Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów/S (całość)

<<< Dane tekstu >>>
Autor	Stanisław Piekarski
Tytuł	Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów
Wydawca	Wydawnictwo M. Arcta
Data wyd.	1930
Druk	Drukarnia Zakładów Wydawniczych M. Arct, Sp. Akc.
Miejsce wyd.	Warszawa
Źródło	Skany na Commons
Inne	S – wykaz haseł Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI  Cała encyklopedia Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI
Indeks stron

›››

[371]

S

 Sabat (szabat), ob. Żydowska religja.

 Sabatyści (sabbatejczycy, sabatarjanie, sabatajanie):
 1. Sekta, założona przez żyda Sabbatai-Cebi (żargon. Szabsa-cwi), urodzonego w Smyrnie 1626 r. Głosił się Mesjaszem i królem żydowskim i na czele swych zwolenników wyruszył na zdobycie Konstantynopola, gdzie uwięziony, przeszedł na islam. Jego sekta, licząca jeszcze obecnie około 10.000 wyznawców, zamieszkałych głównie w mieście Saloniki, trzyma się w części nauk Koranu, a w części prawa mojżeszowego.
 2. Sekty sabatystów-chrześcijan powstawały w XV w. w Finlandji, w XVI na Morawach, w Czechach, na Węgrzech i w Rosji (subotnicy). Nazwa ich powstała skutkiem tego, że zamiast niedzieli święcili sobotę.
 3. Sabatarjanie w Siedmiogrodzie, sekta powstała z początkiem XVII w. Oprócz święcenia soboty przyjęli różne inne zwyczaje żydowskie, a około r. 1870 przeważna ich część przeszła na judaizm.
 4. W Anglji istniała jeszcze w drugiej połowie XIX w. sekta sabatystyczna, założona przez Joannę Southcott (1750—1814), która głosiła, że będzie matką Mesjasza i wymagała od swoich zwolenników, zwanych nowo-izraelitami, aby gotując się na jego przyjście, zachowywali prawo żydowskie. Po jej śmierci Elżbieta Peacock, prorokini w Londynie, podtrzymywała sektę, która jednak wkrótce wygasła.
 5. W wielu odnogach sekty baptystów (ob.) jest w użyciu święcenie soboty zamiast niedzieli, wprowadzone w Anglji w r. 1631 przez Franc. Bampfielda. Nazywają się „Sabbatarian-Baptists“, albo „Seventh-Day-Baptists“ (baptyści dnia siódmego) i stanowią liczne grupy w Ameryce, w Rhode Island i na południu Stanu Nowojorskiego. Od nich przeszło święcenie soboty do adwentystów (ob.), których odłam, zwany „adwentystami dnia siódmego“, rozpowszechniony we wszystkich częściach świata, stanowi najsilniejszą organizację sabatystów.

 Sabeizm (astrolatrja), zaniechana obecnie w religjoznawstwie nazwa kultu gwiazd, pochodząca od Sabijczyków, plemienia arabskiego, o których wspomina Koran, zaliczając ich do czcicieli jedynego Boga, co jest w sprzeczności z kultem ciał niebieskich, będącym formą politeizmu. Powodem nieporozumienia było mieszanie „sabeizmu“ z religją sabjów, czyli mandaitów (ob.), którzy oddawali cześć słońcu, księżycowi, gwiazdom i uważali je za święta.

 Sabeljanie (damianici), zwolennicy nauki Sabeljusza (ur. w III w. w Pentapolis), który głosił w Ptolomaidzie, a następnie w Rzymie, jakoby trzy osoby Trójcy św. stanowiły trzy rodzaje objawienia czy działania Boga, trzy oblicza (prosopa) jednej i tej [372]samej osoby. Przez to podawał w wątpliwość człowieczeństwo Syna Bożego narówni z monofizytami. Sabeljanizm upadł pod koniec IV wieku.

 Sabijczycy (sabjanie), ob. Mandaici.

 Saboreici, ob. Talmud.

 Sacrificati, ob. Lapsi.

 Saduceusze, religijno-polityczne stronnictwo żydowskie, które aż do I wieku przed Chr. zajmowało w narodzie żydowskim dominujące stanowisko, tworząc rodzaj arystokratycznej kasty kapłańskiej. Nazwę ich wywodzą od arcykapłana Sadoka. Ulegali wpływom greckim i stanowili, w przeciwieństwie do nacjonalistycznego stronnictwa faryzeuszów, stronnictwo postępowe. Nie wierzyli w zmartwychwstanie ciała ani w nieśmiertelność duszy i w przeciwieństwie do faryzeuszów, którzy przeceniali tradycję, uznawali za prawdę tylko to, co wyraźnie jest napisane w Piśmie św.

 Saint-Martin, ob. Martyniści.

 Saint-simonizm, teorja komunistyczna, głoszona przez hr. Klaudjusza Saint-Simon (1760—1825), wedle której chrześcijaństwo, ulegając bezwzględnemu prawu postępu, chociaż w swoim czasie dobre i konieczne, przeżyło się tak samo, jak prawo własności i prawo spadkowe, i winno być zastąpione przez inną instytucję społeczną. Bronił poligamji, a pod względem religijnym stał na stanowisku panteistycznem, widząc bóstwo w ogólnem życiu wszechświata. Jego idee społeczne usiłował wcielić w życie Enfantin (ob.).

 Sakra biskupia, ob. Konsekracja, 2.

 Sakrament, wedle nauki Kościoła katolickiego, ustanowiony przez Chrystusa znak zewnętrzny, widomy, działającej wewnętrznie i niewidomie laski bożej. Jest siedem sakramentów: chrzest, bierzmowanie, pokuta (ob. Spowiedź), sakrament ołtarza, czyli Eucharystja, małżeństwo, kapłaństwo i ostatnie olejem św. namaszczenie. Niektóre z tych sakramentów, jak np. małżeństwo, ustanowił Chrystus tylko w ogólności, t. j. określił jego znaczenie i właściwą mu łaskę, a Kościołowi pozostawił określenie materji i formy.
 Nauka Lutra, głosząca wiarę, a raczej ufność (fiducia) jako jedyne źródło zbawienia, usuwa sakramenty, jako samodzielne i szczególne środki łaski do osiągnięcia zbawienia i uważa je co najmniej za niekonieczne, w każdym razie za mniej skuteczne, niż kazanie. Mimo to nie uznaje kazania za sakrament, lecz przyjmuje dwa sakramenty: chrztu i Wieczerzy Pańskiej (komunji). Kalwin uważa sakramenty za symbole, a Zwingli za ceremonje, przez które człowiek zaznacza swą przynależność do chrześcijaństwa.

 Sakrament Najświętszy, ob. Eucharystja.

 Sakramentalja, modlitwy i czynności pobożne, jak np. modlitwa pańska, przeżegnanie się lub pokropienie wodą święconą, jałmużna, błogosławienie środków żywności i wogóle wszystkie błogosławieństwa, udzielane przez Kościół oraz rzeczy uświęcone przez modlitwę Kościoła, jak różańce, medaliki, szkaplerze. Ustanawiać nowe sakramentalja i usuwać lub zmieniać istniejące może tylko Stolica Apostolska.

 Sakramentarjusze (niem. Sakramentierer), teologowie protestanccy, nazwani tak przez Lutra i zwalczani przez niego, Zwingli, Karlstadt, Oekolampadius i in., zaprzeczający rzeczywistej obecności (Realpräsenz) ciała i krwi Pańskiej w Eucharystii. Byli powodem sporu między protestantami, zwanego sporem o Wieczerzę Pańską (Abendmahlstreit), powstałego w latach 1524—1528. Spór ten, którego nie załagodził ani konwent w Schwabach (1529), ani konkordja wittenberska (1536), stał się przyczyną dotychczasowego rozbratu między luteranami a zwolennikami Zwinglego.

 Sakramentarz (łać. liber sacramentarius), księga liturgiczna Kościoła katolickiego, zawierająca modlitwy przy mszy św., przy ceremonji chrztu, przy procesjach i t. p.

 Sakramentki, zgromadzenie zakonne, poświęcone nieustannej czci Najświętszego Sakramentu. Założyła je w r. 1651 Katarzyna z Bar (1614 — 1698), a ustawy zgromadzenia zatwierdził Inocenty XI (1676) i Klemens XI (1705). Do Polski wprowadziła je królowa Marja Kazimiera, żona Jana III, w r. 1687. Mają [373]klasztory w Warszawie i we Lwowie, gdzie prócz życia kontemplacyjnego poświęcają się wychowywaniu dziewcząt i utrzymują zakład wychowawczo-naukowy.

 Sakya Muni, ob. Buddha.

 Salezjanie (Società di S. Francesco di Sales), zgromadzenie zakonne pod wezwaniem św. Franciszka Salezego, założone przez błogosławionego Jana Bosco w Turynie w r. 1857, poświęcone opiece i wychowywaniu opuszczonych chłopców oraz kształceniu ich w rzemiosłach. Zgromadzenie to rozpowszechniało się tak szybko, że w roku śmierci założyciela (1888) liczyło już 150 domów i zakładów we Włoszech, Austrji, Francji, Anglji, Hiszpanji i Ameryce Południowej. Mają przeszło 4000 członków (kapłanów, kleryków, laików i nowicjuszów), przeszło 300 domów i zakładów w Europie i Ameryce, tudzież w Chinach, Indjach, w Aleksandrji i Kapstadzie. Wykształcili około miljona chłopców na rzemieślników, a, według zdolności i życzenia, także i do innych zawodów. Posiadają własne szkoły rzemiosł, gimnazja, seminarja duchowne i nauczycielskie, konwikty, szpitale, drukarnie, zakłady wydawnicze i księgarnie. Działają również jako misjonarze w Patagonji i Ziemi Ognistej, gdzie prowadzą 27 stacyj misyjnych. Dom macierzysty i siedziba rektora generalnego mieści się w Turynie. Organ Salezjanów (Bolletino Salesiano), miesięcznik, wychodzi w 10 językach: po polsku jako „Wiadomości Salezjańskie“.
 W Polsce osiedlili się w r. 1898, obejmując w posiadanie ruiny kościoła i klasztoru podominikańskiego w Oświęcimiu. Wkrótce potem objęli kierownictwo zakładu dla osieroconych chłopców im. ks. Lubomirskich w Krakowie i otwarli nowy zakład w Przemyślu. W czasie wojny otwarli zakład w Kielcach, co było początkiem nadzwyczaj bujnego rozwoju zgromadzenia w całej Polsce. Obecnie (1929) posiadają w Polsce zakłady: w Krakowie (trzy), w Warszawie i w Łodzi (po dwa), Oświęcimiu, Przemyślu, Kleczy dolnej, Skawie, Aleksandrowie kujawskim, Poznaniu, Lądzie, Antoniewie, Różanym Stoku, Białej Podlaskiej, Czerwińsku, Ciechanowie, Lublinie, Dworcu i Jarosławiu. Do polskiej prowincji salezjańskiej należy 426 członków, w tem 110 księży. Z pomiędzy nich 6 księży pracuje na placówkach salezjańskich pośród emigrantów polskich w Stanach Zjednoczonych, Londynie, Tryjeście, Adampolu, w Jugosławji i na misjach w Matto Grosso. W r. 1927 kształcili w swoich zakładach w Polsce 4190 chłopców.

 Salezjanki, ob. Wizytki.

 Salomea błog. (1210 — 1268), córka Leszka Białego i Grzymisławy, królowa węgierska i halicka, następnie zakonnica w Zawichoście, potem w Grodzisku. Beatyfikowana przez Klemensa X w r. 1673. Ciało jej spoczywa w Krakowie, w kościele franciszkańskim, gdzie znajduje się witraż, przedstawiający św. Salomeę, dzieło Wyspiańskiego.

 Salomon, syn Dawida, trzeci i ostatni król niepodzielonego państwa żydowskiego, panował od 993 do 953 roku przed Chr. Tradycja przedstawia go jako potężnego władcę Wschodu, panującego od Eufratu aż do granic Egiptu, i wielbi jego mądrość i pobożność. Wybudował słynną świątynię jerozolimską, przy budowie której pracowało setki tysięcy robotników przez 7½ lat. Tradycja również przypisuje mu autorstwo niektórych ksiąg Starego Testamentu, a mianowicie Pieśni nad Pieśniami, księgi Eklezjastes, księgi Przypowieści i księgi Mądrości. Prócz tego miał napisać 3000 przypowieści i 1005 pieśni, które zaginęły.

 Salve Regina („Witaj, królowo“), najstarsza modlitwa kościelna do Matki Boskiej, znana już pod koniec XI wieku. Autorstwo jej przypisują Hermanowi Kalece (Hermannus Contractus, zm. 1054), Anzelmowi de Lucca (zm. 1086), Ademarowi Le Puy (zm. 1098), Bernardowi z Toledo (zm. 1122) lub św. Bernardowi z Clairvaux (zm. 1153). Żadne z tych przypuszczeń nie ma za sobą dowodów historycznych.

 Salwatorjanie („Stowarzyszenie Boskiego Zbawiciela“), zgromadzenie zakonne, poświęcone szerzeníu nauki chrześcijańskiej i misjom, założone w r. 1881 w Rzymie przez ks. Jana Jordana (w klasztorze Franciszka [374]Marji od Krzyża). Do r. 1889 działalność ich polegała głównie na rozszerzaniu literatury katolickiej. Posiadają własne drukarnie w Rzymie i w Welkenrädt, własne czasopisma: Nuntius Romanus, Misjonarz w wydaniu polskiem i włoskiem („Wiadomości Salwatorjańskie“), czasopismo włoskie dla dzieci („L’amico dei fanciulli“) i Kalendarz Apostolski. Od r. 1889 rozpoczęli działalność misjonarską w powierzonej sobie prefekturze apostolskiej w Assam w Indjach, gdzie prowadzą 39 stacyj misyjnych. Czynni są także jako misjonarze pośród Indjan amerykańskich. W Europie i Ameryce posiadają 28 domów zakonnych, z tych jeden w Polsce w Trzebini (diec. krakowska).

 Salwatorjanki, żeński odłam kongregacji Salwatorjanów, założony w r. 1888 przez ks. Jordana w Rzymie. Trudnią się wychowaniem dziewcząt, prowadzeniem ochron i sierocińców oraz pielęgnowaniem chorych i starców. Posiadają dom macierzysty w Rzymie, 13 domów zakonnych w Europie, a 7 w Ameryce Północnej i w Assan w Indjach.

 Samarytanie, mieszkańcy Palestyny zachodniej, ludność, powstała po zdobyciu państwa izraelskiego przez Assyryjczyków (r. 722 przed Chr.) ze zmieszania pozostałych tam Żydów z kolonistami, osiedlonymi przez zdobywców. Po powrocie Żydów z niewoli babilońskiej (r. 536 przed Chr.) chcieli wziąć udział w odbudowie świątyni jerozolimskiej. Nie zostali dopuszczeni przez Żydów, którzy odnosili się do nich z pogardą, jako do obcoplemieńców. Wskutek tego wybudowali osobną świątynię na górze Garizim i utworzyli osobną społeczność religijną. Dotychczas istnieje gmina samarytańska w Nablus, dawniejszem Sichem. Religja ich nie różni się zasadniczo od religji żydowskiej. Z ksiąg Starego Testamentu uznają tylko pentateuch i wyłączają z wiary wszelki antropomorfizm. Wierzą w sąd ostateczny i zmartwychwstanie ciał, w istnienie nieba i piekła, duchów dobrych i złych.

 Sanctissimum, ob. Eucharystja.

 Sanctus przy mszy św. hymn pochwalny (trisagium), zaczynający się od trzykrotnie powtórzonego słowa „Sanctus“ (po polsku: „Święty, Święty, Święty Pan Bóg zastępów... i t. d.), odmawiany lub śpiewany przez kapłana, a następnie przez chór. Dzieli się na dwie części: właściwe „Sanctus“ i „Benedictus“. Tę drugą część śpiewa chór po Podniesieniu, jako hymn na cześć Boga-Człowieka, obecnego na ołtarzu.

 Sandemanjanie (glasyci), sekta presbiterjańska, założona przez predykanta szkockich presbiterjanów, Johna Glasa. Otrzymała nazwę od jego zięcia Roberta Sandemana (1718 — 1771), który zebrał naukę Glasa, ułożył w tezy i był przełożonym sekty. Doktryna ta polega na uznawaniu tłumaczonego literalnie Pisma św. za wyłączne źródło prawd wiary; zabrania spożywania krwi i mięsa zwierząt duszonych, gier hazardowych i wszelkich uciech światowych. Sekta liczy ok. 2.000 wyznawców w Anglji i w Ameryce.

 Sandomierska zgoda, ob. Zgoda Sandomierska.

 Sanhedryn (greck. synedrion), najwyższa rada żydowska, trybunał polityczno-religijny, złożony z 70 członków. Powstał ok. r. 200 przed Chr., a przestał istnieć oficjalnie w r. 70 po Chr. Był nie tylko instytucją sądową i prawno-administracyjną, ale zarazem najwyższą instancją w sprawach religji mojżeszowej. Wydawał też wyroki śmierci, które jednak nie były ostateczne, gdyż za czasów oficjalnego istnienia sanhedrynu państwo żydowskie było prowincją rzymską, a prokurator rzymski miał prawo w każdej sprawie, osądzonej przez sanhedryn, powtórnie przeprowadzić proces i mógł uniewinnić oskarżonego, albo zatwierdzić wyrok sanhedrynu.

 Saturnalja, święta, obchodzone przez starożytnych Rzymian 17 grudnia ku czci Saturna, boga zasiewów i urodzaju.

 Savonarola Hieronim (Fra Girolanio), ur. w r. 1452 w Ferarze, stracony w Florencji w r. 1498. Był zakonnikiem dominikańskim i przeorem klasztoru św. Marka w Florencji. Swojemi kazaniami wywierał potężny wpływ na współczesnych. Żądał reform na polu politycznem i [375]kościelnem, a po wypędzeniu Medyceuszów z Florencji założył tam republikę demokratyczno-teokratyczną, ogłaszając Chrystusa królem, a lud florencki Jego namiestnikiem. Przytem pozostał wierny nauce Kościoła katolickiego i bohaterem życia ascetycznego. Reformę rozpoczął od własnego zakonu. Wyłączył klasztor, którego był przeorem, z prowincji lombardzkiej i przeprowadził w nim najściślejsze przestrzeganie reguły zakonnej. Jego zatarg z papieżem Aleksandrem VI nie powstał na tle dogmatycznem, lecz politycznem i był spowodowany przez to, że Florencja pod jego wpływem skłaniała się ku Francji i wzbraniała się przystąpić do ligi, utworzonej przez papieża, cesarza niemieckiego, Medjolan, Wenecję i Aragonję. Wezwany przez papieża do tłumaczenia się, nie stawił się w Rzymie, za co został zasuspendowany, a gdy nie przestawał prawić kazań, w których nie oszczędzał Aleksandra VI z powodu jego występnego życia, został obłożony interdyktem. Równocześnie wzrosła opozycja arystokracji florenckiej przeciw republikańskim reformom Savonaroli i spowodowała nieprzychylną dla niego zmianę usposobienia ludu. W r. 1448 został wraz z dwoma dominikanami uwięziony, stawiony przed sąd i wraz z nimi skazany na śmierć przez powieszenie, a po wykonaniu wyroku ciało jego spalono i popioły wrzucono do Arna. W nowożytnych Włoszech sławiony jako bohater narodowy, Savonarola nie był reformatorem w rodzaju Lutra, gdyż do końca życia pozostał wierny nauce Kościoła i swojej regule zakonnej, a żądanie reformy kościelnej odnosił tylko do obyczajności kleru i kurji rzymskiej.

 Sądny dzień, ob. Dzień pojednania.

 Sądy boże, ob. Ordalja.

 Scala santa („święte schody“), schody o 28 stopniach w kaplicy św. Wawrzyńca w Rzymie, zwanej Sancta Sanctorum obok bazyliki lateraneńskiej. Według pobożnej tradycji, sięgającej XII wieku, są to schody z pałacu Pilata, po których wiedziono Chrystusa na sąd w dniu męki. Sprowadziła je do Rzymu św. Helena a papież Sykstus V (1585 — 1590) przeznaczył dla nich kaplicę św. Wawrzyńca, będącą prywatną kaplicą papieży w dawnym pałacu lateraneńskim. Są pokryte osłoną z desek a wierni wstępują na nie na klęczkach.

 Scalzetti „bosi“ (Ordo religiosus de poenitentia), zakon pokutny, założony przez Hiszpana Jana Varella Losada (1723—1769), zatwierdzony przez Piusa VI w r. 1784. Zachowują ścisłe ubóstwo i bardzo ostrą regułę. Mają 6 klasztorów we Włoszech.

 Sceptycyzm (grec. skepsis badanie), kierunek filozoficzny, oznaczający powątpiewanie lub zaprzeczanie możliwości prawdziwego poznania i sądu. Głównemi argumentami sceptycyzmu były zawsze: zależność poznania zmysłowego od okoliczności przypadkowych, wadliwość tworzenia pojęć i wnioskowania, niedostateczność znamion prawdy, sprzeczności różnorodnych systemów i t. p. Sceptycyzm odgrywał daleko większą rolę w filozofji starożytnej, niż w nowożytnej. Głównymi przedstawicielami jego byli w starożytności Pyrrhon (ok. 365—275 przed Chr.), twórca szkoły sceptyków, Enesidemos i Sextus Empiricus (ok. r. 200 po Chr.), u których sceptycyzm przechodzi w pozytywizm (ob.). W filozofji nowożytnej niema szkoły sceptyków, nie brak jednak zwolenników sceptycyzmu. Byli nimi w XVI w. Montaigne (1533—1592) i Charron (1541—1603), w XVII Bayle (1647—1706) i Huet (1630 — 1721). Charron i Huet powoływali się na niewystarczalność umiejętnego poznania i stwierdzali przez to niezbędność wiary religijnej. Teologja katolicka potępia sceptycyzm, uznając za niedopuszczalne zwątpienie o możności poznania prawdy rozumem, którym Bóg obdarzył człowieka, jako władzą umysłu, przeznaczoną do poznania prawdy.

 Schizma (mylnie z niemiecka wymawiane „szyzma“), odszczepieństwo, zerwanie jedności z Kościołem katolickim, czyto pod względem ustrojowym przez uchylenie się z pod władzy papieża, czyto pod względem dogmatycznym, przez odrzucenie jednego lub więcej artykułów wiary. Zazwyczaj łączyły się oba rodzaje schizmy i stawały się początkiem herezji (ob.). Schizmą wyłącznie ustrojową była tak zwana wielka schizma [376]zachodnia, czyli schizma papieska, trwająca od r. 1378 do 1415. Powstała przez to, że po śmierci Grzegorza XI część kardynałów wybrała Urbana VI (1378 — 1389) a część antypapieża Klemensa VII (1378 — 1394). Skutkiem tego chrześcijaństwo podzieliło się na dwa obozy: Niemcy, Węgry, Polska, Anglja, Szwecja, Flandrja i Włochý północne oświadczyły się za Urbanem VI a Francja, Neapol, Portugalja, Kastylja, Aragonja, Danja i Norwegja za antypapieżem Klemensem. Po śmierci Urbana VI kardynałowie rzymscy wybrali Bonifacego IX (1389 — 1404) a po śmierci antypapieża Klemensa kardynałowie awinjońscy nowego antypapieża Benedykta XIII (1394 — 1417). Ten nie chciał zrzec się tronu nawet po śmierci Bonifacego IX, mimo że zobowiązał się to uczynić w razie śmierci przeciwnika. Wobec tego kardynałowie rzymscy wybrali Inocentego VII (1404 — 1406), który w czasie konklawe wraz z kardynałami przysiągł, że użyje wszelkich środków w celu usunięcia schizmy, ewentualnie nawet zrezygnuje ze swej godności. Przystąpił też zaraz do zwołania soboru, który jednak wskutek intryg antypapieża Benedykta XIII doszedł do skutku dopiero za Grzegorza XII (1406—1415), następcy Inocentego VII, jako synod powszechny w Pizie w r. 1409 i schizmy nie usunął, lecz sprowadził jeszcze większe zamieszanie, wybierając trzeciego papieża Aleksandra V (1409—1410), za którym oświadczyła się Francja, Anglja, Polska i większość państw włoskich. Inne kraje pozostały wierne bądź Benedyktowi XIII, bądź Grzegorzowi XII. Po śmierci Aleksandra V, wybranego przez synod pizański, wybrano znów trzeciego antypapieża w osobie Jana XXIII (1410 — 1415). Schizmę papieską usunął dopiero sobór w Konstancji (1414 — 1417), składając z urzędu Jana XXIII i Benedykta XIII, podczas gdy Grzegorz XII abdykował. Jedynym papieżem został Marcin V (1417—1431).
 Schizmą ustrojową i dogmatyczną zarazem była schizma wschodnia w IX wieku, która doprowadziła do powstania grecko-wschodniego kościoła (ob.). Schizma utrechcka zaś, powstała w r. 1702 wskutek suspensji wikarjusza apostolskiego w Holandji, Piotra Koddego, i mianowania jego następcy, którego rząd holenderski tamtejsi janseniści nie chcieli uznać. Schizma ta doprowadziła do utworzenia przez jansenistów osobnego wyznania, liczącego obecnie ok. 10.000 wyznawców (ob. Starokatolicy).

 Schleiermacher Fryderyk (1768 — 1834), teolog protestancki i filozof. Jest przedstawicielem synkretyzmu (ob.) a mianowicie usiłuje pogodzić różnorodne kierunki filozoficzne. Twierdzi, że nauka nie ma nic wspólnego z religją, gdyż opiera się na rozumie a religja wyłącznie tylko na uczuciu. Za podstawę religji uważa poczucie zależności człowieka od źródła wszechrzeczy a za najdoskonalszą religję chrześcijaństwo, ponieważ uwydatnia potrzebę odkupienia, pojednania Boga z człowiekiem.

 Scholastyk (ecolatra), w Kościele katolickim obecnie godność honorowa jednego ze starszych kanoników katedralnych, dawniej tytuł kanonika, mającego pod opieką szkołę katedralną.

 Scholastyka (dosłownie: wiedza szkolna), najpotężniejszy z systemów filozofji średniowiecza, synteza filozoficzna, obejmująca wszystkie gałęzie ówczesnej wiedzy. W pierwszym okresie, od V do początku XIII wieku, okresie tworzenia się scholastyki, usiłowano zastosować logikę Arystotelesa do filozoficznego uzasadnienia nauki Kościoła. Właściwy rozwój osiągnęła scholastyka w w. XIII, będącym jej złotym wiekiem, gdy za pośrednictwem Arabów poznano prawdziwą filozofję Arystotelesa w całości. W tym okresie AlbrechtAlbert Wielki (ob.), Duns Scotus (ob.), a przedewszystkiem św. Tomasz z Akwinu (ob.) uzasadnili dogmaty chrześcijańskie na drodze filozoficznej. Okres upadku scholastyki, od XIV i XV w. począwszy, spowodowany był upadkiem poziomu nauki w wyższych uczelniach, brakiem filozofów oryginalnych a zarazem brakiem poważnych przeciwników scholastyki, która nie umiała objąć spadku po wielkich scholastykach XIII wieku, a tłumacząc ich opacznie, otworzyła pole do [377]bezdusznego formalizmu i dialektycznych sporów o kwestje podrzędne.

 Scientyści, sekta, ob. Wiedza chrześcijańska, 2.

 Scotula, ob. Bugja.

 Sekreta, modlitwa odmawiana w czasie mszy św. po ofertorjum (ob. Ofiarowanie), głosem przyciszonym, w odróżnieniu od innych modlitw, odmawianych głośno lub śpiewanych. Mieści w sobie prośbę do Boga o przyjęcie i uświęcenie złożonej ofiary i o zesłanie łask na obecnych.

 Sekretarjat brewjów, ob. Kurja rzymska.

 Sekretarjat Stanu, ob. Kurja rzymska.

 Sekta, związek wyznaniowy, powstały drogą negacji lub protestu przeciwko wierzeniom dotychczas wyznawanej religji i jej zewnętrznemu ustrojowi. Jeżeli kościołem nazwiemy związek wyznaniowy, mający ustaloną organizację, czyli społeczeństwo religijne o właściwym sobie, funkcjonującym ustroju, to sektą możemy nazwać tylko takie zgromadzenie ludzi, których łączy wprawdzie jakaś idea religijna, lub negacja pewnej idei religijnej, ale dla których łącznik ten nie ma właściwości organizacyjnych, czyli nie tworzy z nich „kościoła“ w powyższem znaczeniu. Takie określenie jednak byłoby nieścisłe, gdyż istnieją sekty, mające organizację a będące mimo tego sektami w pełnem znaczeniu tego słowa (np. heruhuci).
 Jeżeli zaś pośród związków wyznaniowych chrześcijańskich kościołem nazwiemy tylko Kościół powszechny, czyli katolicki, to sektą musimy nazwać wszelki związek wyznaniowy, zaprzeczający wierzeniom tego Kościoła. Z tem znaczeniem sekty połączona jest jej właściwość, zwana „nieskończonością sekty“, polegająca na tem, że każda sekta rozpada się zczasem, nawet niebawem po powstaniu, na nowe sekty, te zaś dzielą się dalej na nieskończony szereg różnic wyznaniowych. Początek powstania sekty bywa rozmaity. Nie można uważać za główną przyczynę powstawania sekt pędu odśrodkowego, indywidualizmu w przekonaniach religijnych, objawiającego się jako reakcja przeciwko pędowi dośrodkowemu, dążącemu ku wiązaniu się autorytetem religijnym dotychczasowego wyznania, gdyż u większości sekt pojawia się właśnie w początkach ich istnienia brak wolności indywidualnej wierzeń i despotyzm, wywierany przez założycieli sekty. Przyczyny powstawania sekt bywają nietylko natury religijnej, lecz częstokroć politycznej i ekonomicznej. Poza ideowemi pobudkami ich twórców kryją się najczęściej pobudki osobiste, niezadowolenie z życia, chęć zrzucenia z siebie przyjętych zobowiązań, ambicje reformatorskie, żądza władzy lub żądza zysku. Indywidualność założyciela w stosunku do środowiska stanowi o powodzeniu sekty, o jej sile pociągającej i szybkości, z jaką się szerzy, o jej trwałości oraz większej lub mniejszej zdolności dzielenia się na dalsze sekty.

 Sekularyzacja (zeświecczenie): 1) w znaczeniu prawa kościelnego: udzielone przez papieża zwolnienie stałe lub czasowe osoby zakonnej od reguły zakonu lub zgromadzenia. 2) W znaczeniu historycznem jest to przeprowadzone jednostronnie przez władze państwowe, ze stanowiska kościelnego bezprawne, wywłaszczenie posiadłości kościelnej i obrócenie jej na cele świeckie. W średniowieczu dokonywano sekularyzacji w ten sposób, że panujący nadawał swoim wiernym stronnikom pomiędzy rycerstwem biskupstwa i opactwa a raczej dobra do nich należące. Sekularyzację na wielką skalę spowodowała w krajach protestanckich reformacja. Wprawdzie Luter, Melanchton i inni reformatorzy chcieli użyć zagarniętych dóbr Kościoła katolickiego w pierwszym rzędzie na organizację swojego wyznania, a tylko ewentualny nadmiar pozostawić książętom świeckim na cele państwowe, ale panujący, którzy w swych krajach wprowadzili protestantyzm, popierali go właśnie w celu zagarnięcia dóbr kościelnych i przyjęli odwrotną zasadę, a mianowicie większość tych dóbr, w szczególności wszystkie dobra kapitulne i klasztorne, zagarnęli dla siebie lub rozdali między swoich popleczników a tylko okruchy dostały się w ręce protestanckiego duchowieństwa. Sekularyzacja, dokonana z [378]końcem XVIII i z początkiem XIX w. także w krajach katolickich, posługiwała się teorją, że chociaż majątek kościelny zostaje pod bezpośrednim zarządem Kościoła i służy na jego użytek, to jednak panującemu należy się zwierzchnia władza nad tym majątkiem (t. zw. jus supremi dominii, dominium emminens), będąca częścią t. zw. jus circa sacra (ob.). Teorja ta nie ma ze stanowiska prawnego żadnej podstawy, gdyż nie da się prawnie uzasadnić teza, jakoby państwu przysługiwały wobec majątku kościelnego inne i większe prawa, niż wobec jakiegokolwiek majątku prywatnego. Na podstawie tej teorji jednak „inkamerował“ Józef II w Austrji przeważną część dóbr kościelnych i utworzył z nich w r. 1782 t. zw. fundusz religijny (ob.), w r. 1789 we Francji zadekretowano zabór dóbr kościelnych na rzecz państwa, a w r. 1803 uczyniono to w Niemczech. Rosja w r. 1865 sekularyzowała dobra kościelne w Polsce drogą represji politycznej z powodu powstania styczniowego.

 Sekularyzm, organizacja ateistów angielskich (non-theists), zawdzięczająca swoje powstanie pismom polityka socjalnego, Jerzego Holyoake, który w połowie XIX wieku postawił tezę „ignorowania Boga“ i nieuznawania żadnej religji prócz moralności utylitarnej, mającej za jedyny wskaźnik ludzką roztropność. Sekularyści jego szkoły nie zaprzeczali wprost istnieniu Boga ani życia zagrobowego, lecz uznawali za niepotrzebne zajmować się temi kwestjami, jako dla nich niepoznawalnemi, lecz troszczyli się tylko sprawami wieku obecnego (wiek saeculum), stąd ich nazwa. Na stanowisku zupełnego ateizmu stanął Karol Bradlaugh (1833—1891), socjalny demokrata i parlamentarzysta angielski, jako prezes londyńskiej „Secular-Society“ a następnie wędrowny głosiciel sekularyzmu. Sekularyzm, jako sektę, charakteryzuje fakt, że jakkolwiek stoi on na stanowisku ateistycznem i odrzuca wszelką religję, mimo tego uznaje potrzebę kultu, ujętego w formę swoistego rytuału. Rytuał ten p. t. „Rituale Holyakense sive Hierurgia secularis“ ułożył przyjaciel Bradlangh’a, Faustyn Holyoake, dla użytku sekularystów w czasie godzin obrzędowych, pogrzebów, nadawania imion nowonarodzonym i t. p.

 Sekundycje, złoty jubileusz kapłaństwa, msza św. odprawiona przez księdza katolickiego po upływie 50 lat od przyjęcia święceń kapłańskich. Ceremonje, zachowywane przy uroczystości sekundycji, przepisują formularze, odrębne w różnych diecezjach i zakonach.

 Sekwencje, śpiewy kościelne, powstałe wskutek przeciągania ostatniej głoski wyrazu Alleluja przez szereg tonów, stanowiących melodję. Aby ułatwić spamiętanie tej melodji, począł Notker Balbulus, mnich z klasztoru w St. Gall (zm. w r. 912), podstawiać pod nią ułożone przez siebie teksty słów, których każda zgłoska przypadała na jeden ton melodji. Teksty te, pierwotnie pozbawione rymu i rytmu, zwano prozami a śpiewanie ich, jako dalszy ciąg i przedłużenie okrzyku radosnego Alleluja, sekwencjami.

 Semiarjanie (półarjanie), sekta w IV w., nie uznająca nicejskiego wyznania wiary (ob. Arjanizm).

 Seminarja duchowne, kościelne zakłady naukowe, połączone z konwiktami dla kleryków, przeznaczone do kształcenia i wychowywania przyszłych kapłanów. Kościół katolicki uważa kształcenie tych, którzy pragną się poświęcić służbie kościelnej, za swoje własne i wyłączne prawo (can. 1352 kodeksu kan.) a tem samem odmawia tego prawa państwu. Każda diecezja winna mieć seminarjum, kształcące alumnów w filozofji i teologji a oprócz tego w miarę możności t. zw. małe seminarjum, przygotowujące przyszłych alumnów w szkołach naukach, udzielanych w średnich. Male seminarja są zazwyczaj konwiktami dla chłopców, którzy uczęszczają do gimnazjów a po zdaniu matury wstępują do seminarjum. Z rozporządzenia papieża mogą powstawać seminarja międzydiecezjalne, czyli regjonalne. Każde seminarjum posiada statuty, zatwierdzone przez biskupa i mianowanych przez niego profesorów oraz zarząd, na czele którego stoi rektor, mający czuwać nad karnością i ścisłem [379]przestrzeganiem przepisów statutu. Oprócz rektora przełożonymi w seminarjum są spowiednicy i ojciec duchowny (ob.).

 Semipelagjanizm, doktryna teologiczna, powstała na początku V wieku w klasztorach południowej Francji, starająca się pogodzić doktrynę Pelagjusza z teorjami św. Augustyna (ob. Pelagjanizm).

 Sensualizm, zapatrywanie, wedle którego jedynem źródłem poznania są zmysły a poznanie umysłowe jest tylko wzmocnionem i przekształconem poznaniem zmysłowem. Sensualiści uważają za prawdę tylko to, co da się sprawdzić zmysłami. Stąd sensualizm prowadzi w metafizyce do materjalizmu (ob.), w etyce do hedonizmu (ob.) a w sprawach religji do agnostycyzmu (ob.) lub ateizmu (ob.).

 Separatyści, członkowie ewangelickich „kościołów krajowych“ (ob.), którzy, nie mogąc zgodzić się na jakieś urządzenia, wprowadzone na podstawie uchwał większości lub przez zarządzenie władzy świeckiej, oddzielają się i, nie zrywając zasadniczo jedności wyznaniowej, tworzą związki religijne poza organizacją dotychczasowego związku. Tak np., wprowadzenie w Prusach przez Hohenzollernów t. zw. unji ewangelickiej (ob. Unja II) między wyznaniem augsburskiem a reformowanem stało się przyczyną utworzenia się gmin staroluterskich. Powodem do separatyzmu było również w Prusach wprowadzenie świeckich urzędów stanu cywilnego, a od czasu do czasu w poszczególnych miejscowościach bywa nim także dyscyplinarne usunięcie pastora, mającego pewien zastęp popleczników.

 Saptuagesima (siedemdziesiętnica), nazwa kościelna trzeciej niedzieli przed popielcem, rozpoczynającej okres przygotowania do Wielkiego Postu.

 Septuaginta, przekład biblji na język grecki, dokonany w Aleksandrji w latach od 284 do 247 przed Chr. przez siedemdziesięcu tłumaczy (ob. Biblja).

 Serafimowcy, ob. Rosyjskie sekty.

 Serafitki („córki Matki Bożej Bolesnej“), odłam III zakonu św. Franciszka, powstały w Polsce ok. r. 1875 z pierwszą siedzibą w Hałcnowie w diecezji krakowskiej. Posiadają dom macierzysty w Oświęcimiu a oprócz tego 10 domów i zakładów w województwie krakowskiem i lwowskiem. Poświęcają się pielęgnowaniu chorych, nauczaniu i wychowaniu dzieci.

 Serbska cerkiew prawosławna, ob. Grecko-wschodni Kościół.

 Sercanki (Siostry Najśw. Serca Jezusowego, franc. Dames de Sacré Coeur), zgromadzenie zakonne, założone w r. 1800 przez Magdalenę Barat, poświęcone głównie wychowywaniu i kształceniu dziewcząt. Liczą przeszło 6000 zakonnic w około 150 zakładach w Europie, Ameryce, Australji i w Egipcie. W Polsce posiadają instytut wychowawczy we Lwowie. Z Poznania wydalił je rząd pruski w czasie t. zw. kulturkampfu.

 Serce Jezusa. Nabożeństwo katolickie ku czci Serca Jezusowego jako symbolu miłości Zbawiciela ku wszystkim ludziom, znane już w XII wieku a wprowadzone pierwotnie w klasztorach wizytek i jezuitów wskutek widzeń św. Małgorzaty Marji Alacoque (1645 — 1690), zakonnicy klasztoru wizytek w Paray-le-Monial, zatwierdzone zostało przez papieża Klemensa XIII, który na skutek memorjału biskupów polskich w r. 1765 zezwolił na obchodzenie tego święta w pierwszy piątek po oktawie Bożego Ciała. Kult ten, z początku wyśmiewany i prześladowany, rozszerzył się szybko w świecie katolickim, tak że już w r. 1856 nie było żadnej diecezji katolickiej, któraby go nie wprowadziła. Szczególną sankcję nadali mu papieże Pius IX (1868) i Leon XIII, zakładając Arcybractwo Serca Jezusowego w Rzymie oraz Benedykt XV, ustanawiając dekretem z 9 listopada 1921 r. osobne oficjum liturgiczne na to święto. Powstały też liczne bractwa Serca Jezusowego oraz kongregacje. Najważniejsze z nich są: Kapłani Serca Jezusowego, zgromadzenia powstałe w r. 1841 w Betharam (diecezji Bayonne), w r. 1877 w Saint-Quentin (diecezji Soisson) i w r. 1729 Marsylji, Bracia szkolni Serca Jezusowego, powst. w r. 1821 w Paradis (diec. Lé Puy),(diec. Le Puy), Towarzystwo Serc Jezusa i Marji (ob. Picpus), Misjonarze Serca Jezusowego, powst. w [380]r. 1854 w Issoudun, Misjonarze Synowie Serca Jezusowego, powst. w r. 1885 w Weronie, Siostry Najśw. Serca Jezusowego (ob. Sercanki), Służebniczki Serca Jezusowego, powst. w r. 1866 w Paryżu, Służebnice Najśw. Serca Jezusowego (pelczarki) powst. w Krakowie w r. 1894, Siostry Najśw. Serca Jezusowego, zwane Bonnes Capotes, powst. w r. 1698 w Ernemont, Córki Serca Jezusowego w Berchemlez-Anvers (Antwerpja) i inne.

 Sergjusz, imię czterech papieży. Byli nimi: Sergjusz I, święty, papież od 687 do 701 r., Sergjusz II od 844 do 847, Sergjusz III od 897 do 911 i Sergjusz IV od 1009 do 1012.

 Servet Michał (1511—1553), lekarz hiszpański, zwolennik doktryny antytrynitarzy. W Bazylei i Strassburgu poznał się z teologami protestanckimi Oekolampadjuszem, Bucerem i Kapitonem, którzy żądali od niego odwołania tez o Trójcy św., głoszonych w jego dziele z r. 1531. Mimo tego Servet w dalszych dziełach ponowił swoje antytrynitarskie zapatrywania i zwrócił przez to na siebie uwagę Kalwina (ob.), który postanowił go unieszkodliwić i w tym celu zadenuncjował go przed inkwizycją w Lyonie. Servet został uwięziony, lecz zdołał umknąć z więzienia. W Genewie dostał się w ręce Kalwina, który go kazał uwięzić i spalić na wolnym ogniu (27 paźdz. 1553). Wyznawcy Kalwina wystawili Servetowi w r. 1903 pomnik ekspiacyjny w Genewie na miejscu kaźni.

 Serwici (Ordo servorum Beatae Mariae Virginis, Służebnicy Matki Bożej, Bracia z Monte Senario), zgromadzenie zakonne, założone w r. 1239 przez siedmiu patrycjuszów florenckich z św. Filipem Benizi na czele, zatwierdzone przez papieża Aleksandra IV w r. 1255 i zaliczone przez Marcina V do rzędu zakonów żebrzących. Celem zakonu jest duszpasterstwo i szerzenie szczególnego nabożeństwa do Matki Bożej Bolesnej. Posiadają 59 klasztorów, z tego 36 we Włoszech, 14 w Austrji, 1 w Brukseli, 4 w Anglji i 4 w Ameryce Północnej.

 Serwitki, 1) żeńska gałąź zakonu serwitów (ob.), zgromadzenie, założone w r. 1280 przez św. Filipa Benizi, SFINKS piątego generała zakonu serwitów i zwane stąd filipinkami. Zakon wyłącznie kontemplacyjny o surowej regule i ścisłej klauzurze, dawniej rozpowszechniony we Włoszech, Niemczech i Francji, posiada obecnie jeszcze 13 klasztorów a mianowicie 9 we Włoszech, 2 w Hiszpanji, 1 w Monachjum i 1 w Anglji. 2) Serwitki-tercjarki, ob. Służebniczki Najśw. Marji Panny.

 Servus servorum Dei („sługa slug bożych“) tytuł papieży, pochodzący od Grzegorza Wielkiego (590-640), który miał pierwszy przybrać ten tytuł na znak pokory. Set (Typhon), bóstwo zła i zniszczenia, ob. Egipska religja.

 Setjanie, sekta gnostycka, należąca do grupy ofitów (ob. Gnostycyzm).

 Sewerjanie. 1) Sekta „wstrzemięźliwych“ z II wieku, ob. Enkratyci. 2) Sekta monofizycka (ob. Monofizyci), założona przez Severusa, patriarchę antjocheńskiego (465—538), który uczył, że ciało Chrystusa przed zmartwychwstaniem ulegało powszechnym słabościom i cierpieniom ciała człowieczego. Sexagesima, sześćdziesiątnica, niedziela mięsopustna, kościelne nazwy drugiej niedzieli przed popielcem. Sędziowie (hebr. szofetim), kapłani i przywódcy narodu izraelskiego lub poszczególnych jego pokoleń w czasie od śmierci Jozuego aż do ustanowienia królestwa (1300 do 1040 r. przed Chr.).

 Sędziów księga, siódma z ksiąg kanonicznych Starego Testamentu, zawierająca historję narodu izraelskiego w okresie panowania sędziów (ob.).

 Sfinks, I) u starożytnych Egipcjan symbol nadludzkiej władzy królewskiej. Wyobrażenia sfinksów w Egipcie są to kolosalne posągi z granitu lub porfiru, przedstawiające lwy z torsem i twarzą kobiecą, lub z głową męską, lub też z głową sępa czy barana. Były symbolami królów i bogów Horusa lub Amona. Ustawiano je przy wejściu do świątyni lub w jej wnętrzu. Niekiedy tworzą aleje, prowadzące do świątyni. Między mnóstwem sfinksów egipskich wyróżnia się ogromem t. zw. wielki sfinks w pobliżu piramidy w Gizeh (około 20 m wysokości a 55 m długości), [381]przysypany już w starożytności piaskiem i odkopywany przez Tutmosisa IV. Pierwotnie był prawdopodobnie wyobrażeniem króla, później uważano go za wyobrażenie boga słońca Ra.
 II) Wyraz „sfinks“ (rodzaju żeńskiego) jest grecki. Sfinksy greckie jednak były podobne do egipskich tylko w tem, że wyobrażano je również jako połączenie kształtów ludzkich i zwierzęcych. Zresztą różniły się od nich i postacią i znaczeniem. Były symbolem tajemniczości. Wyobrażane przez artystów i poetów, miały kształt lwa skrzydlatego głową i piersią kobiecą. Mit beocki przedstawia sfinksa w pobliżu Teb jako postać kobiecą, która zadaje zagadki i zabija nieumiejących je odgadnąć. Zesłana przez Herę (Dionizosa, Hadesa lub Aresa) dla ukarania zbrodni Laiosa, syna Edypa. Była córką Tifaona i węża Echidny a rodzeństwem jej były psy Orthros i Cerber, lew Nemejski, Himera i Hydra, co wskazuje na demoniczno-potworne pochodzenie greckiego sfinksa.

 Shakers (ang. „drżący“), amerykańska sekta komunistyczna, odłam kwakrów (ob.). Założycielką sekty była Anna Lee, która objęła w r. 1758 kierownictwo sekty, zwanej Shaking-Quakers i ogłosiła się jako żeńskie wcielenie Chrystusa. Kolonje, założone przez jej zwolenników w New Lebanon i Watervliet, zorganizowane na podstawie komunistycznej, liczyły z końcem XIX w. około 4000 a w r. 1908 już tylko około tysiąca członków i zostały wkrótce potem rozwiązane.

 Siedmiogrodzka cerkiew prawosławana, ob. Grecko-wschodni Kościół.

 Sikhizm, sekta hinduska w Pendżabie, założona około r. 1469 przez Nanaka jako reakcja wpływów islamu na hinduizm. Wyznawcy jej, zwani sikhs (= uczniowie), prześladowani okrutnie przez mahometan, stali się kastą fanatycznych wojowników i przezwali się singhs, t. j. lwy. W ciągu ustawicznych walk z mahometanami bliscy wytępienia, odzyskali silę i znaczenie w XIX w. i liczą obecnie w Indjach około 2.200.000 wyznawców.

 Simultaneum, wspólne używanie urządzeń kościelnych (budynków kościelnych, dzwonów, organów, cmentarzy i t. p.) przez dwa różne wyznania. Stosunki tego rodzaju powstawały w czasach reformacji oraz po utworzeniu się sekty starokatolików (ob.). Kościół katolicki zasadniczo sprzeciwia się takiej wspólności, wywołującej spory albo prowadzącej do indyferentyzmu religijnego lub profanacji rzeczy świętych.

 Siostry miłosierdzia, w znaczeniu ogólnie przyjętem zakonnice, poświęcające się pielęgnowaniu chorych. W szczególnem znaczeniu siostrami miłosierdzia czyli szarytkami (z franc. Soeurs de Charité) nazywają się:
 1) Wincentynki, zgromadzenie zakonne, założone w r. 1633 przez św. Wincentego a Paulo i Ludwikę de Marillac. Regułę zgromadzenia, ułożoną w głównych zarysach przez św. Wincentego, zatwierdził papież Klemens XI w r. 1668. Składają śluby tylko na rok i odnawiają je corocznie w dniu 25 marca jako święto Zwiastowania Najśw. Marji Panny. W ciągu wieku XVIII i XIX zgromadzenie rozszerzyło się po całym świecie i niema obecnie kraju, w którymby szarytki nie pracowały. Do Polski wprowadziła je królowa Marja Ludwika w r. 1652. Obecnie (r. 1930) liczą w prowincji warszawskiej 96 domów i około 700 sióstr, w prowincji małopolskiej 49 domów z 667 siostrami, a w prowincji poznańskiej 54 domy i przeszło 600 sióstr. Ze skasowanej przez rząd rosyjski w r. 1864 prowincji litewskiej odzyskały dotychczas domy w Wilnie, w Białej Podlaskiej i w Białymstoku.
 2) Boromeuszki, zgromadzenie zakonne, poświęcone pielęgnowaniu chorych, założone w Nancy, przez Emanuela Chauvenel (zm. 1651). Prócz tej kongregacji pierwotnej powstało zgromadzenie boromeuszek w Pradze, następnie w Trzebnicy, obecnie w Cieszynie.

 Siostry szkolne, liczne zgromadzenia zakonne, poświęcone nauczaniu i wychowywaniu młodzieży. Ważniejsze są: 1) Siostry szkolne Najśw. Marji Panny w Niemczech i Czechach, a) z domu macierzystego w Monachjum (7000 sióstr, 550 domów), b) z domu macierzystego w Ravensburgu (71 sióstr), c) z domu macierzystego [382]w Horażdowicach (700 sióstr, 90 domów).
 2) Siostry szkolne Najśw. Marji Panny z Namur, obecnie w Belgji, Anglji i Ameryce (ok. 3500 sióstr, 120 domów).
 3) Siostry szkolne chrześcijańskiego miłosierdzia, zgromadzenie, założone w r. 1807 w Cherburgu, obecnie w Heiligenstadt, liczy około 500 sióstr i 48 domów w Niemczech, Holandji, Anglji i w Rzymie.
 4) Siostry szkolne nauki chrześcijańskiej, do r. 1904 we Francji, obecnie w Belgji (300 sióstr w 5 osiedlach).
 5) Siostry szkolne III Zakonu św. Franciszka (franciszkanki) we Francji, Austrji i Niemczech (ok. 1400 sióstr w 140 domach).
 6) Siostry szkolne św. Dominika we Francji, Anglji, Holandji i Niemczech. (przeszło 400 sióstr w 35 osiedlach).
 7) Siostry syjońskie, zgromadzenie, powstałe w 1843 w Paryżu, obecnie pracuje w Jerozolimie, Smyrnie, Aleksandrji i Konstantynopolu.
 Oprócz sióstr szkolnych pracuje w szkolnictwie wiele innych kongregacyj żeńskich, jak salezjanki (ob. Wizytki), urszulanki, sercanki (ob.), rosminjanki, asumpcjonistki (ob. Asumpcjoniści), nazaretanki (ob.) i inne.

 Siostry wspomożycielki dusz W czyśćcu cierpiących (Soeurs auxiliatrices des âmes du purgatoire), zgromadzenie zakonne założone w Paryżu w r. 1856 przez Eugenję de Smet (zmarłą w r. 1871), mające na celu pomaganie duszom w czyśćcu cierpiącym przez modlitwę i dobre uczynki, jak nauczanie dzieci, opieka nad sierotami i pielęgnowanie chorych. Reguła zgromadzenia, wzorowana na regule św. Ignacego Loyoli, została w r. 1878 zatwierdzona przez Stolicę Apostolską. Dom macierzysty zgromadzenia znajduje się w Paryżu a domy zakonne, mieszczące szkoły i zakłady dobroczynne, istnieją w Wiedniu, Turynie, Rzymie, w Belgji i w Ameryce. Od r. 1867 kongregacja ta szerzy się w Chinach i posiada tam liczne zakłady oświatowe i dobroczynne.

 Siutajewcy, ob. Rosyjskie sekty.

 Siwaizm (sziwaizm) ob. Hinduizm.

 Skakuny, ob. Rosyjskie sekty.

 Skarabeusz, w starożytnym Egipcie święty chrząszcz, czczony jako symbol odradzania się i nieśmiertelności. Skarabeusze, rzeźbione z kamienia, metalu lub gliny, służyły jako amulety dla żywych i umarłych. Za czasów XVIII dynastji wprowadzono je jako pieczęć urzędów państwowych.

 Skarga Piotr ks., ur. w Grójcu pod Warszawą w r. 1536, kształcił się w akademji krakowskiej i, otrzymawszy tam stopień bakałarza, został rektorem szkoły parafjalnej św. Jana w Warszawie. W r. 1557 bawił w Wiedniu jako wychowawca Jana Tęczyńskiego. Po powrocie do kraju w r. 1563 został księdzem, był proboszczem w Rohatynie, potem kanonikiem katedralnym we Lwowie, gdzie rozpoczął zawód kaznodziejski. W r. 1568 udał się do Rzymu i wstąpił do nowicjatu jezuitów. W r. 1571 wrócił do kraju i został kaznodzieją kolegjaty i nauczycielem szkoły jezuickiej w Pułtusku. Niebawem przeniesiony do Wilna rozpoczął okres bujnej i wszechstronnej działalności jako kapłan i zakonnik a równocześnie literat, działacz społeczny i polityczny. Król Stefan Batory mianował go pierwszym rektorem akademji wileńskiej, utworzonej z kolegjum jezuickiego. Na czas pobytu w Wilnie przypadają pierwsze starcia Skargi z kalwinistami i schizmatykami, oraz powstają jego pisma: „Pro Eucharistia“ (1576), „Artes duodecim sacramentariorum“ (1586) i „O jedności Kościoła Bożego pod jednym pasterzem i greckiem od tej jedności odstąpieniu“ (1577), dzieło, które się stało podstawą do późniejszej unji Rusinów z Rzymem w r. 1596 w Brześciu (ob. Unici). Również z czasów wileńskich pochodzi najpopularniejsze dzieło Skargi „Żywoty świętych“ (1579). Gdy w r. 1582 Batory przyłączył Inflanty do Polski, Skarga udał się do Rygi i rozpoczął silną działalność misyjną. Wkrótce potem został superjorem jezuitów w Krakowie, gdzie przez cztery lata działał jako kaznodzieja i filantrop. W r. 1588 powołał go Zygmunt III na kaznodzieję nadwornego i odtąd pełnił Skarga te obowiązki przez lat 24. Jest to okres najobfitszej działalności kaznodziejskiej i [383]pisarskiej, oddziaływania na kierunek polityki królewskiej, na najżywotniejsze sprawy państwa, narodu i Kościoła. W dziele p. t. „Kazania na niedziele i święta“ (1595) a zwłaszcza w swoich „Kazaniach sejmowych“ (1597) Skarga wzniósł się do szczytu swego posłannictwa jako sumienie narodu. Kazania sejmowe Skargi są największem arcydziełem kaznodziejstwa moralno-politycznego w Polsce. Jako myśli wytyczne przebija w nich konieczność powrotu do jedności religijnej w Polsce, wprowadzenie moralności chrześcijańskiej do życia narodu i konieczność wzmocnienia rządu i reformy państwa pod grozą upadku. Streszczeniem kazań sejmowych jest dzieło p. t. „Wzywanie do pokuty“.
 Do końca życia nie zaprzestał Skarga polemiki z innowiercami. Przeciw dysydentom ogłosił „Upominanie do ewangelików“ (1592) a w r. 1596 i 1597 napisał dzieje synodu brzeskiego i jego obronę. Przeciw arjanom wydał w r. 1604 „Zawstydzenie nowych arjanów“, w r. 1608,,Wtóre zawstydzenie“ a w r. 1612 „Mesjasza nowych arjanów“. W tymże roku umarł w Krakowie.
 (Aleksander Brückner, Dzieje Literatury polskiej w zarysie; Piotr Chmielowski, Historja literatury polskiej; Stanisław Tarnowski, Pisarze polityczni XVI wieku. Kraków 1886; „Kazania sejmowe“ Skargi z przedmową Ign. Chrzanowskiego, Warszawa 1903. „Przegląd powszechny“, styczeń 1912.

 Skenopegja, ob. Kuczki.

 Skopcy, ob. Rosyjskie sekty.

 Skotyści, ob. Duns Scotus.

 Ślub, uroczyste przyrzeczenie, uczynione przed Bogiem, będące albo obietnicą złożenia pewnej ofiary, np., wystawienia kościoła, klasztoru, fundowania zakładu dobroczynnego, parafji i t. p., albo obietnicą dobrowolnego umartwienia, np. wstrzymania się od jadła i napoju, ślub odbycia pielgrzymki pieszej, ślub wstąpienia do zakonu i t. p. Podczas gdy na niższym stopniu pojęć religijnych ślub złożenia ofiary jest jakby obietnicą, mającą skłonić bóstwo do spełnienia życzeń ślubującego a ślub własnego umartwienia środkiem do wzbudzenia litości bóstwa, według pojęć religji katolickiej, ślub jest tylko jednym ze sposobów wyrażenia czci i miłości dla Boga bez względu na to, czy wysłucha prośby, połączonej ze ślubem.
 Ślubem w mowie potocznej nazywa się także obrzęd kościelny przy zawarciu małżeństwa (ob. Małżeństwo).

 Śluby cywilne, ob. Małżeństwo cywilne.

 Śluby małżeńskie, ob. Małżeństwo.

 Śluby zakonne, ob. Zakony.

 Słońce, jako przedmiot kultu religijnego uznawały religje pierwotne, indogermańskie, semickie, turańskie, amerykańskie i dotychczas uznają religje plemion, zwanych dzikiemi, w Afryce i Australji. Kult słońca jest albo bezpośredni, uznający za bóstwo samą tarczę słoneczną, jak np. kult słońca cesarza Aureljusza w Rzymie (sol invictus) i kult Amenofisa IV w Egipcie, albo pośredni przez uosobienie siły naturalnej i czczenie jej pod postacią bóstwa. Bóstwo słoneczne było w niektórych religjach, jak np. u Asyryjczyków i Babilończyków, bogiem najpotężniejszym, uważanym za „sędziego bogów i ludzi“. U Persów Ormuzd był jednem z dwóch bóstw, walczących o panowanie nad światem, przeciwstawieniem bóstwa ciemności i śmierci (Arimana). Tak samo egipski Osiris walczył z Tyfonem, germański Baldr z Lokim. U Greków Apollo, bóstwo słoneczne, był bogiem muzyki i poezji.

 Słowa Bożego Towarzystwo (werbiści), kongregacja zakonna, założona w r. 1875 przez ks. Arnolda Janssena w Steyl w Holandji, pierwotnie jako stowarzyszenie, od r. 1885 jako kongregacja ze ślubami zakonnemi, zatwierdzona w r. 1901. Głównym jej celem są misje zamorskie, nadto prowadzą szkoły katolickiego związku szkolnego (katholischer Schulverein) w Austrji i Niemczech. Pracują na misjach w Chinach (wikarjat połudn. Szan-Tung), w Oceanji (prefektura Nowa Gwinea), w Afryce zachodniej (prefektura Togo od r. 1892), w Brazylji, Argentynie, Chili i Stanach Zjednoczonych.

 Słowo, ob. Logos.

 Słowiańska religja. Wiarogodne źródła wiadomości o religji Słowian są bardzo nikłe i odnoszą się tylko do słowiańszczyzny naddnieprzańskiej (Rusi kijowskiej) i nadodrzańskiej, Pomorzan i Słowian, [384]zamieszkałych na wyspach morza bałtyckiego (Rugja). Brak ich zupełny co do religji Słowian zachodnich, Polaków i Czechów, gdyż wiadomości o Olimpie słowiańskim, podawane przez Niemców Thietmara i Helmolda oraz Polaków Długosza i Miechowczyka, są albo niepewne, albo całkiem zmyślone. Naczelnem bóstwem Słowian, znanem nad Odrą i nad Dnieprem, jest Swarożyc, na Rusi zwany Dażbogiem, na Rugji Światowitem, na Pomorzu Trzygłowem, Jarowitem u Słowian hawelskich. Nazwa Swarożyc, czyli syn Swaroga, oznacza ubóstwienie słońca, jako syna ognia, gdyż Swarog był w mitologji słowiańskiej bogiem ognia, kowalem, słowiańskim Hefajstosem.
 Uosobieniem gromu i błyskawicy był Perun, o którego czci jednak poza Rusią brak autentycznego świadectwa.
 Jak Swarożyc-Dażbóg panował nad niebem i ziemią żywych, tak Weles (Wołos), poczytywany mylnie za bóstwo dobytku (bydła), władał nad światem podziemnym, dziedziną dusz zmarłych. Był słowiańskim Hadesem i wzywano jego imienia w zaklęciach i na umocnienie przysięgi. Boginią kobiet była Mokosz, opiekunka pracy kobiecej, strzyżenia owiec, hodowli lnu i przędzenia. Słowiańska trójca: Chors, bóstwo księżyca, Sim, bóstwo domowe i Rogł (Rgieł), bóstwo rolnicze, ma być pochodzenia obcego a dwóch ostatnich łączą w jedno bóstwo: Simargł i uważają je za zmyślenie literackie pochodzenia grecko-wschodniego. Bardzo bujną byla demonologja słowiańska, połączona z kultem wody, rzek, źródeł, lasów i gór. Są to prawie wyłącznie demony żeńskie, jak rodzanice, brzeginie (beregyni), wiły, rusałki i południce.
 Religja słowiańska stała na wyższym stopniu rozwoju wierzeniowego, niż inne religje pierwotne, nie była ani surowym kultem natury, ani animizmem. Słowianie nie czcili samej ziemi, wody, ognia, gromu, słońca i księżyca, lecz oblekali siły natury w postać ludzką (antropomorfizm). Religja ich przedstawia się przeto jako bogato rozwinięty politeizm, w którym jednakże ze względu na centralne znaczenie boga słońca, Swarożyca-Dażboga, możnaby się dopatrzyć śladów monoteizmu. Właściwą całej Słowiańszczyźnie wiarę w nieśmiertelność duszy i cześć dla przodków wyrażały obrzędy przyśmiertne i pogrzebowe. Sielsko domowa wiara w dziadów i penatów, nimfy wodne i leśne, rody i rodzanice, której nie usunęło chrześcijaństwo, pozostała w postaci obchodów i obrzędów ludowych (dziady, wianki, ognie świętojańskie i wiele innych), które chrześcijaństwo tolerowało w pierwotnej postaci lub przystosowało do swoich wierzeń.
 (Aleksander Brückner, Mitologia słowiańska, Kraków 1918. Niederle Lubor, Starożytności słowiańskie, przekład polski, Warszawa 1907. Bogusławski Ed. Historja Słowian, Kraków-Warszawa 1888. L. Leger, La mythologie slave 1901, Czubryński dr. Antoni, Mit Kruszwicki, badanie wiaroznawcze, Kraków 1915; Trojanowski Wincenty, Podania dziejów polskich w oświetleniu wiaroznawstwa porównawczego, Warszawa 1917).

 Słupnicy, ob. Stylici.

 Służebnice Najśw. Serca Jezusowego (pelczarki), zgromadzenie zakonne, założone w r. 1894 w Krakowie przez ks. Józefa Pelczara, ówczesnego kanonika i profesora uniwersytetu, późniejszego biskupa przemyskiego. Celem zgromadzenia jest opieka nad służącemi i robotnicami, nauczanie dzieci i pielęgnowanie chorych. Mają zakłady w Krakowie, Lwowie, Przemyślu, Brodach, Rzeszowie, Tarnowie, Krośnie, Korczynie, Jaśliskach i Zakopanem.

 Służebniczki Najśw. Marji Panny (Ancillae, Servulae B. M. V.), zgromadzenie żeńskie III zakonu serwitek (ob.), założone przez św. Juljannę Falconieri w r. 1305 we Florencji. Poświęcają się opiece nad dziećmi i starcami i posłudze przy chorych. Mają liczne osiedla we Włoszech, Anglji, Hiszpanji i Kanadzie oraz w Polsce, gdzie posiadają dom macierzysty w Starej wsi, 76 zakładów w diecezji lwowskiej, 61 w przemyskiej, 27 w tarnowskiej i 22 w krakowskiej.
 Rusińskie służebniczki Matki Bożej posiadają 9 osiedli w grecko-rusińskiej archidiecezji lwowskiej i 9 osiedli w grecko-rusińskiej diecezji stanisławowskiej.

 Służebniczki N. M. P. [385]Niepokalanego Poczęcia, kongregacja, poświęcająca się opiece nad dziećmi i pielęgnowaniu chorych, głównie po wsiach, powstała w r. 1856 w Jaszkowie w Wielkopolsce a wkrótce potem otwarła swe filje w b. Królestwie Polskiem, na Śląsku i w b. Galicji. Obecnie posiadają w diecezjach małopolskich 51 osiedli i liczą około 200 sióstr. Domy macierzyste służebniczek istnieją w Poznaniu i w Dębicy.

 Sobota Wielka, dzień przed Niedzielą wielkanocną. Ceremonje Kościoła katolickiego w ten dzień zaczynają się od święcenia ognia, kadzidła i paschału (ob.), poczem następuje święcenie wody a w czasie mszy św. na „Gloria“ odzywają się wszystkie dzwony. Od tej chwili zaczyna się w kościele gra na organach i śpiewanie „Alleluja“. Wieczorem w Wielką Sobotę odbywa się rezurekcja (ob.).

 Sobór (łać. concilium), zebranie przełożonych kościelnych w celu narady i wydania przepisów W sprawach wiary i obyczajów. Sobory są albo powszechne (ekumeniczne), albo partykularne, t. j. plenarne (narodowe), prowincjonalne i diecezjalne. Wyrazu „concilium“ (sobór) używa kodeks kanoniczny tylko na określenie soboru powszechnego, plenarnego i prowincjonalnego, podczas gdy sobór diecezjalny nazywa synodem (ob.).
 1. Sobór powszechny (ekumeniczny) jest zebraniem kardynałów, patrjarchów, prymasów, arcybiskupów, biskupów, opatów, prałatów udzielnych i generałów zakonnych pod przewodnictwem papieża celem wspólnej narady w sprawach Kościoła katolickiego.
 Formy prawne, wedle których odbywano sobory powszechne, zmieniały się w miarę przeobrażenia się stosunku władzy biskupiej do władzy papieskiej, gdyż sobór powszechny, reprezentując Z papieżem na czele najwyższą władzę prawodawczą Kościoła, sam stanowił dla siebie prawidła postępowania i każdego czasu mógł je zmienić. Podczas gdy do XIV wieku kwestja stosunku papieża do soboru nie była formalnie rozstrzygnięta, sobór powszechny lateraneński (1512—1517) potępił wyraźnie tezę, jakoby papież podlegał soborowi a sobór trydencki (1545—1563) poddał swój autorytet pod władzę papieża, przyznając mu prawo zatwierdzania i wykonywania uchwał soboru. Ostatecznem zwycięstwem systemu papalnego nad episkopalnym (ob. Episkopalny system, I) było uchwalenie przez sobór watykański w r. 1869 dogmatu nieomylności papieża (ob. Nieomylność).
 Wedle obecnego prawa kanonicznego, prawo zwołania soboru powszechnego służy tylko papieżowi, który przewodniczy soborowi osobiście lub przez swego legata. Uchwały soboru nie mają mocy obowiązującej, jeżeli ich papież nie zatwierdzi i nie ogłosi.
 Kościół katolicki uważa za sobór powszechny zebranie apostołów w Jerozolimie w r. 51 — 52, osiem soborów wschodnich (dwa w Nicei, cztery w Konstantynopolu, jeden w Efezie i jeden w Chalcedonie) oraz dwanaście soborów zachodnich, t. j. pięć lateraneńskich, dwa lugduńskie (liońskie), wienneński, konstancjeński, florencki, trydencki i watykański.
 2. Sobór plenarny (narodowy) jest to zebranie biskupów kilku prowincyj kościelnych, odbyte za zezwoleniem papieskiem i pod przewodnictwem legata papieskiego, który go zwołuje. Biorą w nim udział z głosem stanowczym oprócz legata papieskiego: metropolici, biskupi rezydencjalni, administratorzy apostolscy, opaci i prymasi udzielni, wikarjusze i prefekci apostolscy, wikarjusze kapitulni oraz biskupi tytularni, o ile zostaną wyraźnie wezwani. W nowszych czasach sobory plenarne odbyły się na Węgrzech w r. 1822, w Baltimore 1852 i 1866 i w Rzymie (sobór Ameryki łacińskiej) 1899 r.
 3. Sobór prowincjonalny, zwany także synodem prowincjonalnym, zebranie biskupów jednej prowincji. Zwołuje go metropolita przynajmniej co 20 lat, wyznacza jego miejsce i przewodniczy mu. Uczestniczą w nim z obowiązku i z głosem stanowczym wszyscy biskupi, z których diecezyj składa się dana prowincja, administratorzy apostolscy, opaci i prałaci udzielni, wikarjusze i prefekci apostolscy, wikarjusze kapitulni, oraz biskupi tytularni, o ile zostaną [386]wezwani; z głosem doradczym zaś po dwóch delegatów z każdej kapituły katedralnej i wyżsi przełożeni zakonów i kongregacyj mniszych, mieszkający w obrębie prowincji. Przedmiotem obrad i uchwał soboru prowincjonalnego są środki ku wzmożeniu wiary i obyczajności, usuwanie nadużyć, łagodzenie sporów i ujednostajnienie karności.
 Akta i statuty soborów plenarnych i prowincjonalnych muszą być przed ogłoszeniem odesłane do Stolicy Apostolskiej do zbadania przez kongregację soborową.

 Socyn Faust (Fausto Sozini), teolog włoski, twórca sekty socynjanów w Polsce, ur. w Siennie w r. 1539, przybył do Polski w r. 1579, mieszkał przeważnie w Krakowie i umarł w Lusławicach w r. 1604. Z polskiego arjanizmu (ob. Arjanizm w Polsce) utworzył na podstawie idei reformatorskich swego stryja, Leljusza Socyna, sektę socynjanów (ob.).

 Socyn Leljusz (Lelio Sozini), teolog włoski, mieszkał w Wenecji a następnie w Zürichu, gdzie zapoznał się z protestantyzmem i jego głosicielami, Kalwinem i Melanchtonem. W r. 1551 przybył do Krakowa, polecony przez Melanchtona Zygmuntowi Augustowi. Od r. 1559 zamieszkał zpowrotem w Zürichu i tam umarł 1562 r. W pismach swoich wypowiadał wątpliwości co do głównych zasad wiary w kierunku antytrynitarskim (ob. Antytrynitarze), starał się jednak pogodzić swoje poglądy z zapatrywaniami protestantyzmu. Jego doktryna, przyjęta przez jego bratanka Fausta Socyna, stała się podstawą utworzenia w Polsce sekty socynjanów (ob.).

 Socynjanie (nowi arjanie), sekta zwolenników Fausta Socyna (ob.), dogmatycznie ujęte wyznanie antytrynitarjuszów (ob.) czyli unitarjuszów (ob.), zorganizowane w Polsce ok. r. 1600 w związek wyznaniowy, najsilniejszy ze związków, objętych ogólną nazwą arjanizmu w Polsce (ob.). Doktryna socynjańska, określona w t. zw. katechizmie rakowskim (zjazd w Rakowie, od którego nazywano socynjanów rakowianami), skłania się mimo pozorów supernaturalizmu do skrajnego racjonalizmu. Prawdy wiary, nienaruszane nawet przez ówczesny protestantyzm, Trójcy św. i o grzechu pierworodnym, socynjanie uważają za sprzeczne z rozumem i z Pismem św. Zaprzeczają również bóstwu Chrystusa a chrzest i komunję uważają za użyteczne ale zupełnie nie konieczne ceremonje. Przeczą zmartwychwstaniu ciała uznają tylko zmartwychwstanie duchowe dobrych a zniweczenie złych na sądzie ostatecznym. Doktrynę socynjańską potępił papież Pius IV w konstytucji „Cum quorundam“ z r. 1555.
 Najbujniejszy okres socynjanizmu w Polsce, który szerzył się głównie między drobną szlachtą na Podgórzu karpackiem, Kujawach, Podlasiu i Litwie, przypada na pierwszą połowę XVII w. W r. 1625 było w Polsce 42 zbory socynjańskie, w r. 1655 było ich już tylko 29. Zwalczani zarówno przez katolików jak i protestantów, nie zostali dopuszczeni do ugody toruńskiej z r. 1645 (ob. Colloquium charitativum) a sejm warszawski z r. 1658 zakazał pod karą śmierci przechodzenia na socynjanizm, dotychczasowym zaś jego wyznawcom wyznaczył dwuletni termin do wyzbycia się majętności i wyjazdu z kraju. Wskutek tego część socynjanów przeszła na katolicyzm, luteranizm lub kalwinizm a część opuściła kraj i przeniosła się do Siedmiogrodu, na Śląsk, do Niemiec, Holandji i Anglji, gdzie przybrali nazwę unitarjuszów (ob.).

 Sodalicje marjańskie (kongregacje marjańskie), stowarzyszenie religijne, mające za cel szczególną cześć Matki Bożej i uświątobliwienia życia. Założycielem pierwszej sodalicji rzymskiej, zwanej Prima Primaria, był jezuita ks. Jan Leunis, belgijczyk, nauczyciel w rzymskiem gimnazjum jezuickiem w r. 1563. Sodalicji tej nadał papież Grzegorz XIII bullą „Omnipotentis Dei“ z r. 1584 prawa kongregacji, kanonicznie erygowanej, i podniósł ją do godności macierzy wszystkich kongregacyj marjańskich. W r. 1587 generał jezuitów, Klaudjusz Aquaviva, wydał statut kongregacyj, mając na oku jedynie kongregacje młodzieży szkolnej, wśród której powstała Prima [387]Primaria. Tymczasem sodalicje marjańskie wkrótce po założeniu poczęły krzewić się wśród mężczyzn dorosłych i w ciągu XV w. było już około 3000 sodalicyj.
 W Polsce sodalicje, wprowadzone z końcem XVI wieku, zgromadziły liczne zastępy młodzieży, członków palestry, mieszczan, szlachty i dygnitarzy koronnych. Po skasowaniu zakonu jezuitów (1773) przeważna część kongregacyj marjańskich zanikła a po przywróceniu zakonu do życia (1814) odżyły także kongregacje. Lecz węzeł, łączący je z zakonem, został rozluźniony, gdyż Leon XII w r. 1825 zezwolił na agregowanie do sodalicji rzymskiej Prima Primaria także sodalicyj, istniejących poza domami i kościołami jezuitów. Wskutek tego powstały na wspólnym pniu sodalicyj, którą jest Prima Primaria, dwie gałęzie: jedna, kierowana przez jezuitów i druga, podległa zwierzchnictwu biskupów diecezjalnych. Po ogłoszeniu przez Piusa IX w r. 1854 dogmatu o Niepokalanem Poczęciu nastąpił olbrzymi rozwój sodalicyj, tak że gdy od założenia do r. 1854, t. j. przez 270 lat, powstało ich 5625, to od r. 1854 do końca r. 1922, t. j. przez lat 68, liczba ich wzrosła do 40.248. Tworzą między sobą związki międzysodalicyjne, zawodowe, diecezjalne lub ogólnokrajowe i pracują wydatnie na polu społecznem, w dziedzinie miłosierdzia, oświaty religjnej i propagandy życia pobożnego. (Ks. Jan Roztworowski: Przewodnik sodalicyj marjańskich. Kraków. 1925).

 Sodoma i Gomora, miasta, istniejące za czasów Abrahama w dolinie Siddim w Palestynie, znane z biblijnego opowiadania o Locie (Genesis. XIX), z powodu wyuzdania obyczajowego skazane na zatracenie i zalane morzem Martwem.

 Sohar, biblja kabalistów, ob, Kabbała.

 Sollicitudo omnium, bulla papieża Piusa VII z 7 sierpnia 1814 r., przywracająca do bytu zakon jezuitów (ob. Jezuici).

 Soma, ob. Wedyzm.

 Somaskowie (majolici), zgromadzenie zakonne, założone w r. 1528 w Somasca, koło Medjolanu, przez św. Hieronima Aemiliani, który w czasie panującego we Włoszech głodu zakładał przytułki dla sierot, ubogich i chorych. Pierwotnie składali tylko śluby proste, od r. 1569 śluby uroczyste a Paweł V uznał ich r. 1607 jako zakon jałmużniczy. Św. Karol Boromeusz (1538—1584), gorliwy ich protektor, osadził ich przy kościele św. Majoli w Pawji i stąd nazwano ich klerykami regularnymi św. Majoli, czyli majolitami. Przed rewolucją francuską mieli 170 klasztorów, obecnie tylko 10, w Rzymie, Lombardji i Piemoncie, gdzie utrzymują przytułki dla sierot, głuchoniemych i ciemnych.

 Sopuny, sekta rosyjska, odłam mołokanów (ob. Rosyjskie sekty).

 Soterologja, w teologji katolickiej nauka o Odkupieniu i o. Chrystusie, jako Odkupicielu.

 Spasowcy, ob. Rosyjskie sekty.

 Śpiewacy kościelni, ob. Psałterzysta.

 Spirytualizm, zapatrywanie filozoficzne, które, w przeciwieństwie do materjalizmu (ob.), uznaje ducha jako jedyną formę bytu rzeczywistego (ob. Monizm). Spirytyzm, pogląd, uznający istnienie odrębnego świata duchów, w szczególności duchów zmarłych ludzi, które mogą oddziaływać na materję i w ten sposób ujawniać swój byt. Sposoby tego ujawniania są rozmaite: w drodze t. zw. materjalizacji, gdy duchy „ukazują się“, tworząc sobie chwilowo z materji ciała lub części ciała, np. twarze, ręce, ramiona; w drodze oddziaływań na materję, wywołujących ruchy, które nie dadzą się wytłumaczyć drogą naturalną, jak np. stukania w pustych pokojach, stoliki wirujące i piszące, oraz t. zw. aporty, czyli przenoszenia przedmiotów, nieraz bardzo ciężkich, z miejsca na miejsce; wreszcie w drodze porozumiewania się duchów z ludźmi z pomocą t. zw. medjów, t. j. ludzi, szczególnie do tego pośrednictwa usposobionych. Spirytyzm jest cywilizowaną odmianą pierwotnego animizmu (ob.) i starożytnej nekromancji. Sam uważa się za opartą na doświadczeniach wiedzę o istnieniu duchów i ciągłości istnienia dusz. Jest czemś zupełnie innem, niż wiara religijna w nieśmiertelność duszy, [388]opierająca się na wierze w Boga i wieczną trwałość stosunku między człowiekiem a Bogiem, podczas gdy spirytyzm jest dążeniem do ustalenia na drodze rzekomej empirji, ubranej w formy naukowości, tego, co religja osiąga na drodze wiary. Wprawdzie ze stanowiska religji nie możnaby mieć nic przeciwko doświadczalnemu stwierdzaniu prawdziwości jej wierzeń, niestety jednak, fakta, które wykazuje spirytystyczna empirja, częstokroć zmyślone, lub zupełnie niedorzeczne, pozostają w stosunku do wiary, zwłaszcza wiary chrześcijańskiej, w takiej samej dysproporcji i są oceniane przez spirytyzm z takiem samem niezrozumieniem prawd, których mają dowodzić, jak w pierwotnym animizmie. W doktrynie spirytystycznej przejawiają się resztki starożytnego gnostycyzmu (ob.), idee buddystyczne i panteistyczne, pomieszane z nowożytnym deizmem i racjonalizmem. Z tej mieszaniny wytwarza najnowszego rodzaju mistycyzm, zwłaszcza w czasach powojennych, szczególną i bardzo fantastyczną mitologję. Niepodobna wprawdzie tłumaczyć wszystkich zjawisk spirytystycznych, jak to czyniono doniedawna, wyłącznie przez kuglarstwo i oszustwo, nie da się jednak zaprzeczyć, że naukowy fundament teorji spirytystycznej jest bardzo wątły, a błędy obserwacji i błędy pamięci przy zjawiskach spirytystycznych nie schodzą z porządku dziennego. Z drugiej strony zaś znaczna ilość tych zjawisk, zwłaszcza z dziedziny hipnotyzmu, da się wytłumaczyć przez zastosowanie teoryj psychologicznych, bez potrzeby uciekania się do metafizyki i okultyzmu.
 Kościół katolicki potępia spirytyzm (dekret św. Oficjum z 26 kwietnia 1917) jako zaprzeczenie wszelkiej religji i wprowadzenie na jej miejsce indyferentyzmu i nihilizmu.
 (Du Prel: Der Spiritismus, 1893; Ch. Henri: Spiritismus und Theosophie, „Christliche Welt“ 1897; Théodore Flournoy: Spiritism and Psychology, 1911; Hereward Carrington: Psychical Phenomena of Spiritualism, 1907; Th. Mainagn: La Religion spirite (Desclée); L. Roure: Marveilleux spirite, Le spiritisme d’hier et d’aujourd’hui (Beauchesne); Kirchner: Potęga spirytyzmu, Lwów 1910; A. Mohl. W pogoni za prawdą. Poznań 1907).

 Spowiedź, wyznanie grzechów w celu otrzymania rozgrzeszenia (ob. Absolucja). Według nauki Kościoła katolickiego, spowiedź jest istotnym elementem sakramentu pokuty, niezbędnego warunku pojednania się z Bogiem, sakramentu, ustanowionego przez Chrystusa Pana, który dał apostołom i ich następcom władzę odpuszczania lub nieodpuszczania grzechów. „Weźmijcie Ducha św., których odpuścicie grzechy, są im odpuszczone, a których zatrzymacie, są zatrzymane“ (Jan, XX. 21 — 23). W tych słowach nadał Chrystus apostołom i ich następcom władzę sędziowską nad sumieniami ludzkiemi. Do wykonania tej władzy i wydania wyroku, którym jest absolucja (ob.), niezbędne jest bezpośrednie indywidualne rozpoznanie sumienia, które może nastąpić tylko przez szczegółowe wyznanie grzechów, czyli spowiedź sekretną, zwaną spowiedzią uszną. Tę naukę, głoszoną przez ojców Kościoła, streścił sobór trydencki w r. 1551 (sesja XIV) i potępił zdanie, jakoby „sposób spowiadania się sekretnie samemu kapłanowi, jaki Kościół katolicki od początku zawsze zachowywał i zachowuje, niezgodny był z ustanowieniem i rozkazaniem Chrystusa. Pana i jakoby był wynalazkiem ludzkim“. Obowiązek spowiedzi przynajmniej raz do roku dla wszystkich katolików, po dojściu do lat rozeznania, ustanowił sobór lateraneński czwarty w r. 1215. Spowiedź generalna, czyli spowiedź z grzechów całego życia, choćby nawet były wyznane w poprzednich spowiedziach, uznaje Kościół katolicki za obowiązującą, jeżeli która z poprzednich spowiedzi była świętokradzką albo nieważną. Władzę słuchania spowiedzi mają na podstawie jurysdykcji własnej: papież w całym Kościele, biskupi w swoich diecezjach, proboszczowie w swoich parafjach; na mocy delegacji zaś ci, którzy ją otrzymali od papieża lub biskupa. Do warunków sakramentalnej pokuty należy prócz spowiedzi: rachunek sumienia, żal za grzechy i postanowienie poprawy oraz zadosyćuczynienie. Tajemnica spowiedzi jest to bezwzględny obowiązek spowiedników do zachowania w najściślejszej [389]tajemnicy wszystkiego, co im wiadomo przez spowiedź. Za złamanie tajemnicy spowiedzi ustanawia prawo kościelne najsurowsze kary.
 Kościół grecko-wschodni jest co do nauki o sakramencie pokuty i obowiązku spowiedzi zgodny z Kościołem katolickim. Z pomiędzy sekt wschodnich niektóre, jak monofizyci (ob.), praktykują spowiedź, inne (nestorjanie) ją odrzucają, raskolnicy (ob. Rosyjskie sekty) odrzucają rozgrzeszenie kapłańskie, maronici zaś i armeńczycy (nieunici) uznają potrzebę spowiedzi tylko co do grzechów zabójstwa, cudzołóstwa i kradzieży. Wyznania protestanckie odrzucają spowiedź uszną. Co do konieczności spowiedzi prywatnej i ogólnej istnieją między protestantami różnice zapatrywań już od czasów Lutra, zwłaszcza co do przyznania kaznodziejom (pastorom) t. zw. władzy kluczy (ob. Klucze św. Piotra. 2) a praktyka w tym względzie pozostała dotychczas różna. Od połowy XVIII wieku w przeważnej części luterańskich „kościołów krajowych“ przyjęła się praktyka, że pastor wygłasza ogólną formułę wyznania grzechów, zebrani odpowiednim ruchem wyrażają przyznanie się do winy, poczem znowu pastor wygłasza ogólną absolucję. Z końcem XIX w. poczęto wprowadzać w niektórych zborach spowiedź prywatną. Wyznanie reformowane (kalwińskie) odrzuca wszelką spowiedź, uważając „władzę kluczy“ jako władzę prawienia kazań i utrzymywania karności kościelnej. Anglikański kościół episkopalny uznaje tylko spowiedź i absolucję ogólną w czasie nabożeństwa niedzielnego. Szkocki kościół prezbiterjalny odrzuca wszelką spowiedź i absolucję.

 Stabat Mater („Stała Matka Boleściwa“), pieśń kościelna (sekwencja) ku czci Matki Boskiej Bolesnej, skomponowana w rymowanych tercynach łacińskich, pochodzi z XIII lub XIV w. Co do jej autora istnieje kilka hipotez. Przeważnie uchodzi za autora franciszkanin, Jacopone da Todi (zm. w r. 1306), wedle innych przypuszczeń św. Bonawentura (zm. 1274) lub też Jan Peckham (zm. 1292). Z pomiędzy licznych kompozycyj muzycznych do słów „Stabat Mater“ najsłynniejsze są Palestriny, Pergolese, Haydna i Rossiniego.

 Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, Statystyka wyznań, ob. Ameryka.

 Starokatolicy. Uchwały soboru watykańskiego z r. 1870, zawierające postanowienie dogmatyczne o nieomylności (ob.) i o powszechnem biskupstwie papieża, wywołały protest ze strony profesorów uniwersytetu monachijskiego, którzy pod wodzą Jana Döllingera (1799—1890) ogłosili w sierpniu 1870 r. zbiorową deklarację, że tych uchwał nie przyjmują. Do deklaracji Döllingera przyłączyli się niektórzy profesorowie z Bonn, Monasteru, Wrocławia i Pragi. Zwolenników tego protestu nazwano starokatolikami. Przy czynnej pomocy rządów niemieckich, zwłaszcza W Prusach, które zapewniły starokatolikom wspólne używanie kościołów katolickich (ob. Simultaneum) i współwłasność katolickiego majątku kościelnego, ruch starokatolicki, zaznaczający dobitnie swój niemiecki nacjonalizm, zyskiwał szybko zwolenników, którzy zorganizowali się w związek religijny, nazwany w Niemczech i w Austrji „kościołem starokatolickim“ a w Szwajcarji „chrześcijanami katolikami“. W celu zyskania poparcia innych wyznań protestanckich i schizmatyckich starokatolicy, którzy pierwotnie odrzucali tylko dogmat o nieomylności papieskiej, poczęli odstępować i od innych wierzeń i zasad ustrojowych Kościoła katolickiego. Na synodzie w Konstancji w r. 1873 wprowadzili ustrój synodalny, znieśli spowiedź uszną i obowiązek postu, ograniczyli liczbę świąt, na konferencjach pojednawczych z protestantami (1874—1875) wyrzekli się nauki katolickiej o równorzędności tradycji z Pismem św. jako źródła wiary, nauki o odpustach, dogmatów o Przeistoczeniu (ob. Transsubstancjacja) i o Niepokalanem Poczęciu N. M. P. (ob.). Wobec kościoła anglikańskiego i powstałych z niego sekt episkopalnych uznali apostolskie następstwo ich biskupów a wobec schizmatyków słuszność ich poglądu w sprawie t. zw. Filioque (ob.). Na synodzie w r. 1878 wprowadzili małżeństwo księży a na [390]kongresie w Baden-Baden w r. 1880 język niemiecki we wszystkich czynnościach liturgicznych. Największy swój rozrost w Niemczech, gdzie liczyli w r. 1880 około 50.000 wyznawców (w r. 1891 już tylko 34.000), zawdzięczali starokatolicy poparciu Bismarka, który w czasie t. zw. kulturkampfu (ob.) forsownie ich popierał jako sprzymierzeńców w walce z Kościołem katolickim.
 Obecnie istnieje około 100 gmin starokatolickich z około 30.000 wyznawców w Niemczech a mianowicie w Hesji, Wirtembergji, Prusach, Badenji i Bawarji. W Austrji, gdzie uzyskali uznanie rządowe w r. 1877, liczą ok. 3.000 wyznawców. W Szwajcarji wprowadzenie sekty starokatolickiej stało się powodem prześladowań katolicyzmu ze strony rządów kantonalnych, odbierania katolikom kościołów lub przyznawania starokatolikom wspólności używania kościołów katolickich. Starokatolicy, zwący się w Szwajcarji „chrześcijanami katolikami“, liczą tam około 50.000 wyznawców. Na czele sekty stoi synod narodowy wraz z biskupem w Bernie szwajcarskiem. Od r. 1889 starokatolicy odbywają międzynarodowe kongresy (w Utrechcie lub w Bernie), w których biorą udział różne pokrewne sekty, jak np. janseniści holenderscy a z Polski hodurowcy (ob.) i marjawici (ob.).

 Staroluterskie gminy, ob. Separatyści.

 Staroobrzędowcy w Polsce. Starowiercy czyli staroobrzędowcy (ob. Rosyjskie sekty) liczą w Wileńszczyźnie 52 parafje, zorganizowane na podstawie statutu, który po zatwierdzeniu przez rząd ogłoszony został w Monitorze Polskim z 12 września 1928 r., Nr. 210. Na czele organizacji stoi rada naczelna, której członków wybiera „wszechpolski zjazd staroobrzędowców“. Statut reguluje stosunki między tym zjazdem (soborem) i radą naczelną. Tak zorganizowany związek religijny staroobrzędowców w Polsce został uznany dekretem Prezydenta Rzeczypospolitej, o stosunku Państwa do Wschodniego Kościoła staroobrzędowego, nie posiadającego hierarchji“ z dn. 22 marca 1928 Dz. Ust. Rzpltej Pol. Nr. 38.

 Staropomorcy czyli filipowcy (ob. Rosyjskie sekty).

 Starowiercy, ob. StaroobrzędowcyRosyjskie sekty.

 Stary Testament, ob. Biblja.

 Statystyka wyznań, ob. Religja oraz tablice statystyczne przy artykułach: Ameryka, Azja i Europa.

 Stauropigja w Kościele greckowschodnim klasztor, zależny bezpośrednio od patrjarchy lub od synodu.

 Stefan, imię dziewięciu papieży.
 Stefan I
 Stefan II
 Stefan III
 Stefan IV
 Stefan V
 Stefan VI
 Stefan VII
 Stefan VIII
 Stefan IX

 Stefan I, był papieżem od 254 do 257 r., zwalczał pogląd rebaptyzantów, wymagających ponownego chrztu dla nawróconych heretyków;

 Stefan II (752—757) zawezwał na pomoc przeciwko Longobardom Pipina Małego, króla Franków, który oddał papieżowi odebrany Longobardom egzarchat raweński, co uważają za początek państwa papieskiego (ob. Kościelne państwo);

 Stefan III (768—772), zwołał w r. 769 sobór w Rzymie, który uznał cześć, oddawaną świętym obrazom, za zgodną z nauką chrześcijańską, wbrew uchwałom soboru w Konstantynopolu z r. 753, który postanowił niszczenie obrazów (ob. Obrazoburstwo);

 Stefan IV (816—817);

 Stefan V (885—891) w liście do Swatopluka, księcia Moraw, zakazał liturgji słowiańskiej, na którą zezwolił Jan VIII;

 Stefan VI (896—897) padł ofiarą toczących się wówczas walk stronnictw rzymskich i toskańskich. Przyłączywszy się do jednego z nich, został przez drugie uwięziony i uduszony w więzieniu;

 Stefan VII (929—931);

 Stefan VIII (939—942);

 Stefan IX (1057—1058).

 Stefanowcy, sekta rosyjska, należąca do grupy sekt bezpopowców (ob. Rosyjskie sekty).

 Sterkoraniści, przezwisko, stosowane w XI wieku do mnichów greckich, którzy twierdzili, że przez spożycie komunji łamie się post oraz, że podlega ona takiemu samemu procesowi trawienia, jak zwykłe pokarmy.
 W czasie t. zw. reformacji teologowie kalwińscy używali tej pogardliwej nazwy wobec luteranów.

 Stoicyzm, grecki system filozoficzny, którego twórcą był Zenon z [391]Kition z Cypru, żyjący od r. 334 do 262 przed nar. Chr., oraz Chrysippos z Cylicji (zm. ok. r. 205). Nazwa pochodzi od greck. stoa poikile, portyku w Atenach, gdzie się zbierali uczniowie Zenona. Nauka stoików jest to konsekwentny materjalizm dynamiczny, połączony z panteizmem. Wedle tej nauki, wszystko, co istnieje, stanowi jeden byt cielesny. Najruchliwszy z elementów a przeto najwięcej zdolny do działania jest ogień, z którego składa się bóstwo, pneuma (tchnienie), wszystko przenikająca dusza wszechświata. Ta substancja boża wysyła na świat siły, podobne do nasion (logoi spermatikoi), które przenikają świat i kierują nim wedle boskiego rozumu ku dobremu i rozumnemu celowi. Te siły boskie ubiera wyobraźnia ludzka w postacie wielu bóstw, które są tylko symbolami różnych przymiotów bóstwa i różnych objawów jego działania w wszechświecie. Jedynem dobrem na świecie jest cnota, czyli harmonijny stan duszy, kierujący czynami człowieka w sposób zgodny z naturą. Cztery są główne cnoty stoika: roztropność, wstrzemięźliwość, sprawiedliwość i męstwo. Największem złem jest występek. Poza cnotą i występkiem wszystko inne jest rzeczą obojętną (adiaforon). Przeszkodą do nabycia cnoty są namiętności, których jest cztery: radość, smutek, pożądliwość i bojaźń. Prawdziwą cnotę posiada tylko mędrzec, który wyzwolił się od tych namiętności.
 Stoicyzm grecki rozpowszechnił się w Rzymie za czasów cesarstwa. Przedstawicielami jego byli między innymi Seneka, Epiktet i Marek Aureljusz, których pisma miały w XV i XVI wieku licznych zwolenników w Niemczech (Melanchton, Zwingli) i we Francji (Ribadeau, Mointaigne, w XVII w. Descartes i Pascal). Poszczególne poglądy stoicyzmu przejęli nowsi filozofowie, jak Kant i Nietzsche.

 Stolica Apostolska (Stolica Święta), nazwa władzy papieskiej z tytułu prymatu władzy (ob. Papież).

 Stosunek Kościoła do państwa, ob. Kościół i państwo.

 Stranniki (bieguny), ob. Rosyjskie sekty.

 Strygolniki, sekta rosyjska z XIV wieku (ob. Rosyjskie sekty).

 Studyci, zakon grecko-rusińskiego obrządku, odłam bazyljanów]] (ob.), pochodzący od św. Teodora Studyty, opata klasztoru w Sakudion (zm. w r. 826), posiada trzy klasztory w województwie lwowskiem, a mianowicie w Skniłowie, Uniowie i Zarwanicy. Trudnią się gospodarstwem wiejskiem.

 Stuła, od V wieku suknia kapłańska, obecnie oznaka urzędu kapłańskiego, noszona przez księży (biskupów i kapłanów) na szyi.

 Stuły prawa, ob. Jura stolae.

 Stygmaty, odbicia ran Chrystusowych na rękach, nogach, lewym boku i dookoła głowy, pojawiające się u niektórych świętych, błogosławionych i odznaczających się szczególną pobożnością, jak np. u św. Franciszka z Assyżu (w r. 1224), u św. Katarzyny z Sienny (zm. 1380), św. Katarzyny genueńskiej (zm. 1510), Bernardyny od Krzyża św. (zm. 1847), Berty Bouquillon w St. Omer (zm. 1850), Ludwiki Lateau z Bois d‘Hainé (zm. 1883) i wielu innych. Zjawisko to, zaliczane przez przeciwników życia nadprzyrodzonego do rzędu zjawisk hipnotycznych i tłumaczone przez autosugestię lub histerję, uważa Kościół katolicki za nadprzyrodzony dar boży, jeden z charismatów (ob.) i liczy sześćdziesięciu kilku stygmatyków, w tej liczbie 41 mężczyzn. Według statystyki badacza stygmatyków, dr. Imbert-Gourbeyre, liczba znanych stygmatyków wynosi trzysta kilkadziesiąt. Ostatnią stygmatyczką, co do której Kościół nie wypowiedział dotychczas (r. 1930) ostatecznego zdania, jest Teresa Neumann w Bawarji.

 Stylici (słupnicy), ascetyczni mnisi wschodni, spędzający życie przeważnie stojąco na słupie, 15 do 16 metrów wysokim, na którym była umieszczona mała cela. Przykład takiego życia wyszedł od św. Symeona Stylity (Słupnika), żyjącego w okolicy Antjochji (390—459). Blisko 27 lat aż do śmierci spędził na słupie i znalazł wielu naśladowców, szczególnie w VII w., w Syrji, Palestynie, Azji Mniejszej, a później i w Rosji. Ten rodzaj ascetycznego życia, nieznany [392]na Zachodzie, miał na Wschodzie zwolenników jeszcze w XIV wieku.

 Stypendjum mszalne, jałmużna czyli ofiara, zwykle pieniężna, którą składa kapłanowi katolickiemu ten, komu zależy na odprawieniu mszy św. na intencję, przez siebie naznaczoną. Stypendja mszalne powstały stąd, że w pierwszych wiekach chrześcijaństwa wierni, uczestniczący w nabożeństwie, znosili w miarę możności ofiary z chleba i wina, z których część używano w czasie mszy św. a resztę przeznaczano na utrzymanie kleru. Za to odczytywano nazwiska ofiarodawców podczas mszy św. z dyptychów (ob.). Te naturalja zmieniły się wkrótce w ofiary pieniężne, od VIII w. składane nie kościołowi, lecz kapłanowi, który mszę odprawiał. W ten sposób stypendjum stało się ofiarą, przeznaczoną na utrzymanie kapłana. Nie stanowi zapłaty za mszę, co byłoby symonją (ob.), lecz jest ofiarą po stronie dającego a jałmużną po stronie przyjmującego. Wysokość stypendjów mszalnych oznacza biskup lub zwyczaj miejscowy.

 Subdiakonat, ob. Święcenia.

 Subotnicy, ob. Rosyjskie sekty.

 Suche dni (dni kwartalne), w Kościele katolickim trzy dni postu co kwartał, przypadające na środę, piątek i sobotę, w zimie po święcie św. Łucji, t. j. po 13 grudnia, na wiosnę w pierwszą niedzielę Wielkiego Postu, w lecie po Zielonych Świętach, a w jesieni po święcie Podniesienia Krzyża św., t. j. po 14 września.

 Sufragan, 1) biskup zależny od metropolity, t. j. nie podlegający bezpośrednio papieżowi, jeden z biskupów, których diecezje stanowią obszar prowincji kościelnej; 2) zazwyczaj nazywają sufraganem biskupa tytularnego, dodanego do pomocy biskupowi diecezjalnemu (ob. Koadjutor).

 Sulpicjanie (Compagnie de Saint-Sulpice), zgromadzenie kapłanów świeckich, założone w Paryżu w r. 1642, poświęcone kształceniu i wychowywaniu kleryków. Urządziło w Paryżu w połowie XVII wieku wielkie seminarjum duchowne dla wszystkich diecezyj francuskich, później zaś seminarjum dla kleru amerykańskiego w Montreal w Kanadzie. Wskutek rewolucji francuskiej przenieśli się w r. 1791 z Paryża do Walsan koło Würzburga i do Baltimore. Ponownie otwarte seminarjum paryskie zamknął rząd francuski w czasie sekularyzacji zakonów (1903—1906). Posiadają seminarja w Ameryce Północnej, w Baltimore, Bostonie, Waszyngtonie, New Yorku i w St. Francisco. Superjor generalny rezyduje w Paryżu przy kościele św. Sulpicjusza.

 Suma (łać. summa), uroczysta msza w niedziele i święta, w kościołach parafjalnych i katedralnych zazwyczaj śpiewana i połączona z kazaniem.

 Sumienie, pojęcie, powstałe w filozoficznej szkole stoików, subjektywny wskaźnik etyczny, będący uświadomionym sądem rozumu, opartym na odróżnieniu zła od dobra. Jest pojęciem religijnem, o ile głos jego tłumaczy się objawieniem w ludzkim umyśle bożej sprawiedliwości i świętości. Moralność niereligijna uważa głos sumienia jako rzecz zmienną, zawisłą od przyzwyczajenia i kierującą się względami użyteczności.

 Sunnici, ob. Islam.

 Superintendent, duchowny protestancki, wykonywający w pewnym okręgu władzę nadzorczą nad duchowieństwem parafjalnem i pośredniczący pomiędzy niem a konsystorzem. Odpowiada co do funkcyj administracyjnych katolickiemu urzędowi dziekana i w południowych Niemczech nosi ten tytuł. Pierwszy superintendent prowincji lub kraju ma tytuł superintendenta generalnego. Superintendenta i superintendenta generalnego zatwierdza w Polsce władza państwowa.

 Superjor, przełożony zakonny w znaczeniu ogólnem a mianowicie opat, przeor, gwardjan, definitor, prowincjał, generał; w znaczeniu szczególnem zaś w niektórych zakonach i kongregacjach (np., u jezuitów i oratorjanów) przełożony miejscowy domu zakonnego, w innych (np., u lazarystów) przełożony całego zgromadzenia (superjor generalny).

 Supernaturalizm, zapatrywanie, według którego poza rzeczywistością materjalną, polegającą na samych tylko rzeczach, dostrzeganych zmysłami, istnieje i inna rzeczywistość, nadzmysłowa, wyższa i doskonalsza, [393]objawiająca swój byt przez działanie na rzeczywistość materjalną, nad którą panuje.

 Suplikacje, blagalna pieśń kościelna, w Polsce zaczynająca się od słów: „Święty Boże, Święty Mocny“. Do suplikacyj zaliczają również znaną w Polsce modlitwę papieża Urbana VIII „Przed oczy Twoje, Panie, winy nasze składamy“.

 Sursum corda (łać. „wznieśmy serca“), słowa, od których zaczyna się część mszy św., zwana prefacją.

 Suspensa, kara kościelna, polegająca na pozbawieniu osoby duchownej bądź to używania beneficjum, bądź też prawa spełniania funkcyj duchownych, któreby miała wykonywać z mocy urzędu kościelnego i z tytułu otrzymanych święceń.

 Sutanna (łać. vestis talaris) zwierzchni ubiór duchownych katolickich, długi po kostki, wprowadzony przez Sykstusa V w r. 1589. W Polsce zachodniej (b. dzielnicy pruskiej) i w krajach o ludności przeważnie protestanckiej księża używają sutanelli, czyli sutanny skróconej, przypominającej surdut. Biskupi noszą sutannę fioletową, kardynałowie czerwoną, papież białą.

 Suzo (Seuse) Henryk, kaznodzieja i mistyk niemiecki, urodzony w r. 1295 w Ueberlingen w Szwabji, kształcił się w Kolonji i wstąpił do zakonu dominikanów w Konstancji. Prowadził życie ascetyczne i został przez papieża Grzegorza XVI uznany za błogosławionego. Najbardziej rozpowszechniona jego „Księga o wiecznej mądrości“, pisana ozdobną prozą, uchodzi za najpiękniejszy owoc mistyki niemieckiej.

 Swarog i Swarożyc, ob. Słowiańska religja.

 Swastyka, krzyż z końcami zakrzywionemi pod kątem prostym. U Hindusów ma dwojaką formę: gdy końce są zakrzywione na prawo nazywa się suastika i jest znakiem pomyślności, pierwotnie symbolem słońca, życia, zdrowia i bogactwa. Znak zwany sauvastika, jest symbolem słońca jesiennego. Znak swastyki znajdował się w wykopaliskach trojańskich, także w Egipcie, gdzie był również symbolem słońca, w Grecji, we Włoszech iw północnej Europie, gdzie niezawsze jest symbolem a raczej motywem ornamentacyjnym. W Niemczech jest odznaką stronnictwa nacjonalistycznego o tendencjach antysemickich (Hackenkreuzler).

 Swedenborg Emmanuel (1688 — 1772), syn szwedzkiego biskupa protestanckiego, uczony fizyk i chemik. W 60 roku życia poświęcił się mistycyzmowi i postanowił założyć nowy Kościół, który nazwał Nową Jerozolimą. Twierdził, że przy lekturze biblji a zwłaszcza Apokalipsy św. Jana miał bezpośrednie objawienia boskie i na ich podstawie napisał szereg dzieł teologicznych, w których uznał biblję jako wyłączne źródło poznania. Pisma te zjednały mu zwolenników, którzy w osiem lat po jego śmierci założyli w Sztokholmie towarzystwo egzegetyczno-filantropijne, zajmujące się tłumaczeniem jego dzieł. Drugie takie towarzystwo, powstałe w Sztokholmie w r. 1796 pod nazwą „Fide et charitate“, istnieje dotychczas. Do utworzenia nowego wyznania w myśl nauk Swedenborga przyszło jednak nie w Szwecji, lecz w Anglji, gdzie duchowni Kościoła anglikańskiego, Hartley i Cloves, tłumaczyli, wydawali i rozszerzali dzieła Swedenborga. Od r. 1787 poczęły się tworzyć w Anglji i w Ameryce Północnej gminy wyznaniowe swedenborgjanów z kultem, zastosowanym do jego teoryj i z duchownymi, rekrutującymi się przeważnie z pomiędzy sekty metodystów, którzy rozszerzali naukę Swedenborga we Francji, Niemczech, Rosji i Szwecji. Gmin takich było do r. 1915 w Anglji i Irlandji 72, w Stanach Zjednoczonych i w Kanadzie 96. (Ogólna ilość swedenborgjanów w Europie i w Ameryce wynosi około 16.000). Na czele tej organizacji, zwanej Nową Jerozolimą, stoi w Anglji „generalna konferencja“ a w Ameryce „generalna konwencja“.

 Światowit, ob. Słowiańska religja.

 Świątynia jerozolimska, zbudowana przez Salomona w X wieku przed Chr., zburzona w r. 586 przez Chaldejczyków (Nabuchodonozora). Odbudował ją Zorobabel po powrocie Izraelitów z niewoli babilońskiej (r. 356 [394]przed Chr.) a Herod Wielki, panujący od r. 37 do 4 przed Chr., powiększył i upiększył budowę Zorobabela. W r. 70 po Chr. zburzyli ją Rzymianie. Obydwie budowle, Salomona i Zorobabela, były zbudowane według tego samego planu, co przenośna świątynia, używana przez Izraelitów w czasie wędrówki przez pustynię (ob. Przybytek). A mianowicie zawierała t. zw. miejsce najświętsze, gdzie w świątyni Salomona mieściła się arka przymierza, miejsce święte, w którem stał świecznik mojżeszowy i stół z chlebem pokładnym (w świątyni Salomona prócz tego 10 świeczników i 10 stołów) oraz ołtarz kadzielny. Z dwóch dziedzińców jeden był przeznaczony dla kapłanów, drugi dla ludu.

 Święcenia. W katolickiem prawie kanonicznem święcenie (ordynacja) oznacza 1) akt władzy biskupiej, ceremonję, przez którą przyjmujący święcenie (ordynand) otrzymuje władzę udzielania sakramentów i sakramentaljów lub zdolność posługiwania przy ich udzielaniu zależnie od stopnia święcenia, oraz 2) samą władzę, otrzymaną przez przyjęcie święceń. Święcenie jest sakramentem, ustanowionym przez Chrystusa (ob. Kapłaństwo, III). W Kościele rzymsko-katolickim jest siedem święceń: trzy większe, t. j. kapłaństwo, diakonat i subdiakonat i cztery mniejsze, t. j. akolitat, egzorcystat, lektorat i ostjarjat. Osobnym stopniem święceń jest episkopat, czyli sakra biskupia, nadająca pełnię władzy kościelnej w obrębie diecezji. W Kościele wschodnim są dwa święcenia większe, t. j. kapłaństwo i diakonat, oraz dwa mniejsze, t. j. hipodiakonat i lektorat. Zwyczajnymi szafarzami święceń są biskupi, nadzwyczajnymi zaś opaci, którzy mogą wyświęcać podwładnych sobie zakonników, nie będący biskupami kardynałowie, wikarjusze apostolscy, prefekci apostolscy i prałaci udzielni, na własnem terytorjum, mogą udzielać tonzury (ob.) i święceń mniejszych. Odstępy czasu, które według prawa kanonicznego muszą być przy święceniach zachowane, czyli t. zw. interstycja, przeznaczone są na ćwiczenia w wykonywaniu przyjętego święcenia i wynoszą przy święceniach większych trzy miesiące lub więcej aż do roku, przy święceniach mniejszych zaś według uznania biskupa.

 Święci. Każda religja wytwarza właściwe sobie pojęcie świętości. Polega ona albo na stosunku pewnych osób lub rzeczy do bóstwa, albo na wywołującym cześć przymiocie, złączonym integralnie z osobą lub rzeczą. Znane w religjach ludów pierwotnych t. zw. tabu (ob.), czyli osoba lub rzecz, obdarzona tajemną siłą, wzbudzająca cześć lub strach, jest najprymitywniejszem pojęciem świętości, które nie rozróżnia pomiędzy bóstwem jako źródłem świętości a przedmiotem czci lub strachu. Na wyższym stopniu stoi pojęcie świętości, związanej z osobami, które wyłącznie poświęcają się służbie bóstwa (kapłanów, proroków) lub z rzeczami, przeznaczonemi do celów kultu religijnego. Rzeczy takie są, według prawa rzymskiego, wyłączone od pospolitego użytku, wyjęte z obiegu.
 Chrześcijańskie pojęcie świętości osoby oznacza wyłącznie przymiot, będący odbiciem świętości bożej, i wyłącznie tylko ten przymiot świętego jest przedmiotem czci. Świętymi nazywa Kościół katolicki osoby zmarłych, którzy przez swoje cnoty i zasługi stali się godnymi być pośrednikami i orędownikami żyjących w mistycznym organizmie Kościoła (ob. Obcowanie świętych). Cześć świętych powstała z czci dla męczenników. Pierwszy jej dowód pisemny napotykamy w II wieku w liście gminy chrześcijańskiej W Smyrnie, która w r. 155 prosi namiestnika rzymskiego o wydanie zwłok męczennika św. Polikarpa, czemu sprzeciwiają się żydzi a gdy namiestnik każe spalić ciało świętego, chrześcijanie zbierają szczątki, chowają je z oznakami czci i gromadzą się corocznie w miejscu ich pochowania, aby uczcić rocznicę męczeństwa jako „dzień urodzin do wiecznej chwały“. Dalszy dowód czci świętych w pierwszych wiekach chrześcijaństwa zawiera list św. Cyprjana (zm. w r. 258) do gminy chrześcijańskiej w Kartaginie, w którym nakłania ją do zapisywania dni śmierci męczenników, przyczem stwierdza ogólnie przyjętą [395]praktykę corocznego święcenia ich pamięci w dzień męczeństwa. Gdy w IV w. ustały prześladowania chrześcijan, najwybitniejsi ówcześni ojcowie Kościoła, jak św. Bazyli, św. Grzegorz z Nazjanzu i św. Grzegorz z Nissy na Wschodzie a św. Ambroży na Zachodzie, polecają prócz czci męczenników cześć świętych pustelników i ascetów. Św. Hieronim w r. 407 zwalcza herezję Wigilancjusza, który powstawał przeciw życiu ascetycznemu, przeciw czci świętych i relikwij. W IV w. wprowadzono na Wschodzie a w VIII całym Kościele uroczystość Wszystkich Świętych. W wiekach średnich powstał też kult świętych jako patronów ludzi, noszących ich imiona, oraz patronów kościołów, miast i krajów. Drugi sobór w Nicei (w r. 787) określił ściśle różnicę czci, należnej Bogu (adoratio, cultus latriae, latreia) od czci, składanej świętym (proskynesis, cultus duliae od greck. dulos — sługa) jako czci sług bożych, będącej prośbą o pośrednictwo do Boga. Od X w. zwracali się biskupi do papieży o dozwolenie czci ogólnej świętych, czczonych w pewnych okolicach. Stąd powstało prawo kanonizacji, przysługujące tylko papieżowi (ob. Kanonizacja). Gdy reformatorzy protestanccy w XVI wieku uznali cześć świętych jako przeciwną nauce chrześcijańskiej, zagroził sobór trydencki w r. 1568 klątwą tym wszystkim, którzyby przeczyli, że jest rzeczą dobrą i pożyteczną wzywać pomocy i orędownictwa świętych.
 Życiorysy świętych zbierano od najdawniejszych czasów chrześcijaństwa w t. zw. kalendarjach, menologjach i martyrologjach. W r. 1643 rozpoczął Jan Bolland dzieło p. t. Acta Sanctorum (ob.), prowadzone dotychczas przez bollandystów (ob.) a zawierające wszelkie dokumenty, które odnoszą się do życia i śmierci świętych.

 Święta, dni odpoczynku i nabożeństwa, odgrywają ważną rolę we wszystkich religjach i ustalają się przeważnie w pewien system, nadający życiu religijnemu kalendarzowo określone ramy. Historja religji wyprowadza powstanie świąt od zjawisk przyrody, okresowo się powtarzających, jak zmiany księżyca i pory roku, i związanych z temi zjawiskami okresów życia rolniczego. U wszystkich niemal ludów napotykamy święta wiosenne i jesienne, istniejące od najdawniejszych czasów oraz co tydzień powtarzające się święto wypoczynku (szabat, niedziela), pozostające w związku z tygodniowemi zmianami księżyca. Związek pomiędzy systemem świąt a biegiem życia przyrody pozostaje nienaruszony nawet w religjach, stojących na wyższym stopniu uduchowienia i ustanawiających święta według zdarzeń historycznych. Nie zerwała tego związku religja chrześcijańska, ustanawiając swe święta według zdarzeń z życia Chrystusa, które są istotą chrześcijańskiego systemu świątecznego.
 Rok kościelny (ob.) dzieli się na trzy wielkie okresy świąt (semestre Domini). Pierwszy z nich, okres świąt Bożego Narodzenia, poprzedzony adwentem (ob.), obejmuje nadto święta św. Szczepana, św. Jana Ewangelisty, śś. Młodzianków, następnie święto Obrzezania Pańskiego czyli Nowy Rok i Epifanję, czyli święto Trzech Króli w Kościele zachodnim a święto chrztu Chrystusa w Jordanie w Kościele wschodnim. Drugi okres, wielkanocny, zaczyna się od niedziel wielkopostnych (nazywanych po łacinie od początkowych słów psalmu) a mianowicie Wstępnej („Invocavit“), Suchej („Reminiscere“), Głuchej („Oculi“), Środopostnej („Laetare“), Niedzieli Męki Pańskiej („Judica“) i Niedzieli Palmowej, po której następuje Wielki Tydzień i święto Zmartwychwstania czyli Wielkanoc. Okres pomiędzy Wielkanocą a Zielonemi Świętami z uroczystemi niedzielami: Białą czyli Przewodnią, drugą po Wielkanocy „Misericordia“, trzecią „Jubilate“, czwartą „Cantate“ i piątą „Rogate“ oraz świętem Wniebowstąpienia, uchodził aż do IV wieku za świąteczny (Quinquagesima laetitiae). Do okresu Zielonych Świąt liczy się 10 dni po Wniebowstąpieniu, Zielone Święta, niedziela Trójcy św. oraz święto Bożego Ciała. Wszystkie następujące po Zielonych Świętach niedziele liczą się aż do adwentu jako „I po Świątkach“, „II po Świątkach“ i t. d. Wśród tych głównych okresów świątecznych [396]przypadają różne święta ku czci Matki Bożej, Apostołów Piotra i Pawła i Wszystkich Świętych.
 Święta Kościoła katolickiego dzielą się na: 1) publiczne, obowiązujące wszystkich wiernych do przerwania pracy i do wysłuchania mszy św. i święta kościelne, obowiązujące tylko duchowieństwo; 2) święta ogólne, obchodzone w całym Kościele i lokalne, obchodzone tylko w pewnych krajach lub okolicach; 3) święta stałe, przypadające stale na te same dni roku i święta ruchome, które zależą od dnia, na który wypada święto Wielkanocy i 4) święta uroczyste i nieuroczyste, odróżniające się według przepisów liturgicznych. Prawo ustanawiania, przenoszenia i znoszenia świąt należy wyłącznie do papieża. Ponieważ mnogość świąt okazała się szkodliwą pod względem ekonomicznym i moralnym, przeto już papież Urban VIII w r. 1642 przeprowadził zmniejszenie ich liczby i określił, które z nich mają być obchodzone uroczyście w całym Kościele. Wykaz Urbana VIII uległ później kilkakrotnej redukcji, której dokonali papieże Benedykt XIV, Pius VI i Pius X. Według kodeksu kanonicznego obowiązują obecnie w całym Kościele następujące święta uroczyste: wszystkie niedziele, Boże Narodzenie, Święto Obrzezania Pańskiego (Nowy Rok), Trzech Króli, Wielkanoc, Wniebowstąpienie, Zielone Święta, Boże Ciało, święto Niepokalanego Poczęcia, Wniebowzięcie Najśw. Marji Panny, Apostołów Piotra i Pawła i Wszystkich Świętych. W Polsce obowiązuje nadto na podstawie ustawy państwowej z dn. 18 marca 1925 Dziennika Ustaw Nr. 34 święto Matki Boskiej Gromnicznej (2 lutego) oraz drugie dni świąt Bożego Narodzenia, Wielkanocy i Zielonych Świąt.

 Święta żydowskie, ob. Żydowskie święta.

 Świętokradztwo (łać. sacrilegium) znieważenie rzeczy świętej, w chrześcijaństwie w ogólniejszem znaczeniu wszelki grzech przeciw religji, jak np., bluźnierstwo, bałwochwalstwo i t. p. Teologja katolicka odróżnia: 1) świętokradztwo osobowe, czyli znieważenie osoby duchownej lub też popełnienie przez nią występku przeciw godności stanu duchownego, 2) świętokradztwo miejscowe, czyli znieważenie miejsc poświęconych, jak kościoły, kaplice i cmentarze, popełnione przez kradzież rzeczy tam przechowywanych, lub przez wykroczenie przeciwko ich nienaruszalności (ob. Przywileje kościołów) bądź też przez wszelki występek, przez który następuje profanacja tych miejsc; 3) świętokradztwo rzeczowe czyli nadużycie rzeczy świętych jak sakramenta, sakramentalja, obrazy i relikwje, księgi św., ceremonje religijne i poświęcone na użytek kultu religijnego naczynia i ubiory.

 Świętokupstwo, ob. Symonja.

 Świętopietrze, danina, Stolicy składana Apostolskiej na utrzymanie kurji papieskiej, muzeów, akademij papieskich, misyj i na inne cele kulturalne i dobroczynne, popierane przez papiestwo. Wprowadzone zostało najpierw w Anglji w VIII wieku, następnie w Danji i w Polsce w XI w., było płacone w Szwecji, Norwegji i Islandji od XII w., w Niemczech od XIV w. aż do czasów t. zw. reformacji. Instytucja świętopietrza odżyła w XIX w. z powodu upadku państwa kościelnego, gdy świat katolicki przyjął na siebie składanie tego datku jako dobrowolnej ofiary na rzecz Stolicy Apostolskiej. Roczna suma świętopietrza wynosi, według podań akatolickich, około 2 do 3 miljonów franków rocznie.

 Świętych obcowanie, ob. Obcowanie świętych.

 Swobodnicy, odłam sekty duchoborców (ob. Rosyjskie sekty).

 Sybillińskie księgi. Według podań, sięgających VIII wieku przed Chr., istniały w Grecji i w Azji Mniejszej wieszczki, zwane Sybillami, przepowiadające w stanie ekstazy przyszłość miastom i państwom. Najgłośniejsza była Sybilla z Erytrei na wybrzeżu jońskiem, która przepowiadała Hellenom upadek Troi. W starożytnej Italji była Sybilla, zwana kumejską (od Cumae), która ofiarowywała Tarkwinjuszowi Starszemu 9 ksiąg a wkońcu sprzedała mu 3 księgi wróżb, które wraz z innemi proroctwami przechowywano na Kapitolu aż do jego pożaru w r. 83, w którym uległy zniszczeniu. Potem na [397]polecenie senatu zebrano w Grecji i w Azji Mniejszej nowe księgi sybillińskie i umieszczono na Kapitolu, które znów spaliły się w czasie pożaru Kapitolu z początkiem V wieku. Istniała więc w zamierzchłej przeszłości cała literatura sybillińska, którą w II wieku przed Chr. zajęli się helenizujący żydzi w Aleksandrji i dorabiali przepowiednie sybillińskie z wyraźną tendencją wykazania wyższości religji żydowskiej i narodu izraelskiego ponad innemi. W czasie prześladowania chrześcijan w II w. po Chr. poczęli się powoływać na te księgi pisarze chrześcijańscy i dorabiali do nich nowe przepowiednie, wróżące upadek państwa rzymskiego. W ten sposób powstało dochowanych dotychczas 14 ksiąg sybillińskich, będących mieszaniną poglądów pogańskich, żydowskich i chrześcijańskich. Pochodzenia wyłącznie chrześcijańskiego są księgi szósta i ósma, zawierające hymn na cześć Chrystusa i krzyża, opis Zwiastowania i Narodzenia, przepowiednie królestwa bożego na ziemi, nauki moralne, przestrogi przed pogaństwem i t. p. Księgi te, odnalezione w XVI w., wydał w r. 1828 kardynał Angelo Mai według rękopisu, znalezionego w Medjolanie i dwóch rękopisów rzymskich.

 Syjam, statystyka wyznań, ob. Azja.

 Syjoński kościół, sekta amerykańska, założona w r. 1896 przez Dowie’go w Chicago, który ogłosił się „Eljaszem Odnowicielem“, mającym misję zgromadzenia W „kościele Syjońskim“ wiernych, którzy oczekują powrotu Chrystusa na ziemię. Swoim zwolennikom, których liczył około 12.000, zalecał wstrzymanie się od tytoniu, alkoholu i wieprzowiny. Przyjęcie do sekty następowało przez potrójne zanurzenie w wodzie. Po usunięciu Dowie’go od kierownictwa sekty w r. 1906 Amerykanin Boliva i Szwajcar Hodler zajęli się likwidacją sekty, dążąc przedewszystkiem do uratowania kapitałów, włożonych w „miasto Syjońskie“ przez zwolenników Dowie’go.

 Sykstus, imię pięciu papieży:
 Sykstus I
 Sykstus II
 Sykstus III
 Sykstus IV
 Sykstus V

 Sykstus I św. (117 — 126), szósty następca św. Piotra, czczony jako męczennik, tak jak wszyscy jego poprzednicy;

 Sykstus II św. (257 — 258), umęczony za panowania Walerjana wraz ze swymi diakonami;

 Sykstus III św. (432 — 440), wybudował w Rzymie bazylikę Santa Maria Maggiore, kościół św. Sabiny na Awentynie i św. Wawrzyńca „za murami“.

 Sykstus IV (1471 — 1484) upiększył Rzym (kaplica Sykstyńska). Dla zdobycia potrzebnych na to funduszów dopuszczał się nadużyć z odpustami i kumulacjami beneficjów. Zarzucają mu także nepotyzm.

 Sykstus V (1585 — 1590) pochodził ze słowiańskiej rodziny Perettich w Ilirji, był generalem zakonu franciszkanów i kardynałem. Pięcioletni swój pontyfikat zaznaczył energiczną działalnością kościelną, tudzież jako administrator państwa kościelnego i protektor sztuk i umiejętności. Zreorganizował kurję rzymską, ustalił liczbę 70 kardynałów i 15 kongregacyj kardynalskich.

 Sykstyńska kaplica w Watykanie, zbudowana w latach 1473 — 1481 na rozkaz Sykstusa IV jako kaplica papieska, słynna przez freski Michala Anioła, przedstawiające sceny biblijne, proroków i sybille oraz najsławniejsze z jego dzieł malarskich: Sąd ostateczny.

 Syllabus Piusa IX, spis 80 zdań, przeciwnych nauce Kościoła katolickiego, dołączony do encykliki „Quanta cura“ z 8 grudnia 1864 r. Jest protestem przeciwko nowoczesnym prądom wolnomyślnym, usuwającym Kościół z życia publicznego. Potępia panteizm, naturalizm, racjonalizm absolutny i umiarkowany, indyferentyzm, latitudynaryzm, socjalizm, komunizm, tajne związki, towarzystwa biblijne, błędy co do praw Kościoła i jego stosunku do społeczeństwa, co do moralności chrześcijańskiej i małżeństwa chrześcijańskiego, co do świeckiej władzy papieża i nowoczesnego liberalizmu.

 Syllabus Piusa X, tak nazywają dekret kongregacji św. Oficjum „Lamentabili sane“ z 3 lipca 1907 r., potępiający 65 zdań modernizmu (ob.), przeciwnych nauce Kościoła.

[398] Sylwester, imię dwóch papieży i dwóch antypapieży:
 Sylwester I
 Sylwester II
 Sylwester III
 Sylwester IV

 Sylwester I św. (314 — 335), wybudował bazylikę św. Piotra i bazylikę lateraneńską w Rzymie;

 Sylwester II (999 — 1003), pierwszy papież narodowości francuskiej, utworzył w r. 1000 arcybiskupstwo gnieźnieńskie.

 Sylwester III, antypapież, wybrany w r. 1044 przeciwko Benedyktowi IX, wypędzony po 7 tygodniach.

 Sylwester IV, był przez kilka dni antypapieżem w czasie nieobecności papieża Paschalisa II, wybrany przez stronnictwo cesarza Henryka V w r. 1105.

 Sylwestryni (sylwestrjanie, zakon z Monte Fano), gałąź benedyktynów, zgromadzenie zakonne, założone przez św. Sylwestra Gozzolini w r. 1177. Posiadają 8 klasztorów we Włoszech a od r. 1885 prowadzą misję na Cejlonie w biskupstwie Kandi pod Colombo.

 Symbole wiary (skład wiary, Credo), zbiory zasadniczych tez pewnej doktryny religijnej. W Kościele katolickim jest kilka symboli, są one jednak tylko różnem co do formy a jednakiem co do treści wyrażeniem tej samej wiary. Najstarszy jest t. zw. symbol apostolski, czyli apostolski skład wiary, powstały w Kościele rzymskim pod koniec I w., używany dotychczas przy ceremonji chrztu i przy nauce katechizmu. Sobory nicejski (w r. 325) i konstantynopolitański pierwszy (r. 381) rozszerzyły symbol apostolski i stąd powstało odmawiane przy mszy św. Credo nicejsko-konstantynopolitańskie. Symbol, zwany atanazjańskim albo od słowa początkowego „symbolem Quicunque“, mylnie przypisywany św. Atanazemu (318—373), ułożony znacznie później, zawiera wierzenia Kościoła o stosunku dwu natur Chrystusa, boskiej i ludzkiej i o stosunku osób Trójcy św., sformułowane na podstawie uchwał soboru chalcedońskiego (r. 451). Powyższe trzy symbole nazywają się ekumenicznemi, czyli powszechnemi.
 Znaczenie historyczne mają symbole, ułożone na soborach lateranenskim IV (r. 1215) i wienneńskim (r. 1311), tudzież symbol, zawarty w bulli Eugenjusza IV „Exultate Deo“ z r. 1439, wydany w czasie soboru florenckiego jako symbol unji z Kościołem wschodnim, oraz wyznanie wiary soboru trydenckiego (professio fidei Tridentina), zawarte w konstytucji Piusa IV „Injunctum Nobis“ z r. 1564, wraz z dołączonemi do niego w r. 1877 przez Piusa IX orzeczeniami soboru watykańskiego.
 O symbolach wiary u protestantów ob. Symboliczne księgi.

 Symboliczne księgi, pisma, wyrażające całość wierzeń pewnego związku religijnego, odróżniającego od innych związków. Nazwa ksiąg symbolicznych powstała w czasie t. zw. reformacji w XVI wieku, która wprawdzie przyjęła symbole wiary, uznawane przez Kościół katolicki, zwane ekumenicznemi, a mianowicie symbol apostolski, nicejsko-konstantynopolitański i atanazjański, wkrótce jednak uznała potrzebę ułożenia osobnego symbolu wiary, któryby był wspólny dla wszystkich wyznań protestanckich i odróżniał je od nauki katolickiej. Do ułożenia takiego wspólnego symbolu nie przyszło, mimo usiłowań, trwających przez cztery stulecia; natomiast powstały przeróżne nowe symbole, zwane księgami symbolicznemi. Do nich należą: dwa katechizmy Lutra, artykuły Szmalkaldzkie (ob.), Formuła zgody (ob. Formula concordiae), księgi konkordji (ob. Konkordji księga|Konkordji księga]]) oraz liczne t. zw. konfesje: augsburska, helwecka, belgijska, szkocka, bazylejska, genewska i inne. Obowiązywały terytorjalnie jako prawo, wydane przez panującego, wraz z tak zwanemi corpora doctrinae, powstałemi między r. 1560 a 1576, jak np. Corpus Misnicum Melanchtona, obowiązujące w elektorstwie saskiem, Corpus Prutenicum, obowiązujące w Prusach i w. in. W XVIII wieku powstała kwestja, czy księgi symboliczne obowiązują duchownych protestanckich „dlatego, że są zgodne z Pismem św.“, czy też tylko „o ile“ z niem są zgodne, a racjonalizm, który wtedy zapanował w protestantyzmie, wybrał tę drugą formułę. W nowszych czasach ortodoksja protestancka, zwłaszcza w Niemczech północnych, uznała potrzebę t. zw. przymusu symbolowego (Symbolzwang), [399]któryby zobowiązywał duchowieństwo do przestrzegania zasad wiary, wyrażonych w księgach symbolicznych. Chodziło jednak i chodzi dotychczas o wybranie wyznania wiary, wspólnego dla wszystkich protestanckich „kościołów krajowych“. Pod tym względem zaś nie przyszło do zgody, bo nawet w Prusach, mimo panowania t. zw. unji między wyznaniem augsburskiem a reformowanem, za niewzruszony autorytet uchodzi u niektórych symbol apostolski, u innych konfesja augsburska. Przeciwnicy „przymusu symbolowego“ zarzucają, że zagraża on istocie protestantyzmu, t. j. wolności swobodnego badania i wykładu zasad wiary i twierdzą, że wszystkie księgi symboliczne mają tylko wartość świadectwa historycznego w walkach z katolicyzmem. Żądają też od duchowieństwa protestanckiego, aby tylko „uwzględniało“ zasady, zawarte w tych księgach, przy nauczaniu religji wedle wskazań „taktu pedagogicznego“. W ten sposób potrzeba autorytetu wiary, odczuwana w protestantyzmie od samego początku jego powstania, nie została zaspokojona a księgi symboliczne posiadają dla większości protestantów już tylko znaczenie historyczne (ob. Protestantyzm).

 Symbolika, nauka, zajmująca się zestawianiem zasad wiary pewnego wyznania z zasadami wiary innych wyznań. Jest rodzajem teologji porównawczej, która nie ma na celu wprost i bezpośrednio bronić lub zwalczać którekolwiek z wyznań chrześcijańskich, lecz tylko badać je wszechstronnie. Mimo tego dzieła z zakresu symboliki, zwłaszcza pisane przez autorów protestanckich, jak Chemnitz, Calov, Sanden, Alting, Hoornbeck, z nowszych Hase i Tschackert, są dziełami wybitnie polemicznemi. Klasycznem dziełem na polu symboliki ze stanowiska katolickiego jest „Symbolika“ I. A. Möhlera (wyd. polskie, Warszawa, 1871).

 Symmachjanie: 1) sekta starochrześcijańska zwolenników Patrycego, herezjarchy w Rzymie, który utrzymywał, że ciało człowieka jest dziełem djabła, że należy niem pogardzać i upośledzać, a nawet zabijać; 2) sekta ebjonicka (ob. Ebjonici), żydowsko-chrześcijańska, zachowująca mimo przyjęcia chrztu prawo i zwyczaje żydowskie, jak obrzezanie, święcenie szabatu i t. p.

 Symonja (świętokupstwo), rozmyślne sprzedawanie lub kupowanie rzeczy duchownych lub z duchownemi ściśle złączonych, jak urzędy i beneficja kościelne, święcenia, sakramenta, nabożeństwa, odpusty i t. p., za cenę materjalną. Nazwa symonji pochodzi od Szymona Maga, który chciał za pieniądze nabyć od apostołów moc czynienia cudów. Prawo kanoniczne uważa symonję za umowę dwustronną, zakazaną a więc nieważną, i zagraża obydwu stronom karą ekskomuniki, utratą wszelkich praw kościelnych a duchownym nadto suspensą.

 Symonjanie, ob. Gnostycyzm.

 Synagoga (z greck. „zebranie“), żydowski dom modlitwy, pierwotnie miejsce nauczania prawa mojżeszowego, gdzie zbierali się żydzi w szabaty w celu wysłuchania ustępów z pism Starego Zakonu. Synagogi powstały w czasie niewoli babilońskiej, poczem zaczęły się szybko mnożyć, tak że za czasów Chrystusa istniały już w każdej miejscowości, zamieszkałej przez żydów. Nie były nigdy i nie są świątyniami, gdyż nie odprawia się w nich ofiary, lecz tylko miejscem modlitwy, odczytywania wyjątków z ksiąg Starego Zakonu i objaśniania ich. Głównym przedmiotem w synagodze jest tebah, szafa, zawierająca rodały (ob.). W pobliżu tebah znajdują się siedzenia dla przedniejszych członków gminy a przed niem wzniesienie (hebr. bima), na którem stoi pulpit dla lektora i kaznodziei. Dalsze miejsca zajmują mężczyźni, kobiety zaś zbierają się na galerji i balkonach. Zarząd synagogi składa się z przełożonego, zbieracza jałmużny, hazzana, mającego pieczę nad księgami świętemi i wymierzającego kary oraz lektora. „Dziesięciu wolnych“ (asarah batlanin) była to instytucja synagogalna, zapewniająca każdorazową obecność 10 modlących się, czyli kompletu, potrzebnego do odprawiania nabożeństwa. Wyłączenie z synagogi za [400]karę może być czasowe lub trwałe, które równa się karze klątwy.

 Synagoga wielka, według tradycji starożydowskiej kolegjum, złożone ze 120 członków, istniejące od czasów Ezdrasza (ok. 458 r. przed Chr.), który miał je założyć, aż do czasów arcykapłana Szymona Sprawiedliwego (ok. 330 r. przed Chr.), który miał być ostatnim jej członkiem. Wedle tradycji, była to najwyższa władza duchowna, prawodawcza i sądowa, czuwająca nad całością prawa mojżeszowego i czystością religji. Przypisują jej ułożenie kanonu ksiąg Starego Testamentu, ustalenie tekstu księgi Ezechjela, 12 proroków „mniejszych“, ksiąg Daniela i Estery, ustanowienie święta purim (ob.) i ułożenie różnych modlitw. Prawdopodobne jest, że niektóre urządzenia religijne żydowskie, przypisywane Wielkiej Synagodze, powstały rzeczywiście za czasów Ezdrasza; na to jednak, aby w tym czasie powstała i istniała przez przeszło stulecie korporacja z władzą prawodawczą i sądową na podobieństwo późniejszego sanhedrynu (ob.), nie ma żadnych dowodów historycznych.

 Synajska cerkiew, ob. Grecko-wschodni kościół.

 Synaxarium, księga liturgiczna w Kościele wschodnim w rodzaju martyrologium (ob.), zawierająca skrócone żywoty świętych w porządku dni miesiąca. Większość synaksarjów, które są ważnem źródłem historji świąt w różnych dzielnicach Kościoła wschodniego, nie została dotychczas wydana w druku.

 Synedrion, ob. Sanhedryn.

 Synergizm, teorja, wyznawana przez odłam teologów protestanckich z Melanchtonem (ob.) na czele, głosząca wbrew nauce Lutra możność i konieczność współdziałania wolnej woli człowieka z łaską w dziele usprawiedliwienia. Przekonanie to wyraził Melanchton w wydaniu Augustany (Wyznania augsburskiego) z r. 1540. Mieściło się ono również w t. zw. Interim lipskiem z r. 1548 a wielu teologów protestanckich, jak Pfaffinger w Lipsku i Strigl w Jenie, uczeń Melanchtona, wystąpiło w obronie synergizmu. Zwalczali go zaś Flacius z Jeny i Amsdorf z Wittenberga. W ten sposób powstał w r. 1558 t. zw. spór synergistyczny. Po stronie Flaciusa i nieprzyjaciół synergizmu stanął dwór saski i w wydanej w Weimarze w r. 1559 „księdze konfutacji“ oficjalnie potępił synergizm a jego zwolenników, Strigla i Hügel’a kazał uwięzić. Wkrótce jednak zmieniła się łaska panującego na niekorzyść Flaciusa, którego skazano na wygnanie a 40 pastorów, jego zwolenników, usunięto z urzędu. Strigl zaś, wypuszczony z więzienia, objął poprzednie stanowisko. Ponownie zmieniła się sytuacja za panowania księcia Jana Wilhelma weimarskiego, gdy stronnictwo Flaciusa odzyskało dawne względy. Wreszcie t. zw. formuła zgody (ob. Formula concordiae) potępiła zarówno synergizm Melanchtona jak i teorję Flaciusa, jakoby grzech pierworodny był właściwą substancją człowieka.

 Synkretyzm religijny, dążenie do pogodzenia dwu lub więcej systemów religijnych i utworzenia całości przez kombinację podobnych lub uzupełniających się poglądów religijnych, przez osłabianie zachodzących między niemi różnic, wreszcie przez układanie formuł, które sobie każdy może tłumaczyć po swojemu. W starożytności synkretyzm objawił się w popularnej formie w państwie rzymskiem, gdy legje rzymskie w czasie wojen przeciwko Mitrydatesowi zapoznały się z religjami Wschodu a następnie wraz z kohortami nieitalskiego pochodzenia rozrzucone po całym obszarze rzymskiego imperjum rozszerzały rozmaite rodzaje kultu. Podobną rolę krzewicieli obcych kultów odgrywali kupcy, napływający do Rzymu ze wszystkich stron świata, oraz urzędnicy rzymscy, przerzucani z jednego krańca imperjum na drugi. W ten sposób do Panteonu rzymskiego dostały się wszystkie bóstwa narodów podbitych a z różnorodnych wierzeń religijnych utworzył się amalgamat, używany przez filozofję neoplatońską jako broń przeciwko chrześcijaństwu. Przykładem praktycznego synkretyzmu jest również współżycie dwóch religij: szintoizmu i buddyzmu w Japonji (ob. Japonja). W XVII wieku ortodoksja luterańska nazwała synkretyzmem dążenia niektórych teologów [401]protestanckich, jak Calixtus (ob.), do pogodzenia protestantyzmu z nauką Kościoła katolickiego a spory, prowadzone z tego powodu od r. 1645 noszą nazwę sporu synkretystycznego. Spór ten odżył następnie w walkach ortodoksji luterańskiej przeciwko pietystom, którzy przyjęli wiele teoryj synkretystycznych (ob. Pietyzm). Wreszcie niektórzy racjonaliści dopatrują się synkretyzmu w religji żydowskiej i chrześcijańskiej i pomijając różnice istotne a podnosząc podobieństwa formalne, uważają je za mieszaninę pojęć helenistycznych, budyjskich, babilońskich, perskich i t. d.

 Synod (z greck. synodos), w Kościele katolickim zebranie duchowieństwa w celu narady nad sprawami kościelnemi. Synody powszechne, plenarne i prowincjonalne, nazywa kodeks prawa kanonicznego soborami (concilia) (ob. Sobór) a nazwę synodu zachowuje tylko dla zebrań kleru diecezji pod przewodnictwem biskupa. Synod diecezjalny winien być zwołany przynajmniej raz na 10 lat a uczestniczą w nim wikarjusz generalny, kanonicy katedralni, rektor seminarjum duchownego, dziekani parafjalni, delegaci kapituł kolegjackich, proboszczowie miasta, w którem się synod odbywa, przynajmniej jeden proboszcz z każdego dekanatu, wybrany przez księży tegoż dekanatu, opaci i inni przełożeni klasztorni. Przedmiot obrad na synodzie zależy od biskupa, który ma się starać, aby uczestnikom synodu przed rozpoczęciem obrad dano schemat dekretów. Jedynym prawodawcą na synodzie jest biskup w zakresie swojej władzy, a wszyscy inni uczestnicy synodu mają tylko głos doradczy. Tylko sam biskup podpisuje uchwały synodu, które obowiązują od chwili ogłoszenia ich przez biskupa. Do zakresu działania synodu należy także aprobowanie (zatwierdzanie) przedstawionych mu przez biskupa egzaminatorów synodalnych (ob.).
 O synodach w protestantyzmie ob. Synodalny i prezbiterjalny ustrój.

 Synod świątobliwy, najwyższa cerkiewna władza rosyjska, ustanowiona przez Piotra W. po zniesieniu patrjarchatu moskiewskiego w r. 1700 a rozwiązana równocześnie ze wznowieniem patrjarchatu w r. 1918. Synod ten składał się z 7 członków, mianowanych przez cara z pośród metropolitów i najstarszych biskupów, zaprzysięganych według formuły, w której nazwano cara najwyższym sędzią duchownego kolegjum, t. j. synodu. Zarządzenia synodu wydawano w formie ukazów, zatwierdzonych przez cara, i umieszczano jako akt prawodawczy w „Zbiorze praw“ (Swod zakonow). Przy synodzie istniał od r. 1722 urząd oberprokuratora, który miał być „oczami panującego i stróżem spraw państwowych“. Władza oberprokuratorów, zależnych bezpośrednio od cara, wzrosła zwłaszcza po r. 1824, gdy po zwinięciu ministerstwa spraw duchownych i oświaty zarząd cerkwi otrzymał nazwę dykasterji wyznania prawosławnego a oberprokurator stał się w zastępstwie cara „dozorcą prawowierności i wszelkiej przystojności kościelnej“.

 Synodalny i prezbiterjalny ustrój, urządzenie protestanckich związków religijnych, polegające na tem, że rządy kościelne sprawują prezbiterstwa (ob. Prezbiterjum, 3) a w wyższych instancjach synody okręgowe, diecezjalne, prowincjonalne i krajowe (generalne), składające się z duchownych i świeckich. W synodach okręgowych zasiadają wszyscy pastorowie okręgu oraz świeccy delegaci prezbiterstw, w synodach wyższego stopnia zaś pewna liczba duchownych oraz świeccy delegaci, których wybierają synody niższorzędne lub prezbiterstwa. Synod krajowy (generalny) reprezentuje „kościół krajowy“ i przysługuje mu władza prawodawcza. W niektórych krajach posiada wydział, który bierze udział w administracji, sprawowanej przez organa administracyjne, jak naczelna rada kościelna, konsystorz naczelny, krajowy lub prowincjonalny. Postanowienia co do zakresu działania i składu prezbiterstw i synodów są w poszczególnych „kościołach krajowych“ odmienne, przyczem w wyznaniu augsburskiem przeważa rola konsystorzy, w wyznaniu reformowanem zaś najwyższą władzą kościelną jest synod.
[402] Obecne ustroje prezbiterjalne i synodalne mylnie uważa się za dalszy ciąg urządzeń ustrojowych staro-kalwińskich. Prezbiterstwa za czasów Kalwina były to oligarchiczne korporacje, same się uzupełniające drogą kooptacji, obecnie zaś są wyrazem dążenia do demokratyzacji rządów kościelnych według zasad konstytucyjnych. Nadzieje jednak, przywiązywane ze strony liberalnej do ustroju synodalnego, nie ziściły się. Przeciwnie, ortodoksja protestancka za jego pośrednictwem a przy pomocy zobojętniałego dla spraw kościelnych mieszczaństwa ugruntowała w zarządach kościelnych panowanie partyjnictwa, równie dalekie od arystokratyzmu Kalwina jak od zamierzonej przez liberałów demokratyzacji.

 Synoptyczne ewangelje, ob. Ewangelje kanoniczne.

 Syrja i Libanon, statystyka wyznań, ob. Azja.

 Szaktas, ob. Hinduizm.

 Szałapuci, sekta rosyjska, odłam chłystów (ob. Rosyjskie sekty).

 Szałasów święto, ob. Kuczki.

 Szamanizm, religja plemion mongolskich, turko-tatarskich, zamieszkujących Azję północną: Tunguzów, Jakutów, Burjatów a częściowo i Mandżurów. Plemiona te czczą zwalczające się potęgi ciemności i światła, niebo i ziemię, duchy miejscowe i dusze przodków. W najwyższem niebie rezyduje Tengere Kaira-Khan, bóstwo, kierujące losami wszechświata. W szesnastem niebie mieszkają inne bóstwa niebieskie czyli Tengere. W siódmem niebie mieszka słońce-matka a w szóstem księżyc-ojciec. W trzynastem niebie mieszka sześć bóstw Kudai, z któremi razem przebywają tam dusze przodków, będące pośrednikami między ludźmi i bogami. Ziemią rządzi 17 bóstw dobroczynnych, zwanych Khan (książęta). Podziemie, podzielone na dziewięć okręgów, zamieszkują bóstwa szkodliwe, których wodzem jest Erlik-Khan, straszliwy wróg ludzkości, na cześć którego składają ofiary przebłagalne. Każdemu człowiekowi towarzyszą ciągle w życiu i poza grobem dwa duchy: dobry i zły.
 Nazwa szamanizmu pochodzi od szamanów, wróżbitów, czarodziei i zaklinaczy duchów. Wprawdzie każdy człowiek może się porozumiewać z bóstwami ziemskiemi, ale tylko szamani mogą składać ofiary bóstwom niebieskim i podziemnym i sprowadzać dusze zmarłych do podziemia. Urząd szamana jest dziedziczny i wiąże się z dziedziczną epilepsją, której ataki, uważane za stan ekstatyczny szamana, stanowią formę jego funkcyj. Zmarli przodkowie szamana ułatwiają mu odwiedzanie świata niebieskiego i podziemnego. Zaklinając je, szaman uderza w bęben magiczny. Na ofiarę najwyższemu bóstwu niebieskiemu zabijają konia, okrytego białą oponą, dla ducha podziemi, Erlika-Khana, konia w oponie czarnej. Do szamana należy także oczyszczenie chaty po zaszłym w niej wypadku śmierci. W tym celu szaman wykonywa szereg ceremonij, mających pochwycić duszę zmarłego i sprowadzić ją do podziemia.
 (Por. Chantepie de la Saussaye: Handbuch der Religionsgeschichte. Tübingen, 1905).

 Szamasz, babiloński bóg słońca, ob. Assyrja i Babilonja.

 Szarytki, ob. Siostry Miłosierdzia.

 Szatan, ob. Djabeł.

 Szaty liturgiczne. Wyróżnienie osób, oddających się stale kultowi religijnemu, przez odmienny ubiór należy do właściwości wszystkich religij. Długie, powłóczyste szaty, przeważnie białe, były zazwyczaj, jak świadczą zabytki starożytności Wschodu i Zachodu, nawet u ludów napół cywilizowanych odznakami kapłanów, zwłaszcza w czasie wykonywania przez nich czynności obrzędowych. Ubiór kapłański u Izraelitów podlegał szczegółowym przepisom liturgicznym a strój arcykapłana odznaczał się bogactwem ozdób. W chrześcijaństwie już w IV w. szaty duchowieństwa różniły się od szat osób świeckich ale zupełna odrębność stroju kapłańskiego da się stwierdzić dopiero w VI w. W Kościele katolickim do IV w. używano szat liturgicznych wyłącznie białej barwy, później wprowadzono barwę czerwoną, w XII w. zieloną i czarną a następnie fioletową. Tych pięć barw liturgicznych zmienia się często w ciągu roku kościelnego, stosownie do jego okresów (ob. Rok kościelny). Barwa [403]biała oznacza radość, triumf i czystość; czerwona jest godłem wiary i męczeństwa; zielona wyraża nadzieję przyszłego szczęścia, fioletowa oznacza pokutę i błaganie, czarna smutek i żałobę. Tak barwa jak i forma szat liturgicznych, oraz ich materjał jest ściśle określony przepisami liturgicznemi. Benedykcję szat liturgicznych wprowadzono w VIII wieku. Zmianie barw podlegają tylko niektóre szaty liturgiczne, jak manipularz (ob.), stuła (ob.), ornat (ob.) przykrycie na kielich i bursa (ob.) oraz kapa (ob.). Inne szaty liturgiczne są: humeral, alba, pasek, dalmatyka, tunicella, biret, komża, u biskupów infuła, rękawiczki i trzewiki, u metropolitów paljusz, u papieża fanon, falda i tiara.
 Protestantyzm, nie uznając stanu kapłańskiego i uważając, że luterskiej idei „powszechnego kapłaństwa“ najlepiej odpowiadałby dla duchownego strój cywilny, powszechnie używany, zniósł szaty liturgiczne, które poza Kościołem katolickim pozostały w wyznaniach chrześcijańskich tylko w Anglji i Szwecji oraz w Kościele grecko-wschodnim. Protestantyzm zrezygnował jednak bardzo dawno z konsekwentnego przeprowadzenia idei „powszechnego kapłaństwa“ i zarzucając szaty liturgiczne, wprowadził dla pastorów jako „strój urzędowy“ (Amtstracht) togi (Talar), kołnierze z kryzami lub ze zwisającemi końcami (Bäffchen).

 Szeik, przełożony klasztoru derwiszów (ob. Derwisz).

 Szintoizm, ob. Japonja.

 Sziwa, ob. Hinduizm.

 Szkaplerz (łać. vestis scapularis, od scapulae — barki): 1) szata, noszona w niektórych zakonach na wierzchu habitu, złożona z dwóch prostokątnych kawałków sukna z otworem na włożenie przez głowę, z których jeden zwisa na piersiach a drugi na plecach; 2) symbol szaty zakonnej, dwa małe kwadratowe lub prostokątne kawałki sukna, z wyszytemi na nich emblematami zakonu, połączone sznurkami lub tasiemkami, zwisające na piersiach i plecach. Są to odznaki należenia do jednego z licznych bractw szkaplerznych. Jeżeli są poświęcone i włożone przez upoważnionego do tego kapłana i jeżeli noszący odprawia przepisane modlitwy, zachowuje posty i inne warunki, noszenie ich połączone jest ze szczególnemi odpustami. Najwięcej rozpowszechniony jest szkaplerz karmelitański, połączony z t. zw. przywilejem sobotnim, który wedle dekretu św. Oficjum z r. 1613 zapewnia osobom, należącym do bractwa Matki Boskiej z Góry Karmelu, jeżeli zachowują przepisany sposób życia, szczególniejszą pomoc Matki Boskiej w chwili skonu, zwłaszcza w dzień sobotni. Święto patronki tego bractwa, zwane w Polsce świętem Matki Boskiej Szkaplerznej, obchodzi Kościół 16 lipca. Oprócz tego istnieją szkaplerze św. Trójcy, właściwe zakonowi trynitarzy (ob.), „szkaplerze czerwone“ Męki Pańskiej, do którego przyjmują misjonarze św. Wincentego a Paulo, szkaplerze Serca Jezusowego, Niepokalanego Poczęcia, Matki Bożej Dobrej Rady, św. Michała, św. Józefa i inne.

 Szkockie wolne Kościoły, ob. Wolne Kościoły.

 Szkolne siostry, ob. Siostry szkolne.

 Szkolni bracia, ob. Bracia szkolni.

 Szmalkaldzkie artykuły, jedna z ksiąg symbolicznych (ob.) protestanckich, ułożone przez Lutra w Wittenbergu w r. 1536, miały być przedstawione jako przedmiot do obrad na zjeździe protestantów w Schmalkalden, miasteczku w Hesji, który się odbył w r. 1537. Przeszkodził temu jednak przy pomocy Filipa, landgrafa heskiego, Melanchton, któremu w artykułach tych nie odpowiadały ustępy przeciwko papiestwu oraz nauka Lutra o Wieczerzy Pańskiej. Wskutek protestu Melanchtona w czasie choroby Lutra związek szmalkaldzki nie podpisał jego artykułów lecz traktat Melanchtona o prymacie papieża wraz z augsburskiem wyznaniem wiary i jego apologją. Artykuły Lutra akceptowali prywatnie tylko niektórzy teolodzy. Wydane w druku przez Lutra, zwolna uzyskiwały oficjalne uznanie książąt protestanckich i weszły ostatecznie w skład t. zw. księgi konkordji (ob. Konkordji księga).

 Szopka, ob. Jasełka.

 Szpitalnicy (bracia szpitalni), zakony i zgromadzenia męskie, poświęcające się opiece nad chorymi i [404]opuszczonymi, w szpitalach i schroniskach (hospicjach). Poczęły powstawać już w IX w. (jak np. bractwo przy szpitalu S-ta Maria della Scala w Sienie), przeważnie w czasie wypraw krzyżowych. Najważniejsze pod względem historycznym są: 1) Szpitalnicy św. Antoniego, czyli antonici, stowarzyszenie, założone w r. 1095 w St. Didier de la Mothe, zmienione przez Bonifacego VIII w r. 1297 w zakon kanoników regularnych (ob. Kanonicy, 2). W czasie największego rozwoju mieli 369 klasztorów i szpitali w całej Europie. Od r. 1777 połączeni z zakonem maltańskim joannitów (ob.), przestali istnieć we Francji w czasie rewolucji a w Niemczech wskutek sekularyzacji zakonów. 2) Szpitalnicy św. Ducha, kanonicy regularni św. Augustyna, zakon, założony z końcem XII w. w Montpellier, zatwierdzony w r. 1198 przez Inocentego III, który oddał im szpital S-ta Maria in Sassia w Rzymie. Zakon ten, bardzo rozpowszechniony w całej Europie, zniosła we Francji rewolucja a we Włoszech skasował Pius IX w r. 1854. 3) Szpitalnicy św. Jakóba, zgromadzenie zakonne, istniejące we Włoszech w Alto Passo pod Lukką do r. 1459 i w Paryżu przy szpitalu St. Jaques du Hautpas do r. 1672. 4) Szpitalnicy z Aubrac we Francji z XII w., istnieli do r. 1697. 5) Szpitalnikami nazywają się także Bracia Miłosierdzia czyli bonifratrzy (ob.) i betleemici (ob.).

 Szpitalniczki (siostry szpitalne), zakony i zgromadzenia żeńskie, poświęcające się pielęgnowaniu chorych. Powstawały w czasie wypraw krzyżowych i w XVII w. szczególnie we Francji, gdzie trudniły się, prócz szpitalnictwa, nauczaniem dzieci, opieką nad sierotami, nad upadłemi kobietami i t. p. Z pomiędzy bardzo licznych kongregacyj tego rodzaju należy wymienić: szpitalniczki od św. Ducha, powstałe w XIII w. w Poligny we Francji, szpitalniczki w Burgos, zał. w r. 1417, szp. Miłości chrześcijańskiej, zał. w Paryżu w r. 1629, szp. Najśw. Marji Panny w Nancy z r. 1624, szp. św. Józefa w Paryżu z r. 1638, w Loches z r. 1629, w Dieppe z r. 1630, w Pontalier z r. 1687 i wiele innych.

 Sztundyści, ob. Rosyjskie sekty.

 Szulhan Aruch (hebr. „stół nakryty“), żydowska księga rytualna, spisana w r. 1565 przez rabina hiszpańskiego Józefa ben Efraim Karo. Uzupełnił ją dodatkami krakowski rabin Mojżesz Isserles w r. 1578. Stanowi dotychczas oficjalny skrót Talmud|talmudu]] (ob.).

 Szwajcarja, statystyka wyznań, ob. Europa.

 Szwajcarskie wolne Kościoły, ob. Wolne Kościoły.

 Szwecja, statystyka wyznań, ob. Europa.

 Szyici, ob. Islam.

 Szymon Mag, uchodzący za twórcę gnostycyzmu (ob.) i „praojca wszelkich herezyj“, współczesny apostołów. Wspominają o nim Dzieje Apostolskie (VIII 9—24) jako o czarnoksiężniku w Samarji, który przyjął chrzest z ręki diakona Filipa i chciał od apostołów, Piotra i Jana, kupić za pieniądze moc czynienia cudów, za co został wyklęty przez św. Piotra. Stąd powstała nazwa symonji czyli świętokupstwa (ob. Symonja).

 Szymon Słupnik, ob. Stylici.

 Szyzma, ob. Schizma.

Tekst jest własnością publiczną (public domain). Szczegóły licencji na stronie autora: Stanisław Piekarski.