Jansena (ob. Jansenizm).
Inocenty XI (1676—1689) w sporze z Ludwikiem XIV protestował przeciw deklaracji kleru francuskiego z r. 1682 (ob. Galikanizm) i umiał obronić autorytet papiestwa. Ulepszył administrację państwa kościelnego i zwalczał nepotyzm.
Inocenty XII (1691—1700) uzyskał od Ludwika XIV odstąpienie od 4 artykułów galikańskich.
Inocenty XIII był papieżem od r. 1721 do 1724.
Inspiracja, ob. Natchnienie.
Inspiracyjne gminy, sekty protestanckie, utworzone we Francji z początkiem XVIII w. przez „proroków“ t. zw. kamisardów (ob.). Inspirantami nazywali się z powodu swej nauki o bezustannem i bezpośredniem natchnieniu boskiem, które spływa na wybranych. Wykluczeni z kościoła francusko-reformowanego w r. 1706 wywędrowali do Anglji i Szkocji, gdzie znów zostali wykluczeni z kościoła anglikańskiego i przenieśli się do Holandji. Zasadniczo uznawali doktrynę protestancką, odrzucając jej instytucje zewnętrzne, jak urząd kaznodziejski i sakramenta. Uważali małżeństwo oraz przyjmowanie stałych zobowiązań i urzędów za niebezpieczne dla zbawienia. Misjonarze ich, natrafiwszy w Niemczech na podatny grunt, przygotowany przez pietystów i separatystów, założyli w zachodnich Niemczech i Szwajcarji liczne „gminy inspiracyjne“, które razem tworzyły t. zw. kościół wędrowny (ecclesia ambulatoria). Ustawę tego „kościoła“ stanowiło „24 reguł prawdziwej pobożności i świątobliwego życia“. W latach 1730 do 1736 inspiranci pozostawali w bliskich stosunkach z hernhutami, czyniąc im wielką konkurencję. Wskutek tego przywódca hernhutów Zinzendorf ogłosił przełożonego inspirantów Rocka fałszywym prorokiem. Po śmierci Rocka (1749) wygaśli niemal zupełnie. Odżyli w r. 1816 w Palatynacie i Alzacji, emigrowali w r. 1841 do Ameryki, gdzie założyli gminy w Ebenezer, w stanie nowojorskim i w Kanadzie.
Instalacja: 1) w ogólniejszem znaczeniu, obrzęd wprowadzenia beneficjata w posiadanie beneficjum (ob. Instytucja kanoniczna); 2) w ścisłem znaczeniu, wprowadzenie kanonika w posiadanie kanonikatu, obrzęd, składający się ze złożenia przez kanonika przysięgi i wyznania wiary i wskazania mu miejsca w kapitule i w chórze (stallum in choro), od czego pochodzi nazwa instalacji.
Instrumentom pacis, ob. Pacyfikał.
Instytucja kanoniczna. Prawo kanoniczne katolickie zabrania samowolnego obejmowania beneficjum w posiadanie, nawet temu, kto uzyskał tytuł prawny do beneficjum i nazywa intruzem tego, kto samowolnie je obejmuje. Formalne wprowadzenie w posiadanie, czyli instytucję kanoniczną, zarządza ten, kto nadał tytuł a więc co do beneficjów niekonsystorskich biskup a co do konsystorskich papież. Instytucja kanoniczna biskupa nazywa się intronizacją, kanonika instalacją, a proboszcza i innych beneficjatów instytucją lub inwestyturą. Instytucja kanoniczna jest werbalną, gdy odbywa się symbolicznie, np. przez wręczenie kluczy kościelnych, lub realną, gdy beneficjant na rozkaz tego, kto instytucję zarządził, zaczyna spełniać akty swego urzędu.
Intencja mszalna, ob. Stypendja mszalne.
Interdykt, kara kościelna, polegająca na wyłączeniu od niektórych sakramentów, od odprawiania nabożeństwa lub brania w nich udziału, od wstępu do kościoła, od chrześcijańskiego pogrzebu i t. p. Interdykt nazywa się osobistym, jeśli dotyka osoby, miejscowym, jeśli dotyka miejsca. Interdykt osobisty może być generalnym, gdy dotyka wszystkich osób w danem miejscu lub wszystkich członków pewnej korporacji, albo też partykularnym, gdy dotyka niektórych tylko osób. Interdykt miejscowy może być także generalnym lub partykularnym: pierwszym może być dotknięta cała diecezja, prowincja lub państwo, drugim niektóre miejsca, np. kościoły, ołtarze, cmentarze. Interdykt osobisty idzie wślad za osobą nim dotkniętą i nazywa się wędrownym (interdictum ambulatorium), jeśli pobyt osoby, obłożonej interdyktem, w pewnej miejscowości, sprowadza na nią interdykt miejscowy. Jeśli obłożeni interdyktem osobistym są duchownymi, nie mogą odprawiać nabożeństwa, gdy są świeckimi, nie mogą brać w nich udziału. Interdykt, zabraniający wstępu do kościoła, pozbawia prawa do pogrzebu kościelnego, jeśli obłożona nim osoba zmarła bez okazania skruchy. Jest rodzajem interdyktu osobistego i spada na prześladowców osób duchownych, na tych, którzy zatrzymują legat lub darowiznę, uczynioną na rzecz Kościoła, którzy nie bronią nietykalności kościelnej, którzy pogwałcili kościelne prawo azylu i t. p. Interdykt ustaje przez absolucję, gdy jest karą poprawczą czyli cenzurą, lub przez dyspensę, gdy jest karą w ściślejszem znaczeniu (ob. Kary kościelne).
Interim (z łac. interim, zn. „tymczasem“), formuły teologiczne, ułożone na rozkaz cesarza Karola V, mające sprowadzić tymczasowe porozumienie między katolikami a protestantami. Było ich trzy: 1) interim regensburskie, powstałe z t. zw. księgi regensburskiej, przedłożonej teologom katolickim i protestanckim na zjeździe w Ratysbonie w r. 1541. Ustępstwa, poczynione w tym interim przez Karola V protestantom, nie pozwalały katolikom go przyjąć a nie zadowoliły także protestantów.
2) Interim augsburskie, ułożone na sejmie w Augsburgu w r. 1547 przez komisję teologów, do której należeli ze strony katolickiej biskup naumburski Juljusz Pflug, sufragan moguncki Michał Helding oraz teolodzy cesarscy Malvenda i Dominik de Soto, a ze strony protestanckiej kaznodzieja elektora brandenburskiego Jan Agrikola i kaznodzieja elektora Palatynatu Marcin Butzer. To interim przyznawało protestantom ustępstwa co do komunji pod obydwiema postaciami i co do małżeństwa księży i wzbudziło gwałtowny protest ze strony ogółu protestantów.
3) Interim lipskie z r. 1548, będące owocem konferencyj biskupów Miśni i Naumburga z saskimi teologami protestanckimi pod. wodzą. Melanchtona. Tę formułę przyjęły stany saskie w Lipsku w grudniu 1548 r. pod wpływem konieczności politycznych. Umowa passawska z r. 1552 obaliła tak interim augsburskie jak i lipskie. To niepowodzenie podejmowanych przez państwo prób wyrównania różnic wyznaniowych jest jednym więcej dowodem bezskuteczności interwencji władzy świeckiej w rzeczach wiary oraz niedopuszczalności wszelkiego oportunizmu w tych sprawach.
Interkalarja, dochody, które przynosi beneficjum kościelne w czasie od dnia zawakowania do dnia kanonicznej instytucji nowego beneficjata. Zwano je także regaljami, ponieważ w średnich wiekach pod wpływem stosunków lennych panujący świeccy a za ich przykładem panowie feudalni zabierali dochody z opróżnionych beneficjów. Z temi uroszczeniami walczył Kościół od XII wieku. W XIII w. cesarze niemieccy zrzekli się prawa do regaljów, podczas gdy królowie francuscy wykonywali je do końca XVIII wieku. Według przepisów prawa kanonicznego z interkalarjów pokrywa się przedewszystkiem wydatki wakującego beneficjum, np. pensję administratora opróżnionej parafji, połowę pozostałych dochodów włącza się do wyposażenia beneficjum, druga zaś połowa wpływa do funduszu fabryki kościelnej (ob. Fabrica ecclesiae) lub na zakrystję, o ile nie istnieje prawny zwyczaj, przeznaczający wszystkie te dochody na wspólne dobro diecezji.
Interstycje, odstępy czasu, które winny być zachowane między udzieleniem poszczególnych święceń.
Introdukcja, 1) nauka wstępna, historyczno krytyczny wstęp do nauk biblijnych, także zwana izagogiką biblijną. Bada początek Pisma św., dzieje tekstów pierwotnych, powstanie przekładów. Z nauki tej wyłoniły się: biblijna filologja, historja, archeologja i hermeneutyka. 2) U protestantów introdukcją nazywa się wprowadzenie pastora na posadę i w używanie dochodów z nią połączonych. Aktu tego dokonywa superintendent w obecności zgromadzonego zboru.
Introit, pierwsza część mszy św. według obrządku rzymsko-katolickiego. Składa się z antyfony, wyjątku z psalmu, hymnu Gloria Patri i powtórnej antyfony. Oznacza przyjście Chrystusa na świat, poprzedzone tęsknotą patrjarchów, oczekujących przyjścia Mesjasza.
Intronizacja papieska, objęcie tronu i urzędu papieskiego. Intronizacja biskupia jest objęciem w posiadanie biskupstwa i odbywa się na końcu aktu konsekracji, czyli przyjęcia sakry biskupiej, o ile intronizowany biskup już przedtem jej nie posiadał.
Intruz. W prawie kanonicznem ten, kto samowolnie obejmuje beneficjum kościelne, nie będąc na nie prawnie instytuowanym (ob. Instytucja kanoniczna).
Inwestytura, akt nadania urzędu biskupiego przez panującego świeckiego. W średniowiecznem państwie, frankońskiem i niemieckiem, gdzie z biskupstwami były połączone znaczne posiadłości lenne, stanowiące beneficjum biskupie, biskupi pozostawali z tego tytułu w stosunku lenników do panującego. Nadanie lenna biskupowi, które odbywało się w formie uroczystej przez wręczenie pierścienia i pastorału, nazywało się inwestyturą. Miała ona zatem tylko znaczenie oddania dóbr lennych w posiadanie biskupa, ale zczasem poczęto ją uważać za nadanie samej godności biskupiej. Tak rzecz pojmując, rozdawali panujący godności kościelne, nie oglądając się przy wyborze kandydata na warunki, prawem kanonicznem przepisane, a kierując się wyłącznie własnym interesem, politycznym lub materjalnym. Przeciw tym nadużyciom wystąpił papież Grzegorz VII i rozpoczął z Henrykiem IV t. zw. spór o inwestyturę, prowadzony przez papieży Wiktora III, Urbana II, Paschalisa II i Kaliksta II przez lat kilkadziesiąt i zakończony zwycięstwem Kościoła. A mianowicie w konkordacie, zawartym w r. 1122 w Wormacji między Kalikstem II a Henrykiem V zrzekł się cesarz inwestytury zapomocą pierścienia i pastorału i zgodził się na wolny wybór biskupów wedle prawa kanonicznego, w obecności swego legata, natomiast Stolica Apostolska zezwoliła, aby wybrany otrzymywał święcenia biskupie i prekonizację papieską, po złożeniu cesarzowi przysięgi lenniczej i otrzymaniu lenna. Symbolem tej nowej inwestytury nie był już pierścień i pastorał, lecz berło.
Irak (Mezopotamja), statystyka wyznań, ob. Azja.
Irańska religja, ob. Parsyzm.
Irlandja, wyspa na zachód od W. Brytanji, pod względem politycznym dzieli się od dn. 6 grudnia 1921 na dwa odrębne organizmy państwowe a mianowicie Wolne Państwo Irlandzkie, posiadające własną armję i należące od r. 1923 do Ligi Narodów, oraz Irlandję Północną, która zajmuje przeważną część prowincji Ulster i należy do Zjednoczonych Królestw Wielkiej Brytanji. Dzieje Irlandji pod względem wyznaniowym przedstawiają się od X wieku aż do czasów najnowszych jako obraz walk religijno-narodowych między żywiołem tubylczym, celtyckim, a napływowym, anglo-saskim.
Wprowadzenie chrześcijaństwa do Irlandji nastąpiło w V wieku. Za pierwszego misjonarza Irlandji uchodzi św. Patryk (432—461), będący również jej patronem narodowym. Pierwszymi biskupami Irlandji byli przeważnie Galowie, Szkoci i Brytyjczycy. Zaraz w pierwszem stuleciu po wprowadzeniu chrześcijaństwa nastąpił w Irlandji taki rozkwit życia kościelnego i klasztornego, że wyspa ta w VI wieku zyskała nazwę Wyspy Świętych. Hipoteza odrębności staroceltyckiego „Kościoła iryjsko-szkockiego“ od Rzymu, na której polegały roszczenia irlandzkiej organizacji protestanckiej do wyłącznego używania nazwy „Church of Irland“ (Kościół irlandzki) i stanowiska kościoła państwowego (do r. 1871), nie ma uzasadnienia historycznego a przeczą jej fakty ścisłej łączności kościoła irlandzkiego z Rzymem, jak np. uchwała pierwszego synodu irlandzkiego z r. 450—456, aby odnosić się do Stolicy Apostolskiej o decyzję we wszystkich sprawach wątpliwych tak co do nauki wiary jak co do karności kościelnej. Najazd wikingów normańskich, zwanych przez pisarzy irlandzkich Duńczykami, zniszczył wprawdzie wiele pomników wprowadzonej przez Kościół kultury i cywilizacji, po przyjęciu jednak chrześcijaństwa przez najeźdźców z końcem X wieku spowodował ustalenie organizacji kościelnej. W XII w. powstały istniejące dotychczas arcybiskupstwa w Armagh, Dublinie, Cashel i Tuam.
W r. 1169 rozpoczął się podbój Irlandji przez Anglików. Król Henryk II, powołując się na bullę papieża Adrjana IV, zyskał pierwotnie poparcie kleru, wkrótce jednak okazały się ujemne skutki inwazji angielskiej także pod względem kościelnym. Królowie angielscy, wówczas jeszcze katolicy, rościli sobie prawo do obsadzania biskupstw i opactw, używali Kościoła do politycznych celów, wprowadzali i protegowali duchownych pochodzenia anglo-saskiego z krzywdą tubylców a wszelkie wysiłki papieży do uzyskania sprawiedliwego traktowania obu narodowości pozostały bez skutku. Zdobywcy angielscy uważali Irlandczyków za rasę poślednią i dopuszczali się niesłychanych krzywd, jak np. uchwała parlamentu z r. 1367, orzekająca nieważność małżeństw mieszanych angielsko-irlandzkich. Duchowieństwu irlandzkiemu utrudniano porozumiewanie się z papieżem, często zagarniano świętopietrze i ofiary pochodzące z Irlandji na rzecz skarbu angielskiego.
Henryk VIII, który oderwał Anglję od Kościoła katolickiego, napotkał w Irlandji na znacznie większe trudności dla swojej reformy. Starał się je zwalczać na drodze okrutnych prześladowań katolicyzmu, które trwały pod jego następcami aż do XIX wieku. Martyrologja narodowa irlandzka stała się równoznaczną z martyrologją religijną. Na katolików nałożono opłatę dziesięcin na rzecz duchowieństwa anglikańskiego, majątki kościelne konfiskowano, zakonników wypędzano z kraju, niszczono relikwje i obrazy, przyczem uległy zagładzie cenne zabytki historyczne. Edward VI (1547—1553) wprowadził w Irlandji przymusowo liturgję anglikańską i używanie urzędowego modlitewnika „Book of Common Prayer“ (ob. Anglikanizm). Za króla Jakóba I (1603—1625) sprowadzono cale zastępy kolonistów i dzierżawców, przeważnie prezbiterjanów, dla wypierania katolików, którym wydzierano ziemię. Jakób I wydał w r. 1605 rozkaz wypędzenia katolickiego duchowieństwa z całej Irlandji w ciągu 6 miesięcy i ustanowił grzywny i kary więzienia dla katolików, nie uczęszczających na nabożeństwa anglikańskie. Te prześladowania wywołały akty heroicznego oporu i męczeństw za wiarę i wolność. Powstanie irlandzkie z r. 1641 zdusił Kromwel na czele swej purytańskiej armji z niesłychanem okrucieństwem. Cale okolice zrównano z ziemią, mordowano nawet kobiety i dzieci a 2½ miljona morgów ziemi rozdano między kolonistów angielskich. Aktem z r. 1652, zwanym „Settlement of Ireland“, wydalono katolików irlandzkich częścią do Connaught, częścią do Indyj zachodnich (Barbados). Wielu Irlandczyków wyemigrowało do Francji, Belgji, Hiszpanji i Polski.
Po dziesięciu latach ulgi wybuchnęły w r. 1673 nowe prześladowania. Proklamacja z r. 1678 nakazywała duchowieństwu katolickiemu w ciągu miesiąca opuścić Irlandję. Opornych uwięziono, między innemi dwóch arcybiskupów Oliwera Plunketta z Armagh i Piotra Talbota z Dublinu. Pierwszy z nich poniósł w Londynie śmierć męczeńską, drugi umarł w więzieniu. Rządy Jakóba II (1685—1690) przyniosły katolikom irlandzkim krótkotrwałą ulgę. Zwycięzca Jakóba Wilhelm Orański obiecał im wprawdzie w kapitulacji w Limerik (1691) swobodę religijną, ale obietnicy nie dotrzymał i od r. 1695 nastąpiły nowe prześladowania religijne na podstawie t. zw. Penal Laws, a mianowicie nowe wydalanie duchowieństwa, konfiskaty dóbr, wykluczenie katolików od piastowania urzędów i zakaz zakładania szkół, a nawet prywatnego nauczania. Prawa te doznały dalszego obostrzenia za rządów królowej Anny. Za Jerzego II (1727—60) i Jerzego III (1760—1820) poczęto pod wpływem rewolucji francuskiej oraz doświadczenia, że dra-końskie prześladowania katolików w Irlandji osiągnęły bardzo znikomy skutek, stosować pewne ulgi. Również w uznaniu bezcelowości dotychczasowej walki wniósł Robert Peel w r. 1829 w parlamencie angielskim t. zw. bill emancypacyjny (ob. Emancypacja katolików), przez który przyznano katolikom irlandzkim, płacącym co najmniej 10 funtów szt. podatku, czynne i bierne prawo wyborcze, prawo zasiadania w Izbie Lordów i prawo piastowania niższych urzędów. Bill emancypacyjny nie usunął jednak wszystkich praw wyjątkowych, zwłaszcza na polu szkolnictwa i opieki społecznej. Przywilej kościoła anglikańskiego do używania tytułu biskupa trwał aż do r. 1871, t. j. do przeprowadzenia przez Gladstona ustawy, zwanej Irish Church Act, przez którą uchylono między innemi także uprzywilejowane stanowisko kościoła państwowego (Established Church), przyznano pewną kwotę na uposażenie kleru katolickiego, jako częściową spłatę dochodu z zajętych przez państwo dóbr kościelnych, a katolickie kolegjum (seminarjum) św. Patryka w Maynooth, będące ogniskiem życia kościelnego w Irlandji, otrzymało tytułem spłaty kwotę 372.331 f. szt.
Zupełną wolność uzyskał Kościół katolicki w Irlandji dopiero z chwilą odzyskania przez nią wolności politycznej jako „Wolne Państwo“. Obecna organizacja kościelna katolicka obejmuje całą Irlandję (wraz z prowincją Ulster), która dzieli się na cztery wspomniane arcybiskupstwa i 28 diecezyj, liczących razem 3.243.000 katolików. Inne wyznania liczą (w Irlandji bez Ulsteru) około 327.000 dusz. Z tej liczby przypada na episkopalny kościół anglikański (dawniej uprzywilejowany) 250.000, na kościół prezbiterjański 45.000, na metodystów 16.000, na różne inne wyznania 16.000.
Irregularitas, wadliwość, według prawa kanonicznego brak fizyczny lub moralny, wyłączający od przyjęcia święceń duchownych lub od spełniania funkcyj duchownych, połączonych z otrzymanem święceniem. Wadliwości te dzielą się na wynikające z braku przymiotów (irregularitates ex defectu) i wynikające z przestępstwa (irregularitates ex delicto). Do pierwszych należą: 1) brak prawego urodzenia, czyli nieprawe pochodzenie. Wadliwość ta ustaje przez legitymację lub przez złożenie uroczystych ślubów zakonnych. 2) Ułomność cielesna, kalectwo, które uniemożliwia wykonywanie obowiązków kapłańskich. 3) Brak zdrowego umysłu i przypadłości chroniczne (epilepsja). 4) Małżeństwo dwukrotne, choćby prawnie zawarte, czyli t. zw. bigamia successiva. 5) Brak dobrej sławy. 6) Brak łagodności (defectus lenitatis). Za dotkniętych tym brakiem uważa prawo kanoniczne sędziów, którzy wydali samoistnie, t. j. bez werdyktu sędziów przysięgłych, wyrok śmierci, jeśli został wykonany, i katów, którzy się dobrowolnie zgłosili do wykonania wyroku śmierci.
Do wadliwości pochodzących z przestępstwa kodeks kanoniczny zalicza: 1) odstępstwo od wiary, herezję i schizmę, 2) dobrowolne przyjęcie chrztu od akatolika, 3) bigamja równoczesna, naruszenie celibatu i cudzołóstwo, 4) zabójstwo i spędzenie płodu, 5) umyślne okaleczenie siebie lub drugich, 6) śmierć, spowodowana przez duchownego, trudniącego się bezprawnie leczeniem, 7) nadużycie władzy święceń.
Wadliwości, zwane przez kodeks „zwykłemi przeszkodami do święceń“, są te, które ustają same przez się. Przeszkody takie zachodzą u 1) synów akatolików, 2) mężczyzn żonatych, 3) sprawujących urząd zabroniony duchownym, z którego sprawę zdać muszą, 4) niewolników, 5) zobowiązanych do służby wojskowej, dopóki jej nie ukończą, 6) neofitów i 7) obciążonych infamją faktyczną. Inne wadliwości, z wyjątkiem umyślnego zabójstwa i spędzenia płodu, mogą ustać na mocy dyspensy (ob. Święcenia).
Irwingjanie, sekta, założona w Anglji w r. 1825 przez Edwarda Irvinga (1792—1834). Irving był nauczycielem matematyki a przy tem studjował teologję protestancką i otrzymał w r. 1815 zezwolenie na głoszenie kazań. Był pomocnikiem Chalmersa, założyciela „wolnego szkockiego kościoła“ a od r. 1822 predykantem przy kościele kaledońskim w Londynie. Jego kazania ściągały taką liczbę słuchaczów, że w r. 1827 wybudowano dla niego osobny kościół. Pomiędzy jego zwolennikami znalazł się bankier londyński Drummond, który mu dostarczył pieniędzy na założenie sekty. Kolebką irwingjanizmu była posiadłość Drummonda Albury Park, gdzie od r. 1825 zbierali się zwolennicy nowej sekty. Podstawą nauki Irvinga był chilijazm, czyli wiara w tysiąclecie królestwa bożego (ob. Chilijazm). Irving został wyłączony ze szkockiego kościoła i umarł w r. 1834 w Glazgowie. Jego naukę głosili dwaj pierwsi „apostołowie“ Drummond i Cardale. Na soborze londyńskim w r. 1835 było już 12 „apostołów“, którzy wraz z duchownymi siedmiu gmin, powstałych w Londynie, utworzyli „sobór syjoński“ i ogłosili go jako władzę naczelną „katolicko-apostolskiego kościoła“. Podzielili cały świat chrześcijański na 12 okręgów; misyjnych i przydzielili każdy z nich jednemu ze swych „apostołów“. Licznych zwolenników zyskali w Niemczech, gdzie od r. 1848 działali Carlyle i Woodhouse i założyli około 80 gmin, między innemi w Berlinie, Królewcu, Szczecinie, Marburgu i in. Wskutek tego punkt ciężkości irwingjanizmu przeniósł się z Anglji do Niemiec. Liczne gminy utworzyli także w Szwajcarji. Oczekiwali ponownego przyjścia Chrystusa jeszcze za życia swych 12 apostołów, około r. 1885 jednak, gdy już tylko jeden z nich był przy życiu, stracili tę wiarę, skutkiem czego przyszło do rozłamu w łonie sekty, która zamiast irwingjanami woli się raczej nazywać „katolicko apostolskim kościołem“. Liturgja ich, ułożona w r. 1842 przez „apostołów“, jest zlepkiem rytuału greckiego, rzymskiego i anglikańskiego „book of common prayer“. Uznają sakrament kapłaństwa, bierzmowania, pokuty, małżeństwa i ostatniego namaszczenia oraz mszę (liturgję), przy której używają szat, podobnych do katolickich. W wykładzie Pisma św. domagają się żywotnej nieomylnej powagi, którą mają posiadać ich apostołowie i prorocy.
Isis (Izyda), bogini egipska, żona Osirisa i matka Horusa, symbol żyzności (ob. Egipska religja).
Iskarjot, ob. Judasz Iskarjota.
Islam (po arabsku „zdanie się“ na Boga) religja, wprowadzona w początkach VII w. po Chr. w Arabji przez Mahometa. Wyznawcy Mahometa nazywają sami siebie muslim lub musulman. Doktryna religijna islamu polega na trzech dogmatach: wierze w jedynego Boga, którym jest Allah, w posłannictwo Mahometa jako proroka i w sąd po śmierci oraz życie zagrobowe, będące rajem dla wybranych a piekłem dla potępionych. Wolność woli człowieka jest ograniczona przez przeznaczenie. Źródłem nauki islamu jest Koran i tradycja (hadith), zawierająca słowa proroka i sposób postępowania (sunna). Obowiązki religijne wyznawców islamu są wyrażone w t. zw. pięciu filarach islamu, któremi są: wiara, modlitwa, jałmużna, post i pielgrzymka do Mekki. Wiara polega na formule, zawartej w 112 rozdziale Koranu: Allah jest jedynym Bogiem a Mahomet jest zesłany przez Boga. Cały kult religijny islamu polega na codziennej pięciokrotnej modlitwie, na którą wzywa muezin ze szczytu minaretu. Jałmużna jest rodzajem podatku religijnego (zakat), wymierzanego stosownie do majątku. Oprócz tego płacą muzułmanie datki dobrowolne (sadaka), przeznaczone na wsparcie ubogich. Post obowiązuje przez miesiąc ramadan i polega na tem, że przez cały ten miesiąc od brzasku dnia aż do zachodu słońca nie wolno jeść, ani pić, ani palić tytoniu, ani używać pachnideł, ani nawet przełknąć własnej śliny. Ponieważ kalendarz mahometański jest księżycowy, przeto ramadan wypada w różnych porach roku, a gdy przypadnie na czerwiec, gdy dzień jest najdłuższy, post całodniowy jest bardzo dotkliwy. Miesiąc postu kończy się uroczystością, trwającą do trzech dni, zwaną „przełamaniem postu“ (po arabsku id-ul-fitr, po turecku kiiczuk czyli mały bairam). Wreszcie piątym obowiązkiem wyznawcy islamu jest odbycie pielgrzymki do Mekki (hadż) i wykonanie tam cerem oni j przepisanych. Prawo moralne życia domowego zawierają księgi Abad. Wyznawca islamu może posiadać cztery prawowite małżonki, nie mające jednak żadnych praw w stosunku do męża, który może każdą z nich dowolnie oddalić, zwracając jej posag. Prawo obyczajowe islamu nakazuje obmywanie rytualne, wodą lub piaskiem, przy różnych aktach codziennego życia a zakazuje wieprzowiny, wina, gier hazardowych i widowisk.
Najszybszy rozrost islamu nastąpił w okresie dziesięciolecia po śmierci Mahometa, a mianowicie czas panowania Omaral (634—644). Arabowie zdobyli wtedy Persję, Syrję i Egipt, wprowadzając islam w krajach podbitych, co jednak nie obyło się bez modyfikacji doktryny islamu, ułatwionej przez niejasność Koranu i tradycji.
Między wyznawcami islamu powstały różnice, spowodowane głównie kwestją religijno-polityczną, nie rozstrzygniętą w Koranie, kto ma być naczelnym władcą wiernych. Stronnictwo, zwane sunnitami, uważając „powszechne mniemanie wiernych“ (idżma) za decydujące, uznawało za prawowitych wyznawców proroka tych, którzy po nim faktycznie objęli władzę, a mianowicie dynastje Omajadów i Abasydów. Inni zaś, zwani szyitami, opierając się na zasadzie dziedzictwa, twierdzili, że prawowitym następcą Mahometa był jego zięć Ali i jego potomkowie, zrodzeni z córki Mahometa.
Teologję islamu opracowały w ciągu wieków cztery szkoły teologiczne: hanafici, malekici, szafeici i hanbalici. Obecnie istnieje 72 sekt islamu, z których najsilniej zaznaczyła się w ostatnich czasach w Arabji i Mezopotamji wojownicza sekta wahabitów, powstała z końcem XVIII wieku, z pośród zwolenników szkoły hanbalitów. Są to fanatyczni mahometanie, wyznawcy czystej nauki proroka, rodzaj purytanów islamu, potępiający używanie alkoholu i wszystkich środków podniecających, nawet kawy i tytoniu, i uważający za swój cel nawrócenie innych Arabów i wogóle wszystkich muzułmanów. Ich przywódca Abdul Azis Ibn Saud pokonał w r. 1926 Husseina, króla Hedżasu i zajął jego miejsce jako strażnik miejsc świętych islamu, Mekki i Mediny.
Największe zmiany w poglądach i organizacji religijnej islamu zaszły w Turcji po upadku kalifatu, piastowanego przez sułtanów. Najwyższa obok kalifa godność duchowna islamu, szeik-ul-islam, najwyższy mufti, przestała istnieć wraz z kalifatem dnia 3 marca 1924 r. W miejsce tego urzędu powstało w Angorze, stolicy republiki, t. zw. prezydjum spraw religijnych (dijanet - iszleri - reislidżi), mające zajmować się sprawami religijnemi z wyłączeniem kwestyj polityczno-prawnych. Równocześnie uzyskał w Turcji przewagę prąd postępowy, dążący do reform społecznych na tle islamu i nacjonalizacji tegoż. Fakultet teologiczny uniwersytetu w Konstantynopolu wyznaczył komitet, którego zadaniem jest reforma islamu w duchu racjonalistycznym i nadanie mu cech narodowych.
Ogólna liczba wyznawców islamu w Azji wynosi 222 miljony, w Afryce 74 miljony i w Europie 18 miljonów, razem przeszło 314 miljonów. Dokładna cyfra ludności muzułmańskiej nie może być ustalona, ponieważ w większej części krajów muzułmańskich nie istnieją żadne spisy ludności. Misjonarze europejscy obliczają liczbę muzułmanów całego świata na mniej więcej 240 miljonów. Znany badacz islamu, ksiądz Lammens, twierdzi, że liczba ta wynosi 235 miljonów, badacze muzułmańscy zaś podają liczbę swych współwyznawców na 400 a nawet 500 miljonów. Zdaje się jednak, że liczba 300 miljonów jest najbliższa prawdy.
W Polsce przebywa około 6000 wyznawców islamu. Są to potomkowie Tatarów, osiedlonych na Litwie przez wielkiego księcia Witolda, liczący się do narodowości polskiej. Tworzą 9 paraf i j w województwie nowogrodzkiem, 8 w wileńskiem, 2 w białostockiem i nieliczną grupę w Warszawie. Organizacja religijna polskich mahometan została przeprowadzona na zjeździe w Wilnie w r. 1925, na którym został wybrany mufti, czyli głowa autokefalicznego związku religijnego wyznawców islamu w Polsce, przez co ustała dotychczasowa łączność z muftjatem krymskim. Posiadają meczety w Dobruciszkach, Mirze, Osmołowie, Iwie, Wilnie, Niekraszuńcach i budujące się w Lachowiczach, Miadziole i Widzach. Państwo polskie przyczynia się do utrzymania duchowieństwa oraz budowy i konserwacji meczetów.
Islandja, wyspa w północno zachodniej Europie, od X wieku chrześcijańska i posiadająca dwa biskupstwa katolickie, od XIV połączona z Danją, która w r. 1551 usunęła stamtąd katolicyzm, a wprowadziła protestantyzm, wyznawany przez 94.000 mieszkańców Islandji. Dla kilkuset katolików istnieje tam od r. 1923 prefektura apostolska.
Ismailidzi, sekta mahometańska, powstała w IX wieku jako odłam sekty szyitów w Persji i w Syrji. Nazwa sekty pochodzi od Ismaila, ostatniego z siedmiu imamów (nauczycieli), z których pierwszym był Ali, zięć Mahometa. Od XII wieku ismailidów zwano assasynami, od ich wodza Hassana ibn Sabbah (zm. 1124). Przypisywali Koranowi znaczenie symboliczne, które mógł wyjaśnić tylko imam. W czasie wojen krzyżowych sułtani używali ich do morderstw skrytobójczych. Jako sekta religijna istnieją dotychczas w górach Libanu.
Israel (Izrael), wyraz hebrajski, tłumaczony przez „Bóg panuje“, albo też „walczący z Bogiem“, jako nazwa, nadana wedle Starego Testamentu (Genesis XXXII, 28) Jakóbowi przez anioła, z którym się potykał. Od czasów Jakóba do Dawida nazwa „izraelici“ oznaczała wszystkich żydów, zapanowania Dawida zaś nazywano tak w przeciwstawieniu do królestwa judzkiego te pokolenia północne, które po śmierci Salomona oddzieliły się od królestwa judzkiego i utworzyły królestwo izraelskie. Od czasów niewoli babilońskiej izraelitami nazywają się wszyscy żydzi.
Isztar, bogini babilońska, bóstwo pokrewne fenickiej Astarte.
Itala, łacińskie tłumaczenie biblji, wcześniejsze od tłumaczenia św. Hieronima czyli od t. zw. Wulgaty.
Italogrecy, unici greccy, zamieszkali we Włoszech. W średnich wiekach, a zwłaszcza po zdobyciu Konstantynopola przez Turków w r. 1453, osiedliło się na południowem wybrzeżu Włoch, w Kalabrji i Sycylji wielu Greków, którzy za zezwoleniem papieży zatrzymali swój obrządek. Wskutek zarządzeń papieży Pawła III (1534) i Piusa IV (1564) podlegają bi skupom łacińskiego obrządku. Stosunki italogreków uporządkowała bulla Benedykta XIV „Etsi pastoralis“ z r. 1742. Dotyczy ona wyznania wiary i udzielania sakramentów, zawiera rozporządzenie, że do zmiany obrządku potrzebna jest u świeckich dyspensa biskupa, a dla duchownych papieska, oraz określenie praw i przywilejów kleru greckiego. Italogrecy posiadają, osobne seminarja: kolegjum św. Atanazego w Rzymie, kolegjum S. Benedetto di Ullano w Kalabrji i kolegjum w Palermo, gdzie rezyduje biskup grecko-unicki. Liczą, około 62.000 dusz.
Ite misa est, łac. „idźcie, msza już skończona“, słowa kończące mszę św. w obrządku łacińskim. W pierwszych wiekach chrześcijaństwa było to zarazem zezwolenie dla wiernych, aby opuścili kościół. Zamiast tych słów mówi się w czasie adwentu i Wielkiego postu słowa „Benedicamus Domino“ („błogosławmy Panu“), a we mszach żałobnych „Requiescant in pace“ („niech odpoczywają w pokoju).
Izagogika biblijna (Isagoge in Scripturam Sacram) ob. Introdukcja.
Izajasz, z hebr. Jeszajahu, zn. „Zbawienie Pańskie“, pierwszy z czterech wielkich proroków Starego Testamentu, żyjący w latach między 817 a 687 przed nar. Chr. Księga proroctw Izajasza składa się z 66 rozdziałów, z których rozdziały ostatnie, 40—66, stanowią odrębną całość. Z tego powodu powstała hipoteza, jakoby proroctwa Izajasza pochodziły od dwóch autorów: Proto-Izajasza i Deufero-Izajasza, z których późniejszy miał żyć za czasów niewoli babilońskiej. Księgę Izajasza, zaliczoną do ksiąg kanonicznych Starego Testamentu, uważają za jedno z najwybitniejszych dzieł literatury starohebrajskiej. Pisana jest poetyczną prozą, językiem bogatym, pełnym powagi i namaszczenia. W rozdz. 7, 9 i 11 podaje szczegóły co do osoby Zbawiciela, który ma się urodzić z dziewicy i ma być Bogiem i człowiekiem. W rozdz. 50, 53 i 63 przepowiada mękę Zbawiciela, a w rozdz. 35 triumf i wesele Kościoła Chrystusowego.
Izanagi i Izanami, bóstwa japońskie, ob. Japonja.
Izmaelici, szczep semicki, pokrewny Izraelitom, pochodzący rzekomo od Izmaela, syna Hagar, którą Abraham wypędził na pustynię.
Izmaelidzi, ob. Ismailidzi.
Izraelicka religja, ob. Żydowska religja.
Izyda, ob. Isis.
