Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów/Jezuici
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów |
| Wydawca | M. Arct |
| Data wyd. | 1930 |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | J – wykaz haseł J – całość |
| Indeks stron | |
Jezuici (Towarzystwo Jezusowe, skrót: T. J., Societas Jesu, S. J.), zakon, założony w r. 1534 w Paryżu przez św. Ignacego Loyolę, zatwierdzony przez papieża Pawła III bullą „Regimini militantis“ z 27 września 1540 r. Organizacja zakonu, opracowana przez założyciela w dziele p. t. Constitutiones S. J., przyjęta na pierwszej kongregacji generalnej w Rzymie w r. 1558, oddaje najwyższą władzę zakonu w ręce „generała“ (praepositus generalis), wybieralnego dożywotnio przez kongregację generalną. Generał, rezydujący w Rzymie, sprawuje najwyższą władzę wykonawczą w granicach ustawy zakonu. Radę przyboczną generała stanowią czterej asystenci z głosem doradczym i admonitor. Najwyższą instancją i ciałem prawodawczem zakonu jest kongregacja generalna, rodzaj sejmu, zebranie profesów deputatów z wszystkich prowincyj. Kongregacja ta zbiera się w celu załatwiania spraw większej doniosłości, zwłaszcza dla wyboru generała. Powzięte przez nią uchwały (dekrety) obowiązują generała narówni z innymi członkami zakonu. Terytorjalnie dzieli się zakon na asystencje, a każda z nich na prowincje. Na czele prowincji stoi wybieralny na 3 lata prowincjał. Prowincjałowi podlegają przełożeni miejscowi: rektorowie kolegjów, superjorowie rezydencyj, przełożeni nowicjatów, scholastykatów i seminarjów. W kongregacji generalnej, zbierającej się zwyczajnie po śmierci generała, lub zwoływanej przez niego w nadzwyczajnych wypadkach, bierze udział generał lub jego wikarjusz, asystenci, prowincjałowie i po dwóch delegatów z każdej prowincji. Członkowie zakonu dzielą się na cztery „stany“: nowicjuszów, scholastyków, koadjutorów i profesów. Wstępujący do zakonu, po próbie i egzaminie, odbywa dwuletni nowicjat, składa śluby proste i rozpoczyna jako scholastyk okres studjów, trwający 8 do 15 lat, stosownie do postępów. Studja obejmują retorykę i literaturę, trzy lata filozofji, trzy do pięciu lat pracy nauczycielskiej, a wkońcu cztery lata teologji. Prócz tego bywa często wyznaczany czas na specjalne studja, stosownie do specjalnych uzdolnień. Czas, wyznaczany dla profesorów teologji i filozofji dla pogłębienia studjów, wynosi dwa lata. Po ukończeniu studjów otrzymuje scholastyk święcenia duchowne. Jeśli złożył trzy śluby zakonne (ubóstwa, czystości i posłuszeństwa), zostaje koadjutorem duchownym (trium votorum), gdy zaś zostanie dopuszczony i do czwartego ślubu (szczególnego posłuszeństwa Stolicy Apostolskiej), zalicza się do właściwych profesów (professi quatuor votorum), którzy tworzą „ciało Towarzystwa“ (corpus Societatis).
Działalność Towarzystwa Jezusowego rozwija się na wszystkich polach pracy apostolskiej. Pracując na polu misyjnem, na którem dziewiąta część sił zakonu jest zajęta, jezuici dostarczyli Kościołowi pełnych poświęcenia misjonarzy, począwszy od św. Franciszka Ksawerego, apostoła Indyj, Japonji i Chin, którzy w Azji i w Ameryce zdobyli setki tysięcy nawróconych. Blisko 900 z pomiędzy misjonarzy jezuickich poniosło śmierć męczeńską.
W zakresie misyj wewnętrznych głównem polem działania jezuitów od samego ich powstania była walka z herezją i niedowiarstwem. Uposażeni od papieży w bardzo rozległe prawa duchowne przy wykonywaniu duszpasterstwa, rozwinęli również, bardzo wybitną działalność na polu nauki i oświaty. Prowadzili i prowadzą dotychczas setki zakładów naukowych (w r. 1896 liczono 9 uniwersytetów i 194 kolegja), pomiędzy któremi wyróżniają się kolegja rzymskie z uniwersytetem gregorjańskim (Collegium Romanum) na czele. W r. 1909 w samych Stanach Zjednoczonych Ameryki Półn. pobierało naukę u jezuitów 13.892 uczniów w 7 uniwersytetach i 34 kolegjach.
Działalność jezuitów, oparta na niezłomnej wytrwałości i wzorowej organizacji, osiągnęła na wszystkich polach niezwykle doniosłe rezultaty, ale przysporzyła też jezuitom wielu i potężnych wrogów. Nie było prawie występku, któregoby im nie zarzucano. Prześladowania jezuitów zaczęły się w Portugalji za rządów wszechwładnego ministra Pombala (1690 — 1787). We Francji minister Choiseul (1710 — 1787) wraz z markizą Pompadour, metresą Ludwika XV, uzyskali od parlamentu pod wpływem jansenistów, galikanów i t. zw. encyklopedystów w r. 1762 zniesienie tego zakonu we Francji. Z Hiszpanji wypędził jezuitów król Karol III w r. 1767. Dwory tych trzech państw zażądały od papieża Klemensa XIV zniesienia zakonu jezuitów. Po długich wahaniach papież uległ presji politycznej i podpisał 21 lipca 1773 r. breve „Dominus ac Redemptor“, w którem orzekł zniesienie Towarzystwa Jezusowego. Ale już w r. 1814 uznał papież Pius VII w bulli „Sollicitudo omnium“ konieczność wskrzeszenia zakonu. Pierwszym generałem zmartwychwstałego zakonu był Polak, o. Tadeusz Brzozowski. W dwa lata po wskrzeszeniu liczył zakon 674 członków, w r. 1844 — 4.133, a w r. 1910 przeszło 16.000 członków, w tem 8.000 księży-profesów. Obecnie (r. 1930) zakon liczy 21.200 członków w 40 prowincjach zakonnych, zgrupowanych w siedmiu asystencjach.
Do Polski sprowadził jezuitów kardynał Hozjusz, biskup warmiński, w r. 1564. Wkrótce potem powstały kolegja jezuickie w Pułtusku, Wilnie, Poznaniu, Jarosławiu, Krakowie, Kaliszu, Lwowie, Toruniu, Łomży i Warszawie. Do Krakowa wprowadził jezuitów król Stefan Batory, który również dał początek kolegjum wileńskiemu. W r. 1772, a więc w przededniu kasaty, jezuici posiadali w Polsce 9 kolegjów w prowincji małopolskiej, 8 w prowincji wielkopolskiej, 11 w mazowieckiej i 10 w litewskiej. Wskutek przyjęcia breve kasacyjnego przez sejm dn. 2 października 1773 r. dobra ziemskie jezuitów (szacowane na 32 miljony zł. pol.) rozdano za bezcen na wieczystą dzierżawę ludziom świeckim, przeważnie komisarzom kasacyjnym, kapitały rozpożyczono bez poręki, a realności miejskie, objęte bez spisu i oszacowania, rozprzedano lub rozdano. Zaledwo resztki majątków pojezuickich udało się w r. 1776 uratować na rzecz Komisji Edukacyjnej.
Po wskrzeszeniu zakonu jezuici, wypędzeni w r. 1820 z zaboru rosyjskiego, a w r. 1862 z zaboru pruskiego, osiedli w Małopolsce. W czasie wybuchu wojny europejskiej w r. 1914 posiadali na ziemiach polskich 4 kolegja: w Krakowie (na Wesołej), w Nowym Sączu, w Bąkowicach pod Chyrowem (gimnazjum) i w Starej Wsi oraz 11 rezydencyj: w Krakowie (przy kościele św. Barbary), w Zakopanem, Staniątkach, Nowym Sączu, w Kołomyi, we Lwowie, Stanisławowie, Tarnopolu i na Śląsku w Czechowicach, Karwinie i Cieszynie. Obecnie (r. 1930) posiada zakon w granicach Rzplitej 28 domów i 2 stacje misyjne na kresach wschodnich.
