Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów/P (całość)

<<< Dane tekstu >>>
Autor	Stanisław Piekarski
Tytuł	Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów
Wydawca	Wydawnictwo M. Arcta
Data wyd.	1930
Druk	Drukarnia Zakładów Wydawniczych M. Arct, Sp. Akc.
Miejsce wyd.	Warszawa
Źródło	Skany na Commons
Inne	P – wykaz haseł Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI  Cała encyklopedia Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI
Indeks stron

›››

[321]

P

 Pacyfikał (instrumentum pacis), sprzęt liturgiczny w kształcie tabliczki srebrnej, stojącej na postumencie, zawiera zwykle relikwje i służy do symbolicznego oddawania pocałunku pokoju (osculum pacis), który był we zwyczaju w Kościele do XIII w. w czasie mszy św. przed komunją.

 Pagoda (po staroindyjsku stupa, w języku Singalezów dagoba = relikwiarz), świątynia buddyjska, pierwotnie miejsce działalności Buddhy (ob.), następnie miejsce, gdzie przechowywano pozostałości po nim, wreszcie wogóle świątynia. Najwspanialsze pagody znajdują się w Indochinach (Samczi pod Bhilsą), na Cejlonie (Anurad hapura), w Birmie pagoda Szway Dagon w Rangoon, zbudowana w VI wieku, nazywana jednym z siedmiu cudów świata. W r. 1930 padła ofiarą trzęsienia ziemi.

 Palestyna, statystyka wyznań, ob. Azja.

 Palingeneza (z greck. ponowne narodzenie, odrodzenie), w sensie filozoficzno-teologicznem wyraz, wprowadzony przez Karola Bonnet, filozofa francuskiego z XVIII w. w dziele p. t. Palingénésie philosophique (1770). Pojęcie palingenezy, jako odnowienia bytu, udoskonalenia indywiduum, ludzkości i wszechświata, rozwinął Piotr Szymon, Ballanche, mistyk francuski (1776 — 1847), w dziele p. t. Essais de palingénésie sociale, oraz August Cieszkowski, filozof polski, w dziele p. t. Gott und Palingenesie (Berlin, 1842). Wiara w odnowienie bytu człowieka i wszelkiego stworzenia pojawia się w wielu religjach. Tak np. w bramanizmie przedstawia Brahma pierwiastek twórczy, Sziwa pierwiastek zniszczenia a Wisznu [322]pierwiastek odrodzenia, czyli powszechnej palingenezy, która wybawia świat od zagłady. W misterjach greckich, egipskich Izydy, w mistyce hermetycznej (ob. Hermes Trismegistos), w staroperskim kulcie Mitry, który polegał na teorji o katabazie (upadku) i anabazie (podniesieniu) dusz, główną, rolę odgrywała myśl palingenezy. Platon, prawdopodobnie pod wpływem tej myśli, uczył, że dusza, która pierwotnie przebywała w boskim świecie idei i posiadała doskonałość i wiedzę, upadła, napiwszy się wody letejskiej i oblókłszy się w ciało, ale w tem życiu przygotowuje powrót do Boga przez mądrość i cnotę. Powrót ten odbywa się i kończy się po śmierci. W starożytnej Galji, według Diodora, uczyli druidzi, że dusze są nieśmiertelne, przechodzą w inne ciała i odradzają się (ob. Metempsychoza). Myśl o odrodzeniu moralnem przez chrzest jest dogmatem wiary Kościoła katolickiego i przewija się w listach św. Pawła (Tyt. III, 5, II. Kor. V. 17), w pierwszym liście św. Jana (II. 29, III. 9, IV, 7, V 1, 4, 18) i w ewangelji św. Jana (I, 13, III 3 i nast.).

 Paljusz (pallium), strój liturgiczny, oznaka wyższości hierarchicznej ponad władzą biskupią, rodzaj stuły, pas z białej wełny z wyszytemi czarnemi krzyżykami, noszony na ramionach i zwisający na piersi i plecy. Paljusze tkają zakonnice klasztoru św. Agnieszki w Rzymie z wełny, strzyżonej na jagniętach, które papież poświęca corocznie w dzień św. Agnieszki (21 stycznia). Gotowe paljusze, aż do ich nadania, przechowuje się przy grobie św. Piotra. Paljusz jest symbolem dobrego pasterza, który, odnalazłszy zaginioną owcę, bierze ją na ramiona. Noszą go prócz papieża patrjarchowie, prymasi, arcybiskupi — metropolici i niektórzy biskupi za osobnym przywilejem papieskim. Używanie paljusza jest przedmiotem przepisów prawa kanonicznego: papież może go używać bez ograniczenia, metropolita tylko w obrębie własnej prowincji, musi go jednak używać przy święceniu kleryków, konsekracji biskupów, olejów świętych, przy odbywaniu synodu prowincjonalnego i przy wizytowaniu swej prowincji.

 Pallas Athene, ob. Grecka mitologja i religja.

 Pallotyni, zgromadzenie zakonne apostolstwa katolickiego, założone w r. 1835 przez Wincentego Palotti, poświęcone misjom wśród katolików i pogan. Na czele zgromadzenia stoi rektor generalny, wybierany na 6 lat, któremu podlegają prowincjałowie, obierani co 3 lata. Obecnie zgromadzenie pallotynów liczy 5 prowincyj, z których największe są południowoamerykańska i afrykańska, około 60 domów zakonnych i blisko 600 członków, w tem 30 narodowości polskiej. W Polsce posiadają domy zakonne: w Kleczy (diecezja krakowska), w Jajkowcach (diec. lwowska) i w Warszawie na Pradze. Odłam żeński zgromadzenia stanowią Siostry Apostolstwa katolickiego, czyli pallotynki, żyjące według III reguły św. Franciszka (ob. Franciszkanie, III zakon). Poświęcają się nauczaniu i wychowywaniu młodzieży w szkołach i pensjonatach i pomagają pallotynom w pracy misyjnej. Mają zakłady wychowawcze i szkoły we Włoszech, w Niemczech, Ameryce Południowej i Kamerunie. Trzeci odłam pallotynów stanowią t. zw. agregowani (afiljowani), bractwa, złożone z duchownych i świeckich, wspomagające prace apostolstwa katolickiego.

 Palmowa niedziela (kwietnia niedziela), ostatnia przed Wielkanocą, zwana od palm święconych na pamiątkę triumfalnego wjazdu Chrystusa do Jerozolimy przed męką krzyżową. W czasie mszy w palmową niedzielę czyta się ewangelję św. Mateusza, zawierającą opis Męki Pańskiej, czyli t. zw. pasję. W kościołach katedralnych lub mających dostateczne siły śpiewackie śpiewa się pasję uroczyście w formie dramatycznej.

 Pan, ob. Grecka mitologja i religja.

 Panagija, w brewjarzu Kościoła wschodniego modlitwa do Przenajświętszej Trójcy.

 Panama, statystyka wyznań, ob. Ameryka.

 Panbabilonizm, forma teorji naturalistycznej o powstawaniu świata, hipoteza, wymyślona przez H. [323]Wineklera („Geschichte Isiraels“), rozwinięta przez Stuckena i Baentocha, wyprowadza całą, mitologję Wschodu, religje ludów indo-europejskich a nawet treść Apokalipsy i całego Nowego Testamentu z babilońskich mitów astralnych. „Szkoła panbabilońska“ wierzy w jakiś prastary, rzekomo w Babilonji powstały pogląd na świat, mogący rozwiązać z matematyczną. ścisłością, wszystkie niewyjaśnione oraz dawno wyjaśnione zagadnienia religji i mitologji. Kto poznał ten starożytny, babiloński pogląd na świat, ten zdoła, wedle zdania Wincklera i jego zwolenników, wszystko wytłumaczyć, ale niczego nowego nie odkryje.
 (Lit: Hugo Winckler, Geschichte Israels, Die Legende, 1900. Die Weltanschauung des alten Orients 1901. Die babylonische Geisteskullur 1907. Franz Xaver Kugler, Die babylonische Mondrechnung, 1900, Sternkunde und Sterndienst in Babel, 1907 — 1909, Im Bannkreis Babels, Panbabylonische Kontraktionen und religionsgeschichtliche Tatsachen 1900, Auf den Trümmern des Panbabilonismus w czasopiśmie „Antropos’’ za marzec i kwiecień 1909 Mödling).

 Pange lingua (łać, „sław, języku“), początkowe słowa, służące za nazwę dwu hymnów Kościoła katolickiego. Jeden z nich ułożył św. Tomasz z Akwinu ku czci Najśw. Sakramentu, a ostatnie jego zwrotki, zaczynające się od słów „Tantum ergo“ i „Genitori“ śpiewa lud wedle rytuału polskiego („Przed tak wielkim Sakramentem“) w czasie błogosławieństwa Najśw. Sakramentu. Drugi hymn „Pange lingua“ o Męce Pańskiej śpiewa się w kościele od Niedzieli Męki Pańskiej, t. j. przedostatniej przed Wielkanocą, do Wielkiego Piątku.

 Panichida, w Kościele greckowschodnim i w obrządku grecko-rusińskim nabożeństwo żałobne.

 Panteizm, teorja o wszechbóstwie, jedna z form monizmu, zaprzecza osobowości Boga, jako stworzyciela świata a upatruje go w całości wszechświata. Wychodząc z założenia, że Bóg jest obecny (immanentnie) we wszystkich rzeczach stworzonych, panteizm dochodzi do zupełnego zapoznania i zniesienia różnicy między Bogiem a stworzeniem, a w dalszej konsekwencji do zaprzeczenia i istnienia Boga czyli do ateizmu. Ojczyzną panteizmu jako idei religijno-filozoficznej są Indje. Pojawia się u Heraklita i u stoików, systemizuje go Spinoza. Panteizm emanacyjny znalazł wyraz w bramanizmie, gnostycyzmie i neoplatonizmie a przez fałszywego Dionizego Areopagitę dostał się do niektórych filozofów chrześcijańskich jak Jan Scotus Erigena. Heretycy XIII wieku Amalrich i Dawid z Dinant jako wyznawcy panteizmu byli pod wpływem kabały i arabskiej filozofji średniowiecza. Wyraźnie wystąpił panteizm u Giordana Bruno (ob. Bruno).
 Przedstawicielami panteizmu ewolucyjnego, który uważa nieosobową przyczynę istnienia świata za bezustanne stawanie się, są filozofowie niemieccy Fichte, Schelling, Hegel i Schopenhauer. Panteizm został potępiony przez IV sobór lateraneński (1215) i przez sobór watykański (1870).

 Panteon, świątynia wielu bóstw:
1. w Rzymie zbudowana przez Marka Agrypę w r. 27 przed Chr. na pamiątkę zwycięstwa nad Antonjuszem i Kleopatrą. Oprócz posągu Jowisza zawierała posągi Marsa, Wenery i wielu innych bóstw. W r. 608 papież Bonifacy IV zamienił Panteon na kościół chrześcijański, który nazywa się Santa Maria Rotonda albo S. Maria ad Martyres (ob. Męczeństwo).
2. Panteon w Paryżu, niegdyś kościół św. Genowefy, zbudowany w r. 1790 na miejscu starożytnego kościoła, mieszczącego relikwje św. Genowefy. W r. 1793 wyrzucono zeń zwłoki św. Genowefy a kościół przeznaczono na mauzoleum świeckie dla zwłok wielkich ludzi. Za czasów restauracji królestwa we Francji przywrócono go dla kultu religijnego, po r. 1830 znów nazwano Panteonem a w r. 1851 napowrót kościołem św. Genowefy. Od r. 1885 po pochowaniu w nim ciała Wiktora Hugo znowu zeświecczony, służy jako mauzoleum, w którem pochowano między innymi powieściopisarza Emila Zolę.

 Państwo kościelne, ob. Kościelne państwo.

 Papalny system, ob. Papież.

 Papieska kancelarja, ob. Kancelarja papieska.

[324] Papieskie listy, ob. Apostolskie listy ad 2.

 Papieski konsystorz, ob. Kardynałowie.

 Papież, namiestnik Chrystusowy, stoi na czele organizmu hierarchicznego w Kościele katolickim. Pierwszeństwo papieża, jako biskupa rzymskiego przed wszystkimi innymi bi-skupami, uznaje Kościół od najpierwszych wieków i uzasadnia je pierwszeństwem, które Chrystus Pan przyznał św. Piotrowi (ewang. św. Mat. XVII 17 — 19 i św. Jana XXI. 15 — 17). Ogół praw, przysługujących papieżowi jako głowie Kościoła, nazywa się pierwszeństwem papieskiem, czyli prymatem (primatus ecclesiae). Ustanowienie prymatu i połączenie go ze stolicą rzymską uznawał Kościół zawsze jako prawdy dogmatyczne, stanowiące główną podstawę swego ustroju. Prymat ten nie jest tylko prymatem dostojeństwa, albo prymatem przewodnictwa na soborach, albo też prymatem dozoru nad życiem kościelnem, ale przedewszystkiem prymatem władzy (jurysdykcji). Co do stosunku władzy papieskiej do ogółu biskupów, reprezentowanego przez sobór powszechny, panowały aż do dogmatycznego określenia tego stosunku na soborze watykańskim w r. 1870 różne teorje, z których najskrajniejsze są dwie: system papainy i system episkopalny. Wedle systemu papalnego, źródłem wszelkiej władzy w Kościele jest papież a biskupi są jego pełnomocnikami. Druga teorja, czyli t. zw. system episkopalny, głosi, że pełnia władzy kościelnej przysługuje nie papieżowi, ale ogółowi biskupów, zebranych na soborze powszechnym a prymat rzymski jest tylko prymatem dozoru i ma na celu jedynie utrzymanie jedności Kościoła. Dopiero sobór watykański w r. 1870 określił dogmatycznie treść władzy papieskiej a zarazem orzekł o jej stosunku do władzy biskupiej. A mianowicie na czwartem publicznem posiedzeniu tego soboru, w dniu 18 lipca 1870 r. ogłosił Pius IX uchwaloną przez sobór konstytucję „Pastor aeternus“, zawierającą cztery rozdziały. W pierwszym wywodzi, że Chrystus powierzył św. Piotrowi naczelną władzę w Kościele (primatum jurisdictionis) i potępia opinję, jakoby Chrystus przelał tę władzę nie na św. Piotra, lecz na cały Kościół, oraz jakoby św. Piotr nie był przez Chrystusa ustanowiony księciem wszystkich apostołów i widomą głową całego Kościoła i otrzymał tylko najwyższe dostojeństwo, a nie właściwą i prawdziwą władzę naczelną wprost i bezpośrednio od Chrystusa. Drugi rozdział zawiera wywód, że władza naczelna, którą Chrystus nadał św. Piotrowi, przeszła na każdego jego następcę, którym jest biskup rzymski. Trzeci rozdział określa treść naczelnej władzy papieskiej, która jest władzą prawidłową i bezpośrednią, podlegają jej wszyscy wierni i ich pasterze, tak zosobna jak wszyscy razem. Przyznaj e, że także biskupi, w swych diecezjach mają władzę, jako następcy apostołów. Zastrzega dla Stolicy Apostolskiej wolność znoszenia się z biskupami, potępia placetum regium (ob. Jus circa sacra, lit. d.), orzeka, że wszelkie sprawy w rzeczach duchownych w ostatniej instancji wnoszone być mogą przed trybunał Stolicy Apostolskiej, że natomiast od orzeczeń papieskich niema apelacji do soboru powszechnego. Czwarty rozdział dotyczy nieomylności papieskiej (ob. Nieomylność).
 Terytorjalnie rozciąga się władza papieska na cały Kościół i obejmuje zarówno pierwszeństwo władzy sakramentalnej jak i rządowej. Władzę rządową wykonywa papież bądź bezpośrednio jako najwyższy w Kościele prawodawca, sędzia i administrator, bądź pośrednio, nadzorując urzędowanie całej hierarchji. Jako najwyższy prawodawca papież wydaja ustawy, obowiązujące w całym Kościele lub w poszczególnych prowincjach, udziela dyspens i przywilejów. Jako najwyższy sędzia rozstrzyga we wszystkich sprawach kościelnych bądź w pierwszej instancji, bądź naskutek apelacji. Sądownictwo wykonywa albo sam, albo przez ustanowione przy Kurji rzymskiej trybunały. Nie jest poddany żadnym sądom ludzkim: nie może go sądzić sobór powszechny, nie wolno też apelować od wyroku papieskiego do soboru. Prawo najwyższej inspekcji wykonywa papież, wysyłając legatów i [325]nuncjuszów lub wzywając biskupów do wizytacji „progów apostolskich“ (ob. Limina Apostolorum).
 Papież ustanawia akty kultu i formuły modlitw przy nabożeństwach publicznych, określa liturgję i czuwa nad zachowaniem obrzędów liturgicznych, ustanawia święta, posty i sakramentalja, dokonywa kanonizacji i orzeka o autentyczności relikwij. Zwalnia od złożonych ślubów, udziela odpustów zupełnych, ustanawia przeszkody małżeńskie, udziela sanacji małżeństwa. Jako najwyższy nauczyciel zasad wiary i obyczajów jest nieomylny, gdy uczy ex cathedra, t. j. jako nauczyciel całego chrześcijaństwa i mocą swej powagi apostolskiej. Nie mają zaś cechy nieomylności prywatne zdania papieża a nawet orzeczenia urzędowe, jeśli nie dotyczą zasad wiary i obyczajów.

 Prócz najwyższej władzy, rozciągającej się na cały Kościół, łączy papież w swej osobie inne jeszcze urzędy kościelne, ograniczone terytorialnie. Jest patrjarchą Kościoła zachodniego, prymasem Italji, metropolitą prowincji rzymskiej, biskupem miasta Rzymu i suwerennym władcą Państwa Kościelnego (ob. Kościelne państwo). Prymat dostojeństwa papieża wyraża się w tytułach, oddawanych papieżowi, jak Namiestnik Chrystusowy, Dominus Apostolicus, Pontifex Maximus, Summus Pontifex, Vicarius Dei. Z tytułu prymatu nazywa się Stolicą Apostolską albo Stolicą Świętą. Sam siebie nazywa „papa“ albo „episcopus“ z dodatkiem „servus servorum Dei“ (sługa sług bożych). Godłami papieża są: pastorał prosty, zakończony krzyżem, tiara, złożona z trzech koron, paljusz, strój biały i krzyż na piersiach. O wyborze papieża ob. Konklawe.

 Papieżyca, ob. Joanna papieżyca.

 Parafja (łać. parochia, z greck. paroikia), pierwotnie terytorjum władzy biskupiej, czyli diecezja, obecnie jednostka administracji kościelnej, terytorjum, którego mieszkańcy, należący do jednego wyznania chrześcijańskiego, mają osobnego duszpasterza i osobny kościół, zwany kościołem parafjalnym. Parafja nie jest osobą prawną, nie posiada, jako ogół parafjan, praw gminy świeckiej, nie może być właścicielem majątku, kościoła lub cmentarza. Parafjanie, czyli osoby tego samego wyznania i obrządku, zamieszkałe na obszarze parafji, mają pewne obowiązki religijne wobec kościoła i proboszcza, a mianowicie przyjmowania w kościele parafjalnym sakramentu chrztu, głoszenia w, nim zapowiedzi, zawierania małżeństwa, przyjmowania od proboszcza ostatnich sakramentów, pogrzebu kościelnego. Obowiązkom tym odpowiadają prawa proboszcza do wyłącznego spełniania funkcyj duchownych na obszarze parafji (ob. Proboszcz). Tworzyć nowe paraf je, dzielić je, zmieniać ich obszary lub uposażenia (ob. Dysmembracja), zmieniać siedzibę proboszcza oraz znosić parafje może z reguły tylko biskup diecezjalny albo papież. Utworzenie nowej parafji następuje przez sporządzenie aktu erekcyjnego (ob. Erekcja).

 Parafjalny kościół, kościół, przy którym rezyduje proboszcz (rządca parafji) i w którym parafjanie są zobowiązani spełniać obowiązki religijne (ob. Parafja).

 Paragwaj, statystyka wyznań, ob. Ameryka.

 Paraklet (greck. rzecznik, obrońca, pomocnik, pocieszyciel), wyraz, użyty w tłumaczeniu greckiem Starego Testamentu w księdze Joba (XVI. 2) przetłumaczony w tem miejscu przez Wujka (ob. Biblja) przez „cieszyciel“. W Nowym Testamencie nazwa „parakletos“, użyta w ewangelji św. Jana (XIV, 16.26, XV.26, XVI, 7), przetłumaczona na polski przez „pocieszyciel“, oznacza obiecanego przez Chrystusa Ducha św., Ducha Prawdy, który ma nauczyć wszystkiego i przypomnieć wszystko, cokolwiek Chrystus powiedział, pocieszyciela „którego świat przyjąć nie może’, bo go nie widzi, ani go zna“ (Jan XIV, 17).
 Nazwą parakleta, zesłanego przez Boga, darzyły niektóre sekty, jak montaniści, manichejczycy i inne, swoich przywódców.

 Paralipomena (greck. = rzeczy opuszczone), dwie księgi Starego Testamentu, zwane także księgami kronik, zawierają genealogję i zdarzenia historyczne, pominięte w Księgach [326]królewskich (ob. Biblja). Żydzi i chrześcijanie zaliczają Paralipomena do rzędu ksiąg świętych.

 Paramenta (aparaty kościelne), dawniej wszystkie przybory, sprzęty i szaty liturgiczne, używane w kościołach katolickich przy obrzędach religijnych. Obecnie nazwa ta obejmuje wyłącznie tkaniny, szaty liturgiczne, jak ornaty, stuły, komże, infuły, sandały, rękawiczki, paljusze i t. p. (ob. Szaty liturgiczne).

 Parascha, wyjątek z Pentateuchu (ob.), odczytywany w synagogach żydowskich w sabat. Paraschą nazywają żydzi księgę Jozuego, Sędziów, dwie księgi królewskie, Izajasza, Jeremjasza, Jezechjela i 12 proroków mniejszych“.

 Paraskewa (z greck. paraskené = przygotowanie, przysposobienie), w ewangelji piątek, jako dzień przygotowania do święta sabatu, w języku kościelnym Wielki Piątek, dzień śmierci Chrystusa.

 Parsyzm (mazdeizm), religja Zoroastra, zawarta w świętej księdze staroperskiej, zwanej Awesta. Zaroaster był reformatorem pierwotnej religji Iranu, t. j. kraju Arjów (obecnie Persja i Afganistan), z którego w czasach przedhistorycznych część zamieszkujących go Arjów wywędrowała do Indyj, przynosząc ze sobą religję Wedy (ob. Wedyzm). Stąd pierwotny parsyzm ma wiele punktów stycznych z wedyzmem, np. wspólne bóstwa (Indra, Waruna, Mitra, Aszwiny) i wspólną cześć dla świętego napoju Soma (u Irańczyków Haoma). Główna różnica między temi religjami polega na znaczeniu nazw: asyra (irańskie ahura) i dewas, co odpowiada mniej więcej różnicy greckiego theos i dajmon. Nazwą „ahura“ oznacza religja Zoroastra najwyższe bóstwo (Ahura-Mazda), nazwą „dewas“ zaś bóstwa złe, demony. Przeciwnie u Indów nazywają się dobre duchy „dewas“, a złe „asura“. Podczas gdy w Indjach pojęcie „asura“ rozwijało się w kierunku bóstw złych, które ustępują bóstwom dobrym „dewas“, Zoroaster zerwał z obyczajem krwawych ofiar, składanych bogom, przedstawił bogi te jako złe demony (dewas), a wywyższył pojęcie Ahury, jako najwyższego bóstwa. Mówi o niem albo w liczbie mnogiej, oznaczając tą nazwą wszystkie siły boskie, albo też dodaje wyraz mazda („mędrzec“) i przez Ahura-Mazdę (Ormazd) rozumie jedynie bóstwo, stwórcę świata. Duchem, który kieruje działaniem Ormazda, jest święty duch (spenta), pragnący zawsze dobra. Przeciwnikiem jego jest Aryman, duch zła. Wedle Zoroastra obydwa te duchy istnieją od początku świata i przebywały pierwotnie razem przy najwyższem bóstwie jako dwie dusze dwoistego Ahura Mazdy. Lecz zczasem jego lepszy duch wygnał i przeklął ducha złego, który od tego czasu prowadzi żywot odrębny, w piekle i w ciemnościach, w „państwie kłamstwa“. On uwiódł niektóre duchy z otoczenia Ormazda i nakłonił ludzi, aby zamiast czcić Ormazda, czcili demony i składali im krwawe ofiary. Ormazd rządzi światem przez ducha prawdy (asza) i przez prawo, którego jest dawcą. Prawda jest jego stałą towarzyszką i wraz z „dobrą wolą“ (wohu-mano) i czterema innemi duchami stanowi grupę nieśmiertelnych świętych (amesza-spenta), będących jakby ministrami Ormazda. Duch zły, Aryman, działa przez kłamstwo (drudż, drauga), które, według hymnów Awesty, stanowi główny pierwiastek zła. Kłamstwo wraz z innemi duchami, jak „zła wola“ (akemmano), gniew (asmodi), pycha (taromaiti) i innemi demonami (dews), tworzy otoczenie Arymana, który wraz ze swym dworem wpada w państwo Ormazda i sieje zło i zniszczenie, a mianowicie: śmierć, złych władców, męczenie ludzi i zwierząt, choroby, wszelkie plagi i najgorszą ze wszystkich chorób, niewiarę. Duchy złe pod wodzą Arymana prowadzą bezustanną walkę o człowieka, którego Ormazd obdarował życiem i wolną wolą, a po śmierci żąda od niego rachunku. Człowiek przez całe życie bierze udział w tej walce. Przez życie czyste i prawdziwą wiarę wzmacnia panującą nad światem siłę dobra i zobowiązuje tem Ormazda do nagrody. Przez złą wiarę i złe czyny wzmacnia siły Arymana, który mu zato przygotowuje piekło. Po śmierci dusze złych i dobrych idą przed sąd (aka), zwany „mostem [327]sędziego“, z którego źli spadają do piekła, a dobrzy przechodzą po nim do nieba. Ci zaś, których dobre czyny równoważą się ze złemi, dostają się do państwa pośredniego (hamestakan). Rzeczy ostateczne wyobraża sobie Zoroaster jako zwycięstwo prawdy (asza) nad kłamstwem (drudż), poczem następuje zatopienie świata potokami gorącej lawy, która złych wytraci, a dobrym przywróci odmłodzone ciała. Obietnica nagrody i zagrożenie karą po śmierci stanowi u Zoroastra pojęcie zbawienia, w którem niema odpuszczenia grzechów przez miłosierdzie, lecz tylko wyrównanie rachunku złych czynów przez rachunek dobrych.
 Późniejszy parsyzm, przedstawiony w częściach Awesty nowszego pochodzenia, zniekształcił naukę Zoroastra W kierunku politeistycznym. Wprowadził do otoczenia Ormazda bóstwa Indów (dewas), nie mające jednak w sobie nic demonicznego. Takim jest Mitra, pogodny bóg światła dziennego, Beretragua, pogromca smoka, Tisztria, tęcza i Frawaszi, dobrzy genjusze, towarzyszący bogom i ludziom. Charakterystyczną cechą parsyzmu są ścisłe przepisy utrzymywania czystości, wynikające z wiary, że każda nieczystość duszy czy ciała jest rozsadnikiem złego i daje złym duchom władzę nad duszą i ciałem człowieka. Stąd pochodzi unikanie zetknięcia się ze wszystkiem, co uchodzi za nieczyste, a więc przedewszystkiem choroba i śmierć. Palenie zwłok jest zakazane, aby nie zanieczyszczać ognia. Zwłoki umieszcza się w „wieżach milczenia“ (ob. Dakhma), gdzie sępy pozostawiają z nich tylko nagie kości, wrzucane następnie do przeznaczonych na to kostnic. W przeciwstawieniu do religji Indów parsyzm nie zna żadnych przepisów ascetycznych, postów, umartwiania się, dobrowolnego ubóstwa, anachoretyzmu, bezzenności i poskramiania zmysłów. Mimo to pojęcia etyczne religji Zoroastra stoją bardzo wysoko, z wyjątkiem przepisu, dopuszczającego zawierania małżeństw w najbliższej rodzinie. Bundehesz, kosmologja Zoroastra, ujmuje historję wszechświata w system chronologiczny o czterech okresach, z których każdy ma trwać 12.000 lat. W pierwszym okresie Ormazd stwarza świat duchowy, czem zaskoczony Aryman potrzebuje 3.000 lat, aby ochłonąć z zadziwienia. W drugim okresie Ormazd stwarza świat materjalny, niebo, ziemię, wody oraz pierwszych ludzi: Maszja i Maszjani. W tym samym czasie Aryman powołuje do życia demony i złe duchy. Następuje walka między nim a stworzonym przez Ormazda światem. Na początku czwartego okresu Zoroaster głosi swą naukę, objawianą przez Ormazda, a potem co tysiąc lat ma się pojawiać nowy prorok z nasienia Zoroastra.
 Religja Zoroastra była religją narodową Medów i Persów aż do zawojowania państwa perskiego przez Arabów i do upadku dynastji Sassanidów (642 po Chr.). Arabowie wprowadzili do Persji islam, a wyznawcy religji Zoroastra przenieśli się do Indyj. Dotychczas tworzą w Bombay i okolicy dobrze zorganizowaną gminę wyznaniową.
 (Edvard Lehmann: Zarathustra, 1899—1902; Darmesteter: Ormazd et Ahriman, Paris 1877; A. V. W. Jackson: Zoroaster, the prophet of Ancient Iran, New York 1899).

 Paruzja (greck. obecność, przyjście), wyraz używany w chrystologji i eschatologji na oznaczenie powtórnego przyjścia Chrystusa na sąd ostateczny.

 Pascendi dominici gregis, pierwsze słowa i nazwa encykliki Piusa X przeciwko modernistom (ob. Modernizm).

 Pascha, ob. Wielkanoc i Żydowskie święta.

 Paschalis. Było dwóch papieży tego imienia: Paschalis I, papież od 817 do 824 r. i Paschalis II, papież od 1099 do 1118 r., który prowadził wszczęty przez poprzedników opór o inwestyturę przeciw Henrykowi IV i Henrykowi V.

 Paschał, w kościołach katolickich duża świeca woskowa, poświęcana w Wielką Sobotę i stojąca od tego dnia aż do święta. Wniebowstąpienia przy wielkim ołtarzu po stronie ewangelji. Jest symbolem przebywania Chrystusa na ziemi po Zmartwychwstaniu.

 Pasja, opis męki Chrystusa Pana, zawarty we wszystkich czterech [328]ewangeljach, czytany przy mszy w Wielkim Tygodniu, począwszy od Niedzieli Palmowej aż do Wielkiego Piątku (ob. Wielki Tydzień).

 Pasjoniści (Clerici excalceati S.S. Crucis et Passionis), zgromadzenie zakonne księży, założone w r. 1725 przez św. Pawła od Krzyża (Franciszka Danei, zm. 1775 r.), poświęcone pracy misjonarskiej i szczególnej czci Męki Pańskiej. Kongregacja ta rozszerzyła się we Włoszech, w roku 1781 objęła misje w Bulgarji i na Wołoszczyźnie, od r. 1841 pracuje w Anglji, od r. 1856 w Irlandji, od r. 1843 w Brazylji i Australji, a od r. 1852 w Pittsburgu. Pasjoniści posiadają 13 prowincyj, 78 domów zakonnych i około 2000 zakonników. Do tego zgromadzenia należał Jerzy Spencer (1799—1864), syn pierwszego lorda admiralicji, słynny misjonarz angielski, działający w pismach i kazaniach na rzecz połączenia Anglji z Kościołem katolickim, założyciel „Towarzystwa modlitwy o nawrócenie Anglji“.
 Żeńska gałąź tej kongregacji, pasjonistki, założona również przez św. Pawła od Krzyża w r. 1771, poświęca się wyłącznie życiu kontemplacyjnemu. Posiada 4 klasztory: dwa we Włoszech, jeden w Belgji i jeden w Pittsburgu. Tercjarki św. Pawła od krzyża posiadają trzy domy zakonne we Włoszech i prowadzą angielski instytut „Sióstr od św. Krzyża i św. Męki“ w Manchester.

 Pasterska msza („pasterka“), pierwsza msza św. w dzień Bożego Narodzenia, odprawiana o północy, nazwana tak z powodu hołdu pasterzy w stajence betleemskiej.

 Pasterska teologja (teologja pastoralna), umiejętność katolickiej pracy duszpasterskiej, dzieli się na trzy części: pierwsza, zwana homiletyką, jest nauką o sposobach nauczania słowa bożego i łączy się z katechetyką; druga, liturgika pasterska, zawiera reguły odprawiania mszy św. i udzielania sakramentów; trzecia obejmuje teorję pasterzowania w życiu prywatnem i publicznem.

 Pasterskie listy, ob. Paweł św.

 Pasterza dobrego Siostry, zgromadzenie zakonne, założone w r. 1835 w Angers, poświęca się nawracaniu upadłych kobiet i utrzymuje schroniska dla dziewcząt i dzieci (por. Magdalenki). Posiadają około 300 zakładów i domów zakonnych w Niemczech, Belgji, Holandji, Anglji, Hiszpanji, Ameryce, Afryce, Azji i Oceanji.

 Pasterze (krucjata pasterzy, Patoureaux), sekta, powstała w XIII w. we Francji. Wśród wzburzenia na wiadomość o wzięciu do niewoli króla Ludwika IX począł w r. 1251 wizjoner imieniem Jacob, były zakonnik, mianujący się „panem Węgier“, głosić we wsiach Pikardji krucjatę celem wybawienia króla i odzyskania Palestyny. Sfanatyzowane jego mowami tłumy ludności wiejskiej (pasterzy), do których przyłączyli się heretycy i różne męty społeczne, poczęły dopuszczać się licznych zbrodni i rabunków, zwłaszcza w kościołach Paryża, Rouen, Orleanu, Tour i Bourges, i stały się postrachem ludności. „Pan Węgier“ został zabity wpobliżu Bourges, a jego zwolennicy, rozproszeni w całej Francji, rozbici i wytępieni.

 Pastor (pasterz), tytuł duchownego protestanckiego, pełniącego obowiązki duszpasterskie. Pod względem kościelno-prawnym stanowisko jego nie równa się stanowisku katolickiego proboszcza, który na obszarze parafji jest wyłącznie powołany do pełnienia funkcyj duszpasterskich a wikarzy są tylko jego pomocnikami, podczas gdy przy jednym zborze ewangelickim może być kilku równorzędnych pastorów, którzy albo dzielą obowiązki duszpasterskie między siebie, albo pełnią je kolegjalnie. Ponieważ protestantyzm nie uznaje kapłaństwa, pastor nie jest kapłanem, lecz tylko funkcjonarjuszem gminy, a t. zw. ordynacja nie jest u protestantów święceniem, lecz tylko uznaniem zdatności kandydata do pełnienia obowiązków pastora.

 Pastoralna teologja, ob. Pasterska teologja.

 Pastorał, laska u góry zakręcona, zwykle ze srebra z pozłacanym zakrętem, jedna z odznak władzy biskupiej. W Kościele wschodnim pastorał ma kształt odmienny a mianowicie zamiast zakrętu ma u góry gałkę lub krzyżyk a opleciony jest [329]dwoma wężami z metalu lub kości słoniowej, których głowy są zwrócone w przeciwne strony. Od XII wieku papieże nie używają pastorału zakrzywionego, który oznacza władzę ograniczoną, lecz pastorału prostego, zakończonego krzyżykiem (pedum rectum).

 Pastucha, ob. Rosyjskie sekty.

 Pasyjna niedziela, niedziela Męki Pańskiej, ostatnia przed Palmową (ob.).

 Pasyjne widowiska, przedstawiające sceny z życia i męki Chrystusa Pana (ob. Misterja. II). Powstały w VIII w. i urządzano je pierwotnie w kościoła z udziałem duchowieństwa, potem na placach publicznych lub w osobnych budynkach. Od r. 1633 dotychczas odbywają się co dziesięć lat od maja do września słynne widowiska pasyjne w Oberammergau w Bawarji, z udziałem 500 osób. Tekst i muzykę do tych widowisk ułożyli w XVIII w. zakonnicy w Ettal. Tekst ten poprawiono w połowie zeszłego wieku a inną muzykę skomponował Roch Edler w r. 1811.

 Paszkowcy, ob. Rosyjskie sekty.

 Patarja, I) patareni, pogardliwa nazwa członków stronnictwa ludowego Włoch północnych w XI wieku, które brało czynny udział w ówczesnym ruchu kościelnym, zdążającym ku poprawie życia wyższego kleru. Stronnictwo to założyli w r. 1056 dwaj duchowni medjolańscy, Arjald i Landulf a po nich przywódcą patarji został Erlemband, brat Landulfa. Patareni występowali przeciwko księżom, naruszającym obowiązek celibatu (ob.), przeciwko symonji (ob.) i świeckiej inwestyturze. Od r. 1061 ruch ten popierali papieże Aleksander II i jego następca, Grzegorz VII. Po zakończeniu walk o inwenstyturę patarja przeniosła swoją działalność na pole polityczne a po r. 1075, gdy jej przeciwnicy wzięli górę w Medjolanie i zabili Erlembanda, wkrótce upadła. II. Nazwę patarenów nadawano We Włoszech zwolennikom sekt katarów i bogomiłów a potem nazywano tak wogóle nieprzyjaciół Kościoła katolickiego.

 Patena, naczynie liturgiczne, płaski złoty talerzyk, używany przy mszy św. jako nakrycie kielicha. W Kościele katolickim w czasie mszy na patenie spoczywa Hostja po przełamaniu. W Kościele wschodnim patena nazywa się diskos, jest daleko większa niż u łacinników i stawia się na niej kielich.

 Pater noster („Ojcze nasz“, ob.) odmawia się w czasie mszy we wszystkich liturgjach przed komunją.

 Patrimonium Petri, ob. Kościelne państwo.

 Patrjarcha, po papieżu najwyższy stopień hierarchji kościelnej. Władzy patriarchy podlegają wszyscy biskupi i metropolici okręgu, zwanego patrjarchatem. W czasie soboru chalcedońskiego (r. 451) było prócz papieża czterech patrjarchów: aleksandryjski, antjocheński, jerozolimski jako patrjarcha Palestyny i konstantynopolitański, jako biskup „Nowego Rzymu“, pierwszy po biskupie rzymskim, czyli papieżu, pod którego zwierzchnictwem pozostawali wszyscy ci patriarchowie. Później byli tytularnymi patrjarchami biskup akwilejski (do r. 751), następnie biskup w Grado (do r. 1451). Obecnie rzeczywistym patrjarchą Kościoła katolickiego na Zachodzie jest tylko papież. Tytułu patrjarchy zaś używa: biskup wenecki, biskup lizboński, kapelan króla hiszpańskiego, jako „patriarcha Indyj Zachodnich“ i biskup w Goa, jako „patriarcha Indyj Wschodnich“. Na Wschodzie jest obecnie rzeczywistym patrjarchą tylko patrjarcha jerozolimski obrządku łacińskiego. Inni patrjarchowie łacińscy na Wschodzie, jak antjocheński i aleksandryjski, są tylko tytularni. Obrządku wschodniego jest sześciu katolickich patrjarchów: armeński, chaldejski, koptyjski, maronicki, melchicki i syryjski. Ci patrjarchowie wschodni mają władzę metropolitów i prócz tytułu tylko niektóre odznaki patrjarchów. Są to t. zw. patrjarchowie mniejsi.
 W Kościele grecko-wschodnim (schizmatyckim) jest sześciu patrjarchów, ob. Grecko-wschodni Kościół.

 Patrjarchowie Starego Zakonu byli to naczelnicy pierwszych pokoleń: przed potopem Adam, Set, Enos, Kainan, Malalel, Jared, Henoch, Matuzala, Lamech i Noe; po potopie zaś naczelnicy szczepów i pokoleń [330]żydowskich: Abraham, Izaak, Jakób, 12-tu synów Jakóba i Mojżesz.

 Patrologja, nauka teologiczna, która zajmuje się pismami Ojców Kościoła wogóle i ich zapatrywaniami dogmatycznemi, patrystyka zaś jest umiejętnością, podającą z pism Ojców Kościoła to, co się odnosi do nauki wiary, obyczajów i karności kościelnej.

 Patronał polski, dodatek do mszału i brewjarza, obejmujący msze i nabożeństwa, ustanowione na cześć patronów Polski. Patronały wydawano w Krakowie od r. 1591. Jeden z takich patronałów, ułożony w XVI wieku przez kanonika krakowskiego Sokołowskiego a wydany przez biskupa krakowskiego, kardynała Jerzego Radziwiłła, zatwierdził w r. 1880 papież Leon XIII wskutek starań kardynała Ledóchowskiego.

 Patronat kościelny, instytucja prawa kościelnego, oznaczająca ogół praw i obowiązków fundatorów katolickich kościołów, kaplic i beneficjów, oraz prawa i obowiązki osób, na które patronat z fundatorów przechodzi. Kościół, począwszy od V w., wynagradzał tych, którzy przyczynili się do powstania nowych biskupstw lub budowali kościoły i uposażali je, uwzględniając ich życzenia co do wyboru kandydata na ufundowane przez nich beneficja i przyznając im pewne prawa honorowe. Wszechwładztwu właściciela ziemi, który według zasad prawa niemieckiego był nieograniczonym panem wszystkiego, co znajdowało się na jego gruncie, przeciwstawił Kościół zasadę, że budynek kościelny przestaje być własnością prywatną i przechodzi pod władzę Kościoła; nie zerwał jednak związku, łączącego właściciela ziemi z wybudowanym przez niego kościołem, ustanawiając patronat, jako przywilej fundatora, uzasadniony jego zasługami wobec Kościoła, nie zaś prawem świeckiem, wynikającem z posiadania ziemi. Oprócz tego historyczną podstawą patronatu byla t. zw. adwokacja (ob. Advocatus ecclesiae), czyli opieka, którą panowie feudalni otaczali biskupstwa, kościoły i klasztory, znajdujące się na ich ziemiach. Stąd powstał patronat, jako prawo, biorące początek ze stosunków świeckich i mogące być nabyte sposobami nabycia praw prywatnych, ale związane z rzeczami duchownemi i podpadające pod ustawodawstwo kościelne.
 Przedmiotem prawa patronatu mogą być beneficja kościelne niższe i wyższe a więc probostwa, kanonikaty, przełożeństwa klasztorne i wszelkie urzędy kościelne, kaplice, ołtarze, nawet biskupstwa, które pozostawały niekiedy pod patronatem panujących.
 Patronat może być prawem rzeczowem, jeśli jest połączony z posiadaniem nieruchomości (np. majątku ziemskiego lub zamku), osobistem, jeśli przysługuje pewnej osobie bez względu na posiadanie rzeczy (np. królowi, biskupowi, rektorowi uniwersytetu). Patronat może być dziedziczny, rodzinny lub rodowy, zależnie od tego, czy przechodzi na dziedziców nieruchomości, na członków rodziny lub rodu fundatora, lub mieszany, gdy członkowie rodziny lub rodu są zarazem dziedzicami. Sposoby nabycia patronatu są albo pierwotne: fundacja i przywilej papieski, albo pochodne: dziedzictwo, kontrakt i preskrypcja, czyli przedawnienie. Ponieważ według kodeksu prawa kanonicznego (art. 1450) nowe prawo patronatu nie może już powstać, przeto jedynym sposobem pierwotnym nabycia patronatu jest obecnie tylko przywilej papieski. Osobistego prawa patronatu nie można przekazać osobom nieochrzczonym, heretykom, schizmatykom, wyklętym i zwolennikom tajnych sekt. Patronat rzeczowy przechodzi na nowego właściciela nieruchomości, z którą jest związany a gdy nim był ktoś z wyżej wymienionych, wyłączonych od nabycia prawa patronatu, prawo to nie może być wykonywane („jest w zawieszeniu“), dopóki oni są właścicielami nieruchomości. Przez kontrakt przechodzi prawo patronatu albo drogą darowizny, jeśli obdarowany nie należy do wyłączonych, albo przez kupno nieruchomości lub przez jej zamianę. Przez zasiedzenie nabywa się prawo patronatu wskutek wykonywania go bez protestu biskupa przez przeciąg czasu, potrzebny do zasiedzenia praw (30 do 40 lat).
[331] Najistotniejszem z praw patrona, czyli kolatora, jest prawo prezenty (jus praesentandi), czyli prawo przedstawiania właściwej władzy kościelnej kandydata na opróżnione beneficjum. Patron prezentuje w przepisanym terminie (według konkordatu termin ten w Polsce wynosi 30 dni) począwszy od dnia, w którym władza kościelna zawiadomiła go o opróżnionem beneficjum i przesłała mu wykaz zdatnych kandydatów. Gdy patron nie wykonał prawa prezenty w przepisanym terminie, prawo oznaczenia kandydata przechodzi w drodze dewolucji na biskupa, który może nadać beneficjum wedle własnego wyboru, co nazywa się nadaniem wolnem (libera collatio). Prezentować można tylko osobę duchowną, posiadającą wszystkie wymagane warunki. Jeśli patron przedstawi kandydata niegodnego lub niezdatnego, biskup może odrzucić prezentę, przeciw czemu patron może wnieść rekurs do wyższej władzy kościelnej. Skutkiem prawnie dokonanej prezenty nabywa prezentowany prawo do kanonicznej instytucji (ob. Jus ad rem).
 Prócz prawa prezenty przysługuje patronowi prawo pobierania żywności z dochodów kościelnych, jeśli popadł w niedostatek bez własnej winy. Nadto przysługują mu prawa honorowe, jak prawo umieszczenia herbu rodowego w kościele patronackim, prawo do ławki kolatorskiej w kościele, według zwyczajów miejscowych prawo do grobu kościele, do modłów publicznych za siebie (t. zw. jus precum), prawo do świecy, do wody święconej, do kadzenia, dzwonienia, nabożeństwa żałobnego i t. p.
 Obowiązkiem patrona jest zawiadomić biskupa, gdy zauważy, że dobra kościelne się marnują, oraz przyczynić się do kosztów utrzymania, naprawy lub odbudowy budynków kościelnych i plebańskich. Koszty te, w braku innego pokrycia, t. j. z przeznaczonego na to majątku kościelnego (ob. Fabrica ecclesiae), ponosi patron albo w całości, albo wespół z parafjanami, stosownie do ustaw państwowych. W Polsce obowiązują dotychczas (r. 1930) ustawy dzielnicowe, wedle których udział patrona w tych kosztach wynosi ⅒, ⅙, ⅓ lub całość kosztów.
 Patronat wygasa na zawsze: a) jeśli papież go odwoła (jako przywilej), albo gdy zniesie kościół lub beneficjum, podlegające patronatowi, b) jeśli patron nie wykonywa praw patronackich przez czas, potrzebny do zasiedzenia przez biskupa prawa swobodnego obsadzania beneficjum (libera collatio), c) jeśli beneficjum (kościół) związane z prawem patronatu przestanie istnieć, d) przez zrzeczenie się (z zachowaniem zasady, że można zrzekać się tylko praw a nie obowiązków), e) za karę, jeśli patron nie spełnił obowiązku przyczynienia się do odbudowy kościoła, lub jeśli zabił lub skaleczył, sam lub przez drugich, duchownego. Patronat gaśnie czasowo, jeśli patron usiłował przelać swe prawa w sposób symonjacki (ob. Symonja), jeśli popadł w apostazję, herezję, schizmę, lub jeśli zagrabił dobra kościelne.
 Prawo patronatu straciło z biegiem czasu właściwe znaczenie i wartość tak dla patronów, jak dla Kościoła. Krępuje ono władze kościelne w swobodnem obsadzaniu beneficjów a na patronów nakłada ciężary, uważane za zbyt dotkliwe w stosunku do praw, przysługujących im z tego tytułu. Wskutek tego i Kościół i Państwo dąży do zniesienia prawa patronatu. W kodeksie prawa kanonicznego Kościół nie dopuszcza do powstawania nowych patronatów a istniejące stara się usuwać (can. 1450—1451). W Polsce Sejm powziął kilkakrotne rezolucje, domagające się zniesienia patronatu. Wobec tego stanu rzeczy postanowienie art. XXI Konkordatu, odnoszące się do tego prawa, nosi charakter tymczasowości. Według tego postanowienia patron będzie wykonywać prawo prezenty na podstawie przedstawionej mu przez biskupa listy, która musi zawierać trzy nazwiska kandydatów. Z pomiędzy nich ma patron wybrać i przedstawić biskupowi w ciągu dni 30. Gdyby patron nie dokonał wyboru w tym terminie, biskup oznacza kandydata według własnego wyboru.

 Patryk św. (Patrycy), apostoł Irlandji, urodzony w Szkocji, zmarł [332]w r. 461. Jest patronem narodowym Irlandji.

 Patrypasjanie, ob. Antytrynitarze.

 Patrystyka, ob. Patrologja.

 Paulicjanie, sekta gnostyczno-manichejska, powstała w VII wieku w Armenji. Odróżniali złego boga, który stworzył świat zmysłowy i żydostwo, od boga dobrego, który stworzył świat doskonały, górne Jeruzalem. Chrystus przyszedł na świat, aby uwolnić ludzkość z pod panowania złego boga. Wiara paulicjanów, którzy odrzucali sakramenta, cześć krzyża i relikwij, polegała na swoistem tłumaczeniu listów św. Pawła, stąd ich nazwa. Założycielem sekty ok. r. 660 był Konstantyn, zwący się Sylwanem, ukamienowany w r. 684 na rozkaz urzędnika cesarskiego w Armenji, Simona. Sam jednak Simon przejął się tak nauką paulicjanów, że stanął na ich czele pod imieniem Tytusa i zginął na stosie. W w. IX Sergjusz, zwany także Tychikus, zreformował sektę, prześladowaną w tym czasie przez cesarza Leona Armeńczyka i cesarzową Teodorę. W XI wieku wielu paulicjanów przeszło do panującego Kościoła grecko-wschodniego, a inni złączyli się z resztą sekty massaljanów, z których następnie powstali bogomili. Niektórzy zaliczają paulicjanów do kategorji sekt kataryjskich (ob. Katarowie).

 Paulini, I. „eremici św. Pawła“, „bracia zakonu św. Pawła“, zakon reguły św. Augustyna, powstał na Węgrzech w r. 1250 przez połączenie eremitów z góry Patach (diecezja Pięciu kościołów) i z Pisilji (diecezja ostrzygomska) pod pierwszym przeorem Euzebjuszem, kanonikiem z Esztergom (Ostrzygom, Gran), uważanym za założyciela zakonu. Zatwierdzony przez papieża w r. 1308 zakon paulinów rozpowszechniał się szybko i miał w XV w. pięć prowincyj: węgierską, polską, niemiecką, istryjską i szwedzką ze 170 klasztorami. Paulini położyli na Węgrzech wielkie zasługi na polu kościelnem i naukowem, a od XVII wieku sławne były ich szkoły. Po klęsce pod Mohaczem w r. 1526 i zajęciu Węgier przez Turków przeszło 100 klasztorów paulińskich zostało zburzonych. Resztę skasował w w. XVIII na Węgrzech, w Austrji i w b. Galicji cesarz Józef II.
 Do Polski przybyli paulini w r. 1382 do ufundowanego dla nich klasztoru na Jasnej Górze w Częstochowie i stanowili od początku osobną prowincję polską, odrębną od węgierskiej. Oprócz klasztoru na Jasnej Górze posiadali jeszcze dwa klasztory w Częstochowie, przy kościołach św. Zygmunta i św. Barbary, oraz 23 inne, z których najważniejsze były: w Krakowie „na Skałce“, istniejący dotąd klasztor, fundowany przez Długosza w r. 1479, w Warszawie klasztor przy kościele św. Ducha, założony staraniem wiekopomnej pamięci ks. Kordeckiego, przeora z Jasnej Góry (1661 r.), klasztory we Lwowie, Lublinie, Brdowie, Wielgomłynach i Leśnej na Podlasiu. Klasztory w b. zaborze pruskim skasował rząd w roku 1810, w b. zaborze rosyjskim uległy częściowej kasacie w r. 1819, a resztę, z wyjątkiem klasztoru na Jasnej Górze, zniósł rząd rosyjski w r. 1864. Obecnie prócz klasztorów na Jasnej Górze w Częstochowie i na Skałce w Krakowie, które dotychczas posiadają, wrócili paulini do swego osiedla w Leśnej na Podlasiu.
 II. Osobne kongregacje pod nazwą paulinów stanowiły: a) kongregacja portugalska, założona w r. 1420, obecnie wygasła i b) kongregacja paulinów francuskich, zwanych „braćmi śmierci“ (Frères de la Mort), założona w r. 1632 przez ks. Wilhelma Callier, zniesiona przez Urbana VIII. Do paulinów liczą się także pijarzy, barnabici i założona przez św. Franciszka z Pauli kongregacja paulanów, czyli minimitów.

 Pauljanie (pauliści), ob. Barnabici.

 Paweł, imię pięciu papieży:

 Paweł I, św., pap. od 757 do 767 r., brat swego poprzednika, Stefana II, utrzymywał zawarte przez niego przymierze z królami frankońskimi dla ochrony przeciw Longobardom. Wziął pod opiekę mnichów bizantyńskich, wypędzonych przez obrazoburców.

 Paweł II (1464—1471) ustanowił jubileusze kościelne co 25 lat. Wywołał przeciw sobie zawiść humanistów przez zniesienie akademji [333]Pomponjusza Letusa, odrzucającej nieśmiertelność duszy.

 Paweł III (1534 — 1549) z rodu Farnese, podjął dzieło reformy Kościoła i zwołał w tym celu sobór trydencki (1545). Zatwierdził zakon jezuitów (1540).

 Paweł IV (1555 — 1559) prowadzał gorliwie dzieło reformy Kościoła. Założył wraz z św. Kajetanem zakon teatynów.

 Paweł V (1605 — 1621) z rodu Borghese, upiększył Rzym dziełami sztuki i popierał misje. Praktykował nepotyzm.

 Paweł Pustelnik (św. Paweł z Teb), pierwszy eremita za czasów prześladowania chrześcijan przez Decjusza. Według legendy, podanej przez św. Hieronima, miał być w czasie głodu w r. 55 karmiony przez kruka i został pochowany przez św. Antoniego. Zmarł, mając lat 113.

 Paweł św., zwany apostołem narodów, pochodzenia żydowskiego, urodzony w Tarsie jako obywatel rzymski, uczeń Gamaliela (ob.), członka sanhedrynu w Jerozolimie. Pierwotnie zaciekły prześladowca Kościoła, nawrócony cudownie na drodze do Damaszku i ochrzczony przez Ananjasza, rozpoczął pracę apostolską, jako pierwszy misjonarz wśród pogan, i zakończył ją śmiercią męczeńską w Rzymie w r. 64 (lub 67). Przedsiębrał liczne podróże apostolskie i pisał listy do nowo założonych gmin chrześcijańskich. Wedle zdania św. Tomasza z Akwinu w listach tych jest zawarta niemal cała teologja. Jest ich 14, a mianowicie: 1-szy i 2-gi do Tessalończyków, 3 do Galatów, 4 i 5 do Koryntjan, 6 do Rzymian, 7 do Filipenzów, 8 do Efezyjczyków, 9 do Kolosan, 10 do Filemona, 11 do Żydów, listy pastoralne, 12 i 13 do Tymoteusza, biskupa Efezu, i 14 do Tytusa, biskupa Krety.

 Pax Romana („Pokój Rzymski“), związek katolickich federacyj młodzieży akademickiej narodów Europy. Liczy (w r. 1929) przeszło 42.000 członków, zrzeszonych w 425 grupach miejscowych młodzieży angielskiej, austrjackiej, czechosłowackiej, hiszpańskiej, holenderskiej, irlandzkiej, jugosłowiańskiej, luksemburskiej, niemieckiej, polskiej (w r. 1929 przeszło tysiąc członków), rumuńskiej, szwajcarskiej i węgierskiej. Na czele centralnej organizacji związku stoi komitet dyrektorów i sekretarjat generalny z siedzibą w Frybulrgu szwajcarskim, zwołujący corocznie kongresy delegatów wszystkich federacyj narodowościowych. Na tych kongresach omawia się aktualne zagadnienia ideowe i organizacyjne i dokonywa wyboru komitetu centralnego. Prezesem związku był w r. 1927 Polak, w r. 1928 Anglik, w r. 1929 Hiszpan. W tymże roku odbył się kongres związku w Sewilli.

 Pax tecum („pokój z tobą“), pocałunek pokoju, oddawany z temi słowami, był we zwyczaju pierwszych chrześcijan w czasie mszy św. przed komunją (ob. Pacyfikał). Kobietom udzielano go przez podanie krucyfiksu do ucałowania. Obecnie pocałunku pokoju udziela przy mszach uroczystych celebrant księżom z asysty, a ci innym kapłanom i klerykom. Osobom świeckim, np. kolatorom, udziela się pocałunku pokoju przez podanie do ucałowania pacyfikału lub krucyfiksu.

 Pektorał, ob. Pontyfikalja.

 Pelagjanizm, sekta, szerzona w początkach V w. przez Pelagjusza, mnicha angielskiego, i jego towarzysza Celestjusza. Pelagjusz począł głosić swoją naukę najpierw w Kartaginie (411 r.), potem w Jerozolimie (412), że skutki grzechu pierworodnego nie dotknęły ludzi, gdyż każdy człowiek przychodzi na świat w tym stanie, jak Adam przed grzechem, a śmierć jest skutkiem natury ludzkiej. Powszechność grzechu tłumaczył nie jako skutek grzechu pierworodnego, lecz przez siłę złego przykładu i przyzwyczajenia i twierdził, że każdy człowiek może być zbawiony mocą własnej woli, nawet bez łaski bożej. Pelagjanizm potępił synod kartagiński w r. 412, a Pelagjusz został w r. 415 na synodzie jerozolimskim oskarżony o herezję. Sprawa oparła się o papieża, który Pelagjuszowi nakazał milczenie. Mimo tego Pelagjusz i Celestjusz dalej szerzyli swą naukę i wywołali potępiające wyroki synodu kartagińskiego i numidyjskiego. Zwołanie tych synodów spowodował św. Augustyn, najwybitniejszy po[334]gromca pelagjanizmu. Wyrok ich zatwierdził w r. 418 papież św. Zozymus, a cesarz Honorjusz polecił wydalić Celestjusza z Rzymu, a Pelagjusza z Jerozolimy, wszystkim zaś biskupom kazał podpisać dekret potępienia. Odmówiło podpisu 17 biskupów włoskich, a pelagjanizm szerzył się dalej, nawet po śmierci Pelagjusza i Celestjusza (ok. r. 420) pod złagodzoną. formą, semipelagjanizmu, mimo potępienia na soborze efeskim w r. 431. Dopiero uchwały synodu w Orange w r. 529 o grzechu pierworodnym, łasce i predestynacji, zatwierdzone przez papieża Bonifacego II, wykorzeniły semipelagjanizm. Teorje pelagjańskie wznowił w IX w. Gotszalk, w XVI Kalwin, a w XVIII Janseniści.

 Penitencjarja, ob. Kurja rzymska.

 Penitencjarz, 1) biskupi, w Kościele wschodnim w w. III i IV kapłan, wyznaczony przez biskupa, nakładający na grzeszników pokuty publiczne według kanonów pokutnych. Urząd ten, zniesiony przez patrjarchę carogrodzkiego Nektarjusza w r. 391, ustał faktycznie dopiero po zniesieniu pokuty publicznej. Od XII w. penitencjarzem biskupim zwie się kapłan, który otrzymał od biskupa władzę rozgrzeszania wypadków, zastrzeżonych biskupowi. Jest nim zwykle kanonik penitencjarz kościoła katedralnego. 2) Penitencjarz papieski, kardynał, od XIII w. przełożony kolegjum, zwanego penitencjarją rzymską (ob. Kurja rzymska).

 Pentateuch (pięcioksiąg), część Starego Testamentu (ob. Biblja), przypisywana Mojżeszowi i nazwana przezeń Sefer-ha-thorah, czyli Księga Zakonu, a przez żydów Thorah, czyli prawo. Podział na pięć ksiąg jest późniejszy i powstał przez podzielenie rękopisu Tory na pięć zwojów mniejszych. Żydzi palestyńscy nadawali poszczególnym częściom nazwy od słów początkowych, żydzi aleksandryjscy zaś i chrześcijanie nazywali je od głównej treści każdej z pięciu ksiąg. I tak pierwsza księga nazywa się u Hebrajczyków Bereszyt, to znaczy „na początku“, u Aleksandryjczyków zaś i u chrześcijan Genesis, czyli „księga rodzaju“, gdyż główną jej treścią są dzieje stworzenia świata i początków rodu ludzkiego. Druga księga, Exodus, „księga wyjścia“, opowiada wyjście Izraelitów z Egiptu i ich wędrówkę aż do stóp góry Synaj. Księga trzecia, Leviticus, „księga kapłańska“, zawiera wykład prawa religijnego żydowskiego, nadanego na górze Synaj, przepisy o ofiarach, o kapłanach, o czystości w znaczeniu higjenicznem i moralnem, o święceniu świąt, o ślubach i dziesięcinach i o karach na przestępujących prawa. Czwarta księga, Numeri, „Księga liczb“, zwana przez Hebrajczyków Bemidebbar („Na puszczy“), opisuje 40-letni pobyt Izraelitów na pustyni. Piąta księga, Deuteronomium, czyli „Księga powtórzonego prawa“, zawiera przemowy Mojżesza w ostatnim roku pobytu na pustyni. Przypomina w nich prawo, ogłoszone na górze Synaj, przepisy o jedności kultu religijnego, zakaz bałwochwalstwa, rozróżnianie zwierząt czystych i nieczystych, przepisy o dziesięcinach, ustanowienie trzech świąt dorocznych, Paschy, Pięćdziesiątnicy i Święta Namiotów, prawo publiczne o sędziach, królu, kapłanach i o powinności wojskowej, prawo karne, prawo prywatne, błogosławieństwa dla przestrzegających Zakonu i przekleństwa na jego gwałcicieli, wreszcie dobrodziejstwa boże, świadczone Izraelitom i ich obowiązek dotrzymania przymierza z Bogiem.
 Autentyczność pochodzenia pentateuchu od Mojżesza, uznawana przez tradycję żydowską i chrześcijańską, a zaprzeczana przez krytykę racjonalistów, którzy utworzyli w tym przedmiocie kilka hipotez, była przedmiotem badań Komisji biblijnej w Rzymie, która w orzeczeniu z r. 1906 ograniczyła autorstwo Mojżesza w ten sposób, iż Mojżesz sam nie redagował całego dzieła ani go nie pisał, lecz tylko obmyślił plan całości i powierzył napisanie go jednej lub kilku osobom pod jego kontrolą, a przy tworzeniu dzieła posługiwał się dokumentami pisanemi lub ustnemi świadectwami. Komisja biblijna, uznając zasadniczo autentyczność pentateuchu, nie twierdzi jednak, aby jego tekst obecny był takim, jak powstał pod wpływem Mojżesza, gdyż można przypuścić, że w ciągu [335]niezliczonych przepisywań poprzez kilka tysięcy lat od czasu powstania w XV wieku przed nar. Chr. uległ pewnym zmianom przez dodatki, głosy i wyjaśnienia wtrącone, wyrazy i zwroty, wyszłe z użycia, lub zastąpione nowemi, oraz przez błędne czytania z winy przepisywaczy. Zmiany te ma osądzić krytyka naukowa (ob. Mojżesz).

 Pepuzjanie, ob. Montaniści.

 Perfekcjoniści, amerykańska sekta komunistyczna z podkładem religijno-biblijnym, założona w pierwszej połowie XIX w. przez Johna Humphrey Noyes (1811 — 1886), pomocnika adwokackiego, który głosił, że Chrystus powrócił na ziemię i że królestwo boże już nastało, a każdy, kto wierzy, bierze w niem udział, jest doskonały (perfect), znajduje się poza sferą dobra i zła i może czynić, co mu się podoba. W praktyce jednak takie zwolnienie od wszelkich praw okazało się niemożliwe. Gminy perfekcjonistów stały się gniazdem rozpusty, kłótni i wszelkiego bezprawia, tak że „ojciec Noyes“ był zmuszony do kompromisów z porządkiem tego świata. W r. 1879 zaprowadził monogamję, zresztą gminy pozostały komunistycznemi. Obecnie perfekcjoniści liczą 4 gminy i ok. 500 zwolenników. Gmina macierzysta mieści się w Lenox-Oneida, w Stanie New York, stąd perfekcjonistów nazywają w Ameryce „Oneida-Community“.

 Perfektybiliści, ob. Iluminaci.

 Persefona, ob. Grecka mitologja i religja.

 Persja, statystyka wyznań, ob. Azja.

 Perska religja, ob. Parsyzm.

 Peru, statystyka wyznań, ob. Ameryka.

 Peron, ob. Słowiańska religja.

 Peryci (peraci, peretycy), ob. Gnostycyzm.

 Perykopa, ustęp z Pisma św., przeznaczony do odczytywania w czasie nabożeństwa na każdy dzień roku kościelnego.

 Peszyła, syryjski przekład Pisma św. (ob. Biblja).

 Petrobruzjanie, ob. Bruys Piotr.

 Photinus (Fotynus), twórca sekty fotynjanów w IV w., biskup Syrmium w Pannonji. Głosił, że świat nie został stworzony przez Boga, lecz przez mieszkający w Bogu rozum — logos, zwany przez Photinusa „logopater“. Chrystus miał być adoptowanym synem Boga, skutkiem czego Logos w nim zamieszkał i usposabiał do czynienia cudów. Duch św. nie ma być osobą, lecz siłą boską. Naukę tę potępił synod w Antjochji (344 r.), a synody w Medjolanie i w Syrmium powtórzyły ten wyrok, skutkiem czego Photinus został usunięty z biskupstwa. Za czasów Juljana Apostaty, który popierał wszelkie przeciwne Kościołowi herezje, powrócił, lecz po jego śmierci musiał znowu uciekać. Umarł w r. 366.

 Piątek, u Rzymian dzień Wenery, stąd francuskie vendredi i włoskie venerdi, u Germanów dzień bogini Frei, stąd Freitag, ang. friday. Kościół katolicki obchodzi w piątek pamiątkę Męki Pańskiej. W religji islamu piątek jest dniem świątecznym, jak sabat u żydów, z tą różnicą, że mahometanie nie mają obowiązku wstrzymywania się od pracy przez cały dzień, lecz tylko w czasie uroczystego nabożeństwa.

 Piątek Wielki, ostatni piątek przed Wielkanocą, święci całe chrześcijaństwo jako rocznicę śmierci Zbawiciela. Rytuał katolicki przepisuje na ten dzień szereg uroczystych ceremońij, do których wstępem jest jutrznia, dawniej odprawiana o północy lub o 3-ej rano, obecnie w Wielki Czwartek po południu (ob. Ciemna jutrznia). Nabożeństwo wielkopiątkowe nosi charakter największej żałoby, ołtarze są nie ozdobione, nie pokryte obrusami, zamiast dzwonka odzywają się drewniane kołatki. Kapłan rozpoczyna nabożeństwo, leżąc krzyżem przed ołtarzem (adoracja Krzyża), następnie odczytuje dwa ustępy z Pisma św. Potem odbywa się czytanie lub śpiewanie pasji, t. j. ewangelji św. Jana, opisującej mękę i śmierć Jezusa Chrystusa. Po odmówieniu modlitw za wszystkich ludzi, za wszystkie stany, za heretyków, schizmatyków, żydów i pogan, następuje adoracja Krzyża, śpiewanie improperjów, uroczysta procesja kościelna, śpiewanie hymnu „Pange lingua“, poczem kładzie się krzyż na poduszce na ziemi wpobliżu ołtarza. Msza, odprawiana w Wielki Piątek, nazywa się „mszą uprzednio poświęconych [336]darów“ (missa praesanctificatorum) z powodu, że niema w niej ofiarowania ani konsekracji, a kapłan podnosi hostję, konsekrowaną, dnia poprzedniego. Po mszy kapłan zanosi monstrancję z Najśw. Sakramentem do t. zw. grobu, gdzie odbywa się adoracja, trwająca aż do rezurekcji.
 U protestantów, zwłaszcza w Anglji, Wielki Piątek, zwany „dobrym piątkiem“ (ang. Good friday, holend. Goed vrijdag) jest najuroczystszem świętem w roku.

 Pico della Mirandola Jan (1463 — 1494) uczony włoski, słynny z nadzwyczajnej pamięci, autor 900 tez „de omni re scibili“ („o wszystkich rzeczach poznawalnych“), które ogłosił w Rzymie w r. 1486 i podjął się ich obrony. Pod wpływem kabbały popadł w błędy co do nauki wiary, a Innocenty VIII potępił 13 z jego tez.

 Picpus (franc.), dwie kongregacje zakonne pod wezwaniem Serc Jezusa i Marji i Nieustannej Adoracji Najśw. Sakramentu, zwane potocznie od ulicy Picpus w Paryżu, gdzie się mieścił dom macierzysty obydwu tych kongregacyj. Założył je w roku 1805 ks. Piotr Józef Coudrin. Kongregacja męska jest zgromadzeniem kapłanów świeckich, zatwierdzonem przez Piusa VII w r. 1817, które poświęcało się pierwotnie kierownictwu seminarjów duchownych i misjom ludowym, od r. 1826 zaś oddaje się pracom misyjnym wśród pogan w Oceanji, Afryce i Ameryce. Szczególne zasługi położyli przez pielęgnowanie trędowatych na wyspach Oceanji. W r. 1910 zgromadzenie to miało 3 prowincje, 19 domów i ok. 550 członków. Prowadzą trzy wikarjaty apostolskie: Tahiti, wysp Sandwich i Markesas, pracują w Nowej Gwinei i Nowej Pomeranji, kierują zakładami naukowemi w Belgji, Peru, Chile i Kalifornji. Żeńska kongregacja Picpus, założona w r. 1800, oddaje się nieustannej adoracji Najśw. Sakramentu i wychowaniu dziewcząt w szkołach i pensjonatach. Zakonnice te, zwane we Francji popularnie Zelatrices, po wydaleniu z Francji założyły szkoły i pensjonaty w Belgji, Holandji, Anglji, Hiszpanji, Stanach Zjednoczonych, Peru, Chile, Ekwadorze, Boliwji i na wyspach Hawajskich.

 Piekło, stan bytu i kary pośmiertnej potępionych. Istnienie piekła jest dogmatem wiary Kościoła katolickiego, określonym przez sobór lioński w r. 1274 w jednym z 31 kanonów, przeznaczonych do zawarcia unji z Kościołem grecko-wschodnim, a następnie przez papieża Benedykta XII w r. 1336. Sobór florencki wypowiedział w r. 1439 to samo zdanie, co lioński. Talmudyści uczą, że żyd prawowierny nigdy nie pójdzie do piekła, a w czyśćcu będzie co najwyżej 11 miesięcy. Gnostycy świat nazywali piekłem, nie uznając żadnego innego miejsca kary. Albigensi i socynjanie odrzucali pojęcie piekła, a w jego miejsce uznawali jako karę unicestwienie lub rodzaj metempsychozy. Protestanci ortodoksi uznają wieczność kar piekielnych, protestanci liberalni zaś odrzucają tę wiarę, wierzą natomiast w możliwość nowych prób dla potępionych, a unicestwienie dla niepoprawnych.

 Pielgrzymki, zwyczaj pobożny odwiedzania miejsc świętych lub słynących łaskami i cudami, znany już w starożytności. U chrześcijan pielgrzymki do Ziemi św. zaczynają wchodzić w zwyczaj za czasów Konstantyna Wielkiego. Słynnemi miejscami pielgrzymek katolików jest oprócz Rzymu Loretto i Assyż we Włoszech, Kompostella w Hiszpanji, Lourdes we Francji, Jasna Góra (Częstochowa) w Polsce i wiele innych.

 Pierścień biskupi, jedna z odznak władzy biskupiej, nieznana w Kościele wschodnim. Oprócz papieża i biskupów używają pierścienia kardynałowie, opaci, kanonicy katedralni i doktorzy fakultetów, uznanych przez Stolicę Apostolską. Kanonikom i doktorom nie wolno używać pierścienia przy odprawianiu funkcyj liturgicznych.

 Pierścień Rybaka (annulum piscatoris), pieczęć papieska z imieniem panującego papieża i z wyobrażeniem św. Piotra w łodzi, zanurzającego sieci. Z chwilą śmierci papieża kruszą jego pieczęć.

 Pierworodny grzech, ob. Grzech.

 Pietyzm, w znaczeniu religjoznawczem jedna z form rozwoju [337]protestantyzmu, dążenie do praktykowania pobożności w życiu codziennem. Przyczyną, powstania pietyzmu była reakcja przeciwko racjonalizmowi oraz przeciwko pojęciom ortodoksów protestanckich, że dobre uczynki nie są potrzebne do zbawienia i że życie bez grzechu jest niemożliwe. Ruch pietystyczny rozpoczął się w XVII wieku w kościele reformowanym w Holandji, a stamtąd dostał się do Niemiec. W Frankfurcie nad Menem rozpoczął go senjor duchowieństwa ewangelickiego Filip Jakób Spener (1635 — 1705), urządzając w swym domu zgromadzenia, zwane Collegia pietatis, których celem była wspólna modlitwa i objaśnianie Pisma św. W r. 1675 Spener wydał dzieło p. t. „Pia desideria, oder herzliches Verlangen nach gottgefälliger Besserung der wahren evangelischen Kirche“, w którem wypowiedział swe dążenia ku zreformowaniu protestantyzmu. W Lipsku w tym samym kierunku działali docenci tamtejszego uniwersytetu Francke, Springer i Schade, odbywając od r. 1686 tak zwane Collegia philobiblica, czyli wykłady, przeznaczone dla studentów i ludzi świeckich, w których nauczano, że reformacja Lutra nie jest jeszcze skończoną, że należy wiarę ożywić i wprowadzić w czyn naukę Lutra o powszechnem kapłaństwie. Słuchaczów tych wykładów nazywano pietystami. Ortodoksyjny luteranizm w Lipsku pod wodzą Carpzowa uważał ruch pietystyczny za niezgodny z nauką Lutra i zmusił wspomnianych docentów do opuszczenia Lipska. Przenieśli pole działalności do uniwersytetu w Halle, gdzie wkrótce pod wodzą Franckego i Breithaupta powstało centrum nauki pietystycznej, z którego rozchodziła się na całe protestanckie Niemcy. Ortodoksi zarzucali im indyferentyzm w sprawach dogmatycznych i powrót do katolickiego ideału życia ascetycznego. W istocie Francke i Breithaupt stawiali w pierwszym rzędzie jako cel chrześcijaństwo żywotne, czynne i ożywione pobożnością. Pewien właściwy im eklektycyzm religijny, wynikający z obojętności dla różnic dogmatycznych, doprowadził ich uczniów do odchyleń w przeprowadzaniu ich myśli, do szablonowej formalistyki i fałszywej pobożności, objawiającej się w wizjonerstwie, potępianiu zabaw, gier, tańca, teatru i wszelkiej wesołości. W nowszych czasach pietyzm przez swą opozycję w stosunku do racjonalizmu stał się sprzymierzeńcem wrogiej sobie pierwotnie ortodoksji protestanckiej.
 Podobny ruch wszczęli w Szwajcarji momiersi (ob.), a w Anglji i Ameryce metodyści.

 Pięcioksiąg mojżeszowy, ob. Pentateuch.

 Pięćdziesiątnica (Quinquagesima), 1) niedziela, poprzedzająca środę Popielcową, zwana w Polsce niedzielą zapustną. 2) Okres czasu od tej niedzieli do Wielkanocy. 3) Okres czasu od Wielkanocy do Zielonych Świątek (greckie pentekosté). 4) Święto żydowskie pięćdziesiątnicy (ob. Żydowskie święta).

 Pijarzy, oficjalnie „regularni klerycy Matki Bożej od szkół pobożnych“, stowarzyszenie założone w r. 1597 przez św. Józefa Kalasantego (1556 — 1648), zatwierdzone w r. 1617 przez papieża Pawła V jako „paulińska kongregacja szkolna“, a przez Grzegorza XV jako zakon ze ślubami posłuszeństwa, czystości, ubóstwa i pracy nad wychowaniem młodzieży. Św. Józef Kalasanty założył osiedla pijarów w Genui, Toskanji, Neapolu, Sycylji i Sardynji. Poza Italją zakon ten rozpowszechnił się na Morawach (1631), w Czechach (1641) i w Polsce (1642). Wskutek nieporozumień w łonie zakonu św. Józef Kalasanty został w r. 1643 usunięty ze stanowiska generała zakonu, a zakon zdegradowany do rzędu stowarzyszeń bez ślubów zakonnych. W r. 1656 papież Aleksander VII przywrócił pijarom prawa kongregacji, a Klemens IX w r. 1669 uznał ich znowu jako zakon. Działalnoćś pijarów, pierwotnie ograniczona do zakresu szkół początkowych dla ubogiej młodzieży, rozszerzyła się ok. r. 1700 na szkolnictwo średnie w gimnazjach i konwiktach. Zwłaszcza po zniesieniu zakonu jezuitów w r. 1773 objęli pijarzy liczne ich zakłady naukowe.
 Na czele zakonu stoi prepozyt generalny, czyli generał z 4 asystentami i prokuratorem generalnym w [338]Rzymie. Generałowi podlegają, prowincjali, stojący na czele prowincji, rektorzy, przełożeni kolegjów i superiorzy, przełożeni mniejszych osiedli. Obecnie (1929) pijarzy liczą około 2100 członków i posiadają. 221 domów zakonnych, w tem 120 kolegjów w 9 prowincjach, a mianowicie: we Włoszech, Austrji, Hiszpanji, Czechach i Śląsku, Węgrzech, Argentynie, Chile i w Ameryce środkowej.
 Do Polski wprowadzeni przez Władysława IV w r. 1642, należeli z początku do prowincji niemieckiej. Z końcem XVII w. powstała osobna prowincja polska, podzielona w r. 1736 na prowincje koronną i litewską. Po rozbiorach powstała prowincja galicyjska, do której włączono w r. 1810 klasztory Księstwa Warszawskiego, i pruska, rozwiązana po ustąpieniu Prusaków z Warszawy. W r. 1864 wskutek kasaty klasztorów przez rząd rosyjski upadły osiedla pijarów w Warszawie (kolegjum pojezuickie), w Chełmie, Łowiczu, Piotrkowie, Radomiu, Wieluniu i Łukowie. Na Litwie kolegjum pijarskie w Dąbrowicy skasowano w r. 1832, w Lubieszowie w r. 1854, w Szczuczynie litewskim w r. 1832, w Wilnie w r. 1741, w Lidzie w r. 1834 i w 7 innych miejsco-wościach. Pijarzy położyli w Polsce wielkie zasługi na polu oświaty i nauki. Do tego zakonu należał znakomity pedagog i statysta Stanisław Konarski (1700 — 1773) i słynny gramatyk Onufry Kopczyński (1735 — 1817). Ostatniem istniejącem kolegjum z polskiej prowincji pijarów jest kolegjum Przemienienia Pańskiego w Krakowie, założone w roku 1660, utrzymujące zakład wychowawczy.

 Piotr św., apostoł, zwany księciem apostołów, przez Chrystusa Pana ustanowiony głową Kościoła. Pochodził z Betsaidy w Galilei wpobliżu Kafarnaum nad brzegiem jeziora Tyberjadzkiego, gdzie miał dom i trudnił się rybołówstwem. Przy obrzezaniu otrzymał imię Szymon, a Chrystus nadał mu symboliczne miano Kefas, (po aramejsku opoka, greckie Petros, łacińskie Petrus). Powołany przez Chrystusa do apostolstwa (Mat. IV, 18 — 20, Mar. I, 16 — 18, Łuk. V, 10 — 11), pierwszy wyznał boskość Chrystusa (Mat. XVI, 16). Przed Męką Pańską towarzyszył Chrystusowi przy ostatniej wieczerzy i w Getsemani na Górze Oliwnej. Podczas pojmania chciał mieczem bronić Mistrza. Uciekł i dostał się do pałacu arcykapłana. Tam, siedząc między służbą, zaparł się Go trzykrotnie i wyszedł, gorzko płacząc. W dniu Zmartwychwstania ukazał mu się Chrystus. Po Wniebowstąpieniu stanął na czele apostołów a w żydowskie święto Pięćdziesiątnicy po Zesłaniu Ducha św. nawrócił 3000 ludzi. Głosił naukę Chrystusa i zawiązywał gminy chrześcijańskie, uwięziony w r. 43 z rozkazu Heroda Agrypy, cudownie uwolniony, przewodniczył (ok. r. 51) na pierwszym soborze w Jerozolimie, odbywał podróże apostolskie w Poncie, Galatei, Kapadocji i w Bitynji, wreszcie udał się do Rzymu i tam założył stolicę chrześcijaństwa. Z rozkazu Nerona zamknięty w więzieniu Mamertyńskiem na Kapitolu, poniósł (ok. r. 64 lub 67) śmierć męczeńską na krzyżu, przybity na własną prośbę na znak pokory głową ku ziemi. Rocznicę tej śmierci, poniesionej równocześnie z św. Pawłem, święci Kościół katolicki w dniu 29 czerwca.
 Św. Piotr napisał dwa listy apostolskie do wiernych. Celem ich było umocnienie chrześcijan w wierze, przy-gotowanie ich na grożące prześladowania, pouczenie o życiu doskonaleni i przestroga przed uwodzicielami.

 Piotr św. Canisius, ob. Kanizjusz.

 Pismo św., ob. Biblja.

 Pistojański synod, zwołany w r. 1786 w Pistoi przez Leopolda, wielk. księcia toskańskiego, za pośrednictwem oddanego mu biskupa Pistoi, Scipiona de Ricci, celem przeprowadzenia reform w kierunku liberalno-państwowym, w duchu krzewiącego się wówczas józefinizmu. Ten samozwańczy synod, na którym zgromadziło się około 200 duchownych z Toskanji, przyznał wielkiemu księciu obszerne prawa na polu administracji kościelnej w duchu t. zw. deklaracji kleru galikańskiego z r. 1682 (ob. Galikanizm), oraz powziął szereg uchwał, wznawiających potępione przez Kościół zasady jansenizmu (ob.). Uchwały synodu w Pistoi, przedstawione na synodzie narodowym we [339]Florencji w r. 1787, nie uzyskały aprobaty większości, przeto w. książę Leopold, brat cesarza Józefa II, postanowił na własną rękę przeprowadzić reformę kościelną. To doprowadziło do zatargu z papieżem Piusem VII, który w r. 1794 potępił uchwały pseudosynodu pistojańskiego.

 Pius, imię jedenastu papieży.
 Pius I
 Pius II
 Pius III
 Pius IV
 Pius V
 Pius VI
 Pius VII
 Pius VIII
 Pius IX
 Pius X
 Pius XI

 Pius I, św., był papieżem od 141 do 155 r.

 Pius II (1458 — 1464), Eneas Silvius Piccolomini, słynny humanista, wywarł wielki wpływ na swą epokę przez działalność naukową i polityczną. Umarł w Ankonie, przygotowując wyprawę krzyżową.

 Pius III, siostrzeniec Piusa II, był papieżem w r. 1503.

 Pius IV (1559 — 1565), przeprowadził dalszy ciąg soboru trydenckiego i zakończył go. Zreformował kolegjum kardynalskie.

 Pius V, św. (1566 — 1572), ostatni z papieży, którzy dotychczas (1929) byli kanonizowani. Ogłosił katechizm rzymski (1566), brewjarz (1568), mszał rzymski (1570) i założył kongregację indeksu (1571). Utworzył Ligę przeciwko Turkom, która odniosła zwycięstwo pod Lepanto (1571).

 Pius VI (1775 — 1799) zwalczał józefinizm (ob.), potępił uchwały synodu w Pistoi (ob. Pistojański synod) oraz francuską „Konstytucję cywilną dla duchowieństwa“ (ob.). Usunięty przemocą przez generała Berthier w r. 1798, zmarł jako więzień francuski w Walencji.

 Pius VII (1800 — 1823), zawarł z Napoleonem konkordat w r. 1801 i protestował przeciw wydanym przez niego „artykułom organicznym“ (ob. Galikanizm). Koronował Napoleona w Paryżu (1804). Nieustraszony wobec jego gróźb, stawiał opór jego uroszczeniom, aresztowany w Rzymie (5 lipca 1809), przewieziony do Sawony pod Genuą, następnie więziony w Fontainebleau, po bitwie pod Lipskiem wypuszczony z więzienia, powrócił do Rzymu (24 maja 1814).

 Pius VIII (1829 — 1830), uregulował sprawę małżeństw mieszanych w Prusach (1830). Zwalczał masonerję.

 Pius IX (1846 — 1878), Jan Marja Mastai Feretti, jeden z największych papieży, nieustraszony obrońca zasad katolickich, praw Stolicy Apostolskiej i Polski. Po zajęciu Rzymu przez wojska włoskie (20 września 1870) zamknął się jako dobrowolny więzień w Watykanie. W r. 1854 ogłosił dogmat o Niepokalanem Poczęciu N. Marji Panny. W r. 1855 zawarł z Austrją konkordat, zerwany przez nią w r. 1870. W r. 1864 wydał encyklikę „Quanta cura“ wraz z Syllabusem (ob.). Zwołał sobór watykański (1869), który sformułował dogmat o nieomylności papieskiej. Przywrócił hierarchję katolicką w Anglji (1850) i w Holandji (1853). Gdy Austrja zerwała konkordat, Prusy ogłosiły t. zw. prawa majowe (ob. Kulturkampf) a Rosja prześcignęła wszystkich w gnębieniu katolicyzmu i polskości, Pius IX walczył do śmierci o prawa Kościoła i Polski.

 Pius X (1903 — 1914), Józef Sarto, ur. w r. 1835, był w czasie wyboru na papieża patrjarchą weneckim. Rozwinął i wzmocnił cześć Eucharystji przez polecanie częstych komunij i komunji dzieci. Potępił i zwalczył modernizm, przeżył zerwanie konkordatu francuskiego (1905) i potępił francuską ustawę separacyjną (1906). Zreformował liturgję i śpiew kościelny. Zmarł ze zgryzoty z powodu wybuchu wojny europejskiej.

 Pius XI, papież, panujący od 12 lutego 1922 r., Achilles Ratti, urodzony 1857 r. w Desio, diecezji medjolańskiej, przełożony bibljoteki watykańskiej, został w r. 1918 wysłany do Polski w charakterze wizytatora apostolskiego, objął w odrodzonej Polsce stanowisko nuncjusza apostolskiego. Święcenia biskupie otrzymał w Warszawie. Przebywał w Polsce do czerwca 1921 r., poczem został arcybiskupem Medjolanu i kardynałem. W r. 1922, 6 lutego, został wybrany na papieża, a 12 lutego koronowany. Zawarł konkordat z Polską (ob. Konkordat) a wykonywając go, wydał bullę „Vixdum Poloniae unitas“. We wstępie do tej bulli i w licznych przemówieniach podniósł odrodzenie Polski i jej zwycięstwo w r. 1920, którego był naocznym świadkiem. W r. 1929 zawarł konkordat z Włochami (ob. Kościelne państwo).

 Piusa związek (niem. „Pius Verein“). 1. Stowarzyszenie, założone w [340]Moguncji w r. 1848 celem obrony praw katolików w Niemczech. Urządza wiece i zjazdy katolickie. 2) Stowarzyszenie szwajcarskie, założone dla tych samych celów w r. 1856, nazywa się od r. 1899 „szwajcarskim związkiem katolików“. Od r. 1904 zjednoczony ze związkiem robotników katolickich i „Fédération romande“ stanowi wraz z niemi „szwajcarski katolicki związek ludowy“. 3. „Pius-Verein“ w Austrji, założony 1905 r., zajmuje się popieraniem prasy i piśmiennictwa katolickiego. 4. Akademicki „Pius Verein“ w Niemczech poświęca się szczepieniu ducha katolickiego wśród młodzieży akademickiej.

 Placetum regium, ob. Jus circa sacra (lit. d).

 Platon, filozof grecki (429 — 347 przed Chr.), obok swego słynnego ucznia Arystotelesa (ob.) najgłębszy ze starożytnych myślicieli. Swój system filozoficzny, będący prototypem filozofji idealistycznej, rozwinął w szeregu dziel, ujętych (z wyjątkiem Apologji Sokratesa) w formę dialogów, w których zdanie swoje wypowiada przez usta swego mistrza Sokratesa. Istotę tej filozofji stanowi nauka o „ideach“, któremi Platon nazywa byty niematerjalne, prawdziwe, niezmienne i wieczne. Świat materjalny, świat ciągłych przeciwieństw i ciągłych zmian, świat powstawania i znikania uważa za mniej lub więcej niedoskonałe odbicie owego doskonałego, nadzmysłowego świata idei niezmiennych i nieśmiertelnych. Poznanie, oparte tylko na zmysłowem wrażeniu, pozostaje według Platona w takim samym stosunku do prawdziwego poznania rzeczy, jak nieustannie zmieniający się świat materjalny do prawdziwie istniejącego i niezmiennego świata idei. Idea najwyższego dobra, czyli Bóg, jest pierwszą i ostatnią przyczyną twórczą powstania wszechrzeczy, przyczyną celowego i pięknego kształtowania się materji. Gdy jednak bezustannie zmienny świat materjalny dostępny jest omylnemu poznaniu zmysłowemu, niematerialny świat idei poznajemy przez najwyższą i nieśmiertelną część naszej duszy, „nus“ (rozum), obok którego istnieją jeszcze dwie inne części duszy a mianowicie odwaga i pożądanie. Tym trzem częściom duszy, mającym, według Platona, oddzielne siedliska w ciele ludzkiem, odpowiadają cztery cnoty kardynalne: mądrość, męstwo, panowanie nad sobą i najwyższa z cnót, sprawiedliwość. Celem etyki Platona, jak u wszystkich Greków, jest uzyskanie największego szczęścia (ob. Eudemonizm). Szczęście polega na cnocie. Cnotliwie żyje ten, kto daje pierwszeństwo najwyższemu z trzech pierwiastków swej duszy (nus) i jest zapatrzony w świat idei a przedewszystkiem w najwyższą ideę dobra, którą jest Bóg.
 Z temi pojęciami filozofji Platona łączą się myśli, zaczerpnięte z greckich misterjów orfickich (ob. Misterja) i stanowiących jego swoistą eschatologię. Platon wierzy w wędrówkę dusz (ob. Metempsychoza), w karę i nagrodę w życiu przyszłem oraz wychodzi z założenia, że ciało jest więzieniem lub grobem duszy. Przed wstąpieniem w ciało dusza ludzka żyje w świecie nadzmysłowym, zapatrzona w ideje wiekuiste; gdy zaś później, więziona w ciele, nie da się wciągnąć w otchłań zmysłowości, przypomina sobie poprzedni byt w świecie idealnym i tęskni za nim. Prawdziwa wiedza jest według Platona przypominaniem sobie (anamnezą) świata idealnego.
 W dialogu o Rzeczypospolitej Platon mimo przenikającego jego filozofję monoteizmu i przekonaniu o nadzmysłowości Boga nie zerwał ze starohelleńską wiarą w liczne bóstwa i w wyrocznie. Stąd też filozofja jego nie miała wpływu na wierzenia religijne współczesnych Greków. Zato wywierała przemożny wpływ na filozofję upadającego pogaństwa (ob. Nowoplatonizm) i na kształtowanie się pojęć filozoficznych pierwszych pisarzy chrześcijańskich, jak Orygenes, św. Bazyli, św. Grzegorz z Nazjanzu, św. Grzegorz z Nissy i św. Augustyn.
 (X. Stefan Pawlicki, Historja filozofji grec-kiej, 1906, tom II, Chaignet, La vie et les. ćcrits de Platon, Paris 1871).

 Pleban, ob. Proboszcz.

 Plenarne sobory, ob. Sobór, 2).

 Plotyn, ob. Nowoplatonizm.

[341] Plymouth, bracia z Plymouth, ob. Darbyści.

 Pneumatycy, ob. Montaniści.

 Pocieszyciel, ob. Paraklet.

 Pogrzeb. Sposoby grzebania zmarłych, zachowywane przez poszczególne ludy, są, w ścisłym związku z ich wierzeniami religijnemi a w szczególności z wiarą w nieśmiertelność duszy i życie pozagrobowe. W zwyczajach pogrzebowych uwydatniają się dwa kierunki: cześć i miłość dla zmarłych albo obawa przed nimi. W czci dla zmarłych przodują u ludów starożytnych Egipcjanie, Chińczycy, Grecy i Rzymianie (ob. Zmarłych cześć). Obawa przed zmarłymi cechuje zwyczaje pogrzebowe Indów, Persów i Żydów. Najbardziej rozpowszechnionym w starożytności i dotychczas sposobem chowania zmarłych jest grzebanie zwłok w ziemi, podczas gdy palenie zwłok (ob. Kremacja) powszechnie przyjęte jest obecnie tylko w Japonji. Szczególnym sposobem usuwania zwłok jest przepisane w religji Zoroastra (ob. Parsyzm) wydawanie ich na pożarcie ptakom drapieżnym.
 Charakterystyczną cechą pogrzebu chrześcijańskiego jest wiara w życie przyszłe a obrzędy pogrzebowe Kościoła katolickiego wyrażają tę wiarę i pragnienie przyjścia z pomocą duszy zmarłego na drodze do wiecznego zbawienia (ob. Obcowanie świętych). Według katolickiego prawa kanonicznego, pogrzeb kościelny składa się z przeniesienia ciała do kościoła, nabożeństwa w kościele (ob. Egzekwje) i odprowadzenia zwłok do grobu (kondukt, eksporta). Kościół odmawia prawa do pogrzebu kościelnego apostatom, heretykom, schizmatykom, notorycznym masonom, ekskomunikowanym i obłożonym interdyktem, samobójcom, tym, którzy zginęli w pojedynku, którzy polecili spalić swe zwłoki i publicznym jawnogrzesznikom, o ile przed śmiercią nie dali żadnych znaków skruchy.

 Pojednania dzień, ob. Dzień pojednania.

 Pokój Boży, ob. Treuga Dei.

 Pokropienie, ob. Aspersja.

 Pokuta, jako akt religijny, jest zadośćuczynieniem za popełnione grzechy. Sakrament pokuty: ob. Spowiedź

 Pokutne kanony, ob. Kanony pokutne.

 Pokutnicze zakony. Niektóre kongregacje, bractwa i stowarzyszenia religijne zobowiązują swych członków do praktyk pokutniczych. I. Zakony i kongregacje: 1) Augustjanie pokutnicy (ob. Augustjanie). 2) Zakon pokutniczy św. Męczenników (Milites poenitentiae), rozpowszechniony w XVI w. w Polsce, na Litwie i na Węgrzech. 3) Kapucyni. 4) Karmelitanki. 5) Zakon w Fontevrauld. 6) Siostry Dobrego Pasterza. 7) Ordo religiosus de poenitentia (ob. Scalzetti). 8) Trzeci zakon św. Franciszka i Dominika (ob. Tercjarze). 9) Pokutnicy (pustelnicy) od św. Jana Chrzciciela, korporacja, założona we Włoszech pod Pampeluną i we Francji w r. 1630. II. Bractwa i stowarzyszenia: 1. Bractwa pokutnicze, jak np. „białych pokutników“ w S. Lucca del Gonfalcone, „czarnych pokutników“, towarzyszących skazanym na śmierć i wiele innych. 2. Magdalenki. 3. Pokutnice od Orędownictwa N. M. Panny, bractwo, założone we Francji w r. 1631. 4. Dom poprawczy dla upadłych kobiet (Conservatorio di S. Croce della penitenza), założony w Rzymie w r. 1615 przez Dominika od Jezusa i Baltazara Paluzzi, będący od r. 1838 pod kierownictwem Sióstr Dobrego Pasterza.

 Polemjanie, ob. Apolinaryści.

 Poliandrja, ob. Poligamja.

 Poligamja, wielożeństwo, istniało we wszystkich religjach pierwotnych, dopiero religja chrześcijańska zakazała tak poligamji, jako też i poliandrji (wielomęstwa), jako sprzeciwiającej się prawom przyrody. Poligamja jest jeszcze praktykowana u ludów dzikich w Afryce, Azji, Australji i u Indjan w Ameryce. U mahometan w republice tureckiej została zniesiona. Poliandrja zdarza się jeszcze w Indjach, na wyspie Cejlon, w Tybecie, u Eskimosów i innych ludów północnej Azji. Była praktykowana w sekcie mormonów w Ameryce. Religja chrześcijańska uznaje tylko małżeństwo monogamiczne (ob. Małżeństwo).

 Poliglotta, wydanie biblji w kilku językach obok tekstu pierwotnego, [342]np. Stary Testament z tekstem hebrajskim i przekładem greckim, chaldejskim, syryjskim, arabskim, etjopskim, perskim i łacińskim. Główne wydania wielojęzyczne biblji są: „biblja kompluteńska“, wydana w 1513—17 r. w Hiszpanji przez kardynała Ximenes w Alcala, „biblja antwerpska“ (Biblia Regia), wydana kosztem Filipa II w 1569—72 r., „biblja paryska“, wydana w 1629—46 r. w 10 tomach w Paryżu, kosztem adwokata parlamentu Gwidona Michała le Jay i „biblja londyńska“, anglikańska, wydana przez Briana Waltona w Chester w r. 1657 w 6 tomach, uzupełniona przez Castellusa, najbogatsza pod względem materjału krytycznego.

 Politeizm, wielobóstwo, oddawanie czci religijnej i uznawanie istnienia wielu bóstw w przeciwstawieniu do monoteizmu, wiary w jedynego Boga. Starożytne religje Babilończyków, Fenicjan, Egipcjan, Greków i Rzymian były politeistyczne. Istnieje teorja, nie poparta zresztą faktami historycznemi, że politeizm jest pierwotną formą wszystkich religij, czemu przeciwstawia się teorja, że właśnie pojęcie jedynego Boga było pierwszem pojęciem religijnem, które w ciągu czasu wypaczyło się u niektórych ludów w politeizm (ob. Monoteizm).

 Polska. O pierwotnych wierzeniach ludów, zamieszkujących w czasach przedhistorycznych kraje, które stanowią Państwo Polskie, ob. Słowiańska religja. Wprowadzenie chrześcijaństwa w Polsce nastąpiło pod wpływem czeskim, za panowania Mieczysława I (963—992), który, poślubiwszy księżniczkę czeska Dąbrówkę, w r. 966 ochrzcił się. Założone przez niego pierwsze w Polsce biskupstwo poznańskie było z początku sufraganja arcybiskupstwa w Magdeburgu. Bolesław Chrobry w r. 1000 wyjednał u papieża założenie metropolji gnieźnieńskiej wraz z sufragalnemi biskupstwami: krakowskiem, wrocławskiem i kołobrzeskiem i przejął w ten sposób od cesarza niemieckiego, Ottona III, prawa patronatu nad Kościołem polskim, uniezależniając go od wpływów niemieckich. Patronat ten polegał głównie na prawie obsadzania stolic biskupich, kilkakrotnie znoszonem na rzecz wyboru biskupa przez kapituły i przywracanem znowu na rzecz króla. To prawo było przedmiotem sporów Jagiełły i Kazimierza Jagiellończyka ze Stolicą Apostolską, a przyznane zostało ostatecznie królom polskim bullą Sykstusa V z r. 1589.
 Chrześcijaństwo krzewiło się w Polsce za Bolesława Chrobrego, który opiekował się misją św. Wojciecha i sprowadził do Polski zakon benedyktynów, i rozwijało się za Piastów szczególnie pod Bolesławem Krzywoustym i Kazimierzem Sprawiedliwym. Ucierpiało wiele wskutek napadów tatarskich w r. 1241 i 1260. Kazimierz Wielki sprowadza w r. 1335 zakon augustjanów, buduje liczne klasztory i kościoły. Porządkuje sprawy kościelne na Rusi Czerwonej, ustanawiając diecezje halicką (lwowską) i przemyską. Wzmacnia przez to żywioł łacińsko-polski na Rusi. Przyjęcie chrztu przez Władysława Jagielle (1386) i jego małżeństwo z królową Jadwigą powoduje chrzest Litwy, wznowienie biskupstwa Wileńskiego, budowę wielu kościołów i nawrócenie się Żmudzinów (1416), ostatniego pogańskiego narodu w Europie. Jagiełło otrzymuje od papieża tytuł wikarjusza Kościoła a Polska zaczyna odgrywać w międzynarodowych stosunkach kościelnych, począwszy od soboru konstancjeńskiego, pierwszorzędną rolę. Za Kazimierza Jagiellończyka, pomimo jego sporów o prawo obsadzania biskupstw, Kościół polski rozrasta się i zyskuje na sile, powstają nowe klasztory i przybywają nowi święci polscy: Jan z Dukli, Szymon z Lipnicy i Ladysław z Gielniowa. Za Zygmunta Starego (1506—1548) wciska się do Polski protestantyzm (ob. Reformacja w Polsce). Smutną rolę, którą odegrali w historji Polski t. zw. dyssydenci, kończą rozbiory.
 Rozpoczynają się prześladowania Kościoła we wszystkich trzech zaborach. Józefinizm w Austrji, rządy pruskie i rosyjskie znoszą wiele kościołów i klasztorów, zabierają dobra kościelne. W w. XIX pod zaborem pruskim szaleje t. zw. Kulturkampf (ob.). Pod zaborem rosyjskim prześladowanie katolicyzmu rozpoczęło się za czasów Mikołaja I po upadku powstania listopadowego. Powstanie [343]z r. 1863 odbiło się na katolicyzmie wzmożonem prześladowaniem. Rząd rosyjski zniósł biskupstwa: kamienieckie (1865), podlaskie (1867) i mińskie (1869), wywiózł wielu biskupów i około 400 księży na wygnanie a w r. 1865 zabrał dobra kościelne. Ucisk wyznaniowy objawiał się zwłaszcza na Litwie i Podlasiu nie tylko w drodze szykan administracyjnych, lecz także w krwawych aktach teroru do końca XIX w. (Kroże). Mimo ukazu tolerancyjnego z r. 1905, który teoretycznie dał możność legalnej zmiany wyznania i inne swobody, prawdziwa wolność wiary i sumienia zapanowała dopiero w Polsce odrodzonej, gwarantowana jej konstytucją.
 Obecne stosunki Kościoła katolickiego w Polsce reguluje konkordat, zawarty w Rzymie w r. 1925 (ob. Konkordat). Hierarchję katolicką w Polsce stanowi 7 arcybiskupów, t. j. pięciu obrządku łacińskiego, jeden obrządku grecko-rusińskiego i jeden obrządku ormiańskiego. Arcybiskupi ci stoją na czele prowincyj kościelnych, podzielonych na diecezje. Jest 15 diecezyj obrządku łacińskiego, 3 obrz. grecko-rusińskiego i jedna obrządku ormiańskiego (ob. Biskup). Liczbę katolików w Polsce podaje poniżej tabela statystyczna, w której katolicy obrządku ormiańskiego (około 4.000 dusz) policzeni są wraz z katolikami obrz. łacińskiego.
 Najliczniejszem ze wszystkich wyznań chrześcijańskich niekatolickich w Polsce jest prawosławie. Stanowi ono autonomiczną część Cerkwi ekumenicznej i nazywa się oficjalnie autokefalicznym Kościołem prawosławnym w Polsce. Zwierzchnikiem jego jest metropolita w Warszawie, który sprawuje swą władzę przy pomocy synodu, złożonego z prawosławnych biskupów diecezjalnych. Diecezyj prawosławnych jest 5 (ob. Grecko-wschodni Kościół, 16). Liczba prawosławnych mieszkańców W Polsce zwiększyła się w ciągu 7 lat, upłynionych od spisu ludności w Polsce (1.I.1922 do 1.I.1929) o 891.000. Ten w stosunku do innych wyznań ogromny wzrost tłumaczy się częściowo immigracją z Rosji i może być uważany za objaw przemijający.

 Wyznania protestanckie tworzą w Polsce cały szereg organizacyj kościelnych, a mianowicie: 1) Kościół ewangelicko-unijny z konsystorzem w Poznaniu, obejmujący ewangelików obydwu wyznań (luteranów i kalwinistów) na obszarze województw poznańskiego i pomorskiego, 2) Kościół ewangelicko-unijny w polskiej części Górnego Śląska z własnym synodem krajowym, krajową radą naczelną i superintendentem w Katowicach, 3) Kościół staroluterski, obejmujący kilka parafij na obszarze b. zaboru pruskiego, 4) Kościół ewangelicko-augsburski z konsystorzem i generalnym superintendentem w Warszawie, 5) Kościół ewangelickoreformowany z synodem w Warszawie, 6) Kolegjum ewangelickoreformowane z synodem w Wilnie, czyli Jednota Wileńska i 7) Ewangelicki Kościół augsburskiego i helweckiego,

	1921	%	1/I. 1929	%
Mieszkańców...... Katolicy ob. łac. i orm. .. Katolicy ob grec. rusin. .. Prawosławni ...... Żydzi ......... Protestanci ....... Inne wyznania i sekty ...	27.176.717 17.365.000 3.031.000 2.847.000 2.845.000 1.015.000 73.000	— 63·8 11·2 10·5 10·5 3·8 0·3	30.408.000 19.459.000 3.317.000 3.738.000 2.968.000 839.000 87.000	— 63·9 10·9 12·2 9·7 2·7 0·3

[344]wyznania na obszarze byłego zaboru austrjackiego z superintendentem w Białej (woj. krakowskie). Ilość członków tych siedmiu organizacyj kościelnych protestanckich zmniejszyła się w ciągu 7 lat (1922—1929) o 176.000, co tłumaczy się bardzo licznemi wyjazdami Niemców-optantów z zachodnich województw Polski do Niemiec.

 Organizacja wyznaniowa żydów w Polsce polega na gminach wyznaniowych, z których każda jest dla siebie zamkniętym i niezależnym organizmem, posiadającym nazewnątrz pełne prawa korporacyjne a nawewnątrz, t. j. pod względem wierzeń, nie podlegającym żadnej organizacji wyznaniowej wyższego stopnia.
 Mahometan, czyli wyznawców islamu, jest w Polsce około 6.000, zorganizowanych w samoistny związek religijny (muftiat), który dzieli się na 19 parafij w północnych województwach.
 W Polsce istnieje obecnie (1929) około 40 różnych sekt, przeważnie protestanckich, kilka rosyjskich i jedna żydowska (karaimi).
 Wszystkie razem liczą około 80.000 wyznawców. Najliczniejszych wyznawców posiadają sekty: adwentystów, anglikanów, badaczy Pisma św., braci morawskich, czyli hernhutów, sztundystów, irwingjanów, karaimów, kwakrów, marjawitów, menonitów, niemieckich katolików i staroobrzędowców.
 Stosunek liczbowy głównych grup wyznaniowych w Polsce, wedle spisu ludności, dokonanego z końcem r. 1921 i wedle obliczeń z r. 1929, uwidocznia tablica na str. 338.

 Pontyfikalja, oznaki godności biskupiej: pastorał, infula, czyli mitra, krzyż noszony na piersiach, czyli pektorał (enkolpion), pierścień, rękawiczki i sandały. Poza czynnościami liturgicznemi mogą biskupi używać tylko krzyża i pierścienia.

 Pontyfikalna msza, uroczysta msza św. z insygnjami celebransa i z asystą, odprawiana przez biskupa lub prałata, mającego prawo używania oznak biskupich (pontyfikaljów).

 Pontyfikał rzymski (Pontificale Romanum), księga liturgiczna Kościoła katolickiego, zawierająca przepisy czynności rytualnych, modlitw i ceremonij, będących wyłącznem prawem biskupa diecezjalnego. Pierwszy pontyfikał, obowiązujący w całym Kościele, wydał pap. Klemens VIII w r. 1596. Na polecenie Urbana VIII został ten pontyfikał w r. 1644 zrewidowany a powiększone wydania pontyfikału zarządzili papieże Benedykt XIV w r. 1752 i Leon XIII w r. 1888.

 Pop, z łać. papa — ojciec, duchowny Kościoła grecko-wschodniego.

 Popielec, środa popielcowa, początek Wielkiego Postu (ob.). W dzień ten odbywa się przed mszą ceremonja poświęcenia popiołu z palm, poświęcanych w Palmową Niedzielę (ob.) poprzedniego roku. Następnie kapłan posypuje tym popiołem swoją głowę i głowy wiernych ze słowami: pamiętaj człowiecze, że proch jesteś i w proch się obrócisz“.

 Popowcy, ob. Rosyjskie sekty.

 Porcjunkula (łać. portiuncula, cząsteczka): 1) nazwa, nadana przez św. Franciszka z Assyżu małemu kościołowi, który otrzymał od benedyktynów pod Assyżem, sam odnowił i założył w nim swój zakon. 2) Nazwa odpustu w dzień 1 i 2 sierpnia, ogłoszonego przez papieża Honorjusza III (1216—1227). Odpust ten przywiązany jest do wszystkich kościołów franciszkańskich, oraz tych, które od papieża ten przywilej otrzymały.

 Porównawcza historja religji, ob. Religjoznawstwo.

 Portatyl (altare portatile), ołtarz przenośny. Jest to płyta kamienna, poświęcona przez biskupa i zawierająca w zagłębieniu cząstkę relikwij męczenników, czyli t. zw. grób ołtarzowy (ob. Ołtarz). Służy do odprawiania mszy św. poza kościołem, np. mszy polowej, w domu chorego i t. p., o ile na to przepisy kościelne zezwalają.

 Port Royal, klasztor żeński pod Paryżem, głośny w ruchu umysłowym i kościelnym XVII wieku (ob. Jansenizm).

 Portugalja, republika, liczy (w r. 1920) 15, 483.000 mieszkańców przeważnie religji katolickiej. Kilkakrotne rewolucje w Portugalji były powodem wstrząsów także i na polu religijnem a szczególnie rewolucja z r. [345]1910 skończyła się prawdziwem prześladowaniem katolicyzmu. Rewolucja z r. 1917 przywróciła zerwane stosunki ze Stolicą Apostolską i wprowadziła ustawodawstwo bardziej umiarkowane.

 Posejdon, ob. Grecka mitologja i religja.

 Poseł papieski, ob. Legaci papiescy.

 Posłuszeństwo kanoniczne (oboedientia canonica) w języku kościelnym „obedjencja“, zobowiązanie do uległości i posłuszeństwa, zaprzysięgane przez księży wobec biskupa a w stosunku do papieża przez biskupów w czasie konsekracji biskupiej, przez opatów i prałatów, wyjętych z pod władzy biskupiej, w czasie ich benedykcji, przez arcybiskupów (metropolitów) przy otrzymaniu paljusza, przez kardynałów podczas kreacji, czyli nadania godności kardynalskiej.

 Post, wstrzymywanie się od jedzenia i picia, lub od pewnych pokarmów, lub też przyjmowanie pokarmów w ograniczonych ilościach, należało do aktów pobożności już u wielu ludów starożytnych. Post był u nich bądź ćwiczeniem cnoty powściągliwości, bądź środkiem pobudzenia do nabożeństwa, przygotowaniem do powzięcia ważnych postanowień lub spełnienia trudnych czynów, albo objawem żałoby i skruchy, sposobem przebłagania obrażonego bóstwa lub zjednania sobie jego łask. Teorja i praktyka postu stanowi charakterystyczny wykładnik podłoża etycznego i etnicznego, na którem się pewna religja rozwijała. Tak np. w Indjach wyznawcy Mahometa poszczą przez miesiąc zw. Ramadan, nie jedząc i nie pijąc nic aż do zachodu słońca (ob. Islam), podczas gdy wyznawcy Zoroastra (ob. Parsyzm), hołdujący zasadzie, że ciało ma swoje prawa, nie uznają żadnych postów. Prawodawstwo mojżeszowe znało tylko jeden post w Dzień Pojednania, w czasach późniejszych faryzeusze uważali dwukrotny post w tygodniu, czwartek i poniedziałek, na pamiątkę wstąpienia Mojżesza na górę Tabor i zstąpienia z tablicami przykazań, za dzieło równie bogobojne jak modlitwa i płacenie dziesięcin. Talmud ustanowił ścisły system postów i metodę poszczenia, zwłaszcza w dni pamiątkowe nieszczęść narodowych.
 W chrześcijaństwie obowiązek postów ustanawia prawo kościelne, oparte na wskazaniach Chrystusa, który pościł przez dni 40 (Mat. IX, 14, Łuk. IV, 1 i V, 33), napominał uczniów, aby pościli, gdy im będzie odjęty (Mat. IX, 16), aby poszcząc, nie okazywali tego nazewnątrz (Mat. VI, 16—18) i aby przez post i modlitwę zwalczali czarta. W Kościele katolickim postem nazywa się albo post ścisły, albo wstrzymanie się od mięsa. Poza pewnemi dniami, w których obowiązuje post jednakowo w całym Kościele, przepisy o postach należą do prawa terytorjalnego, t. j. każda diecezja ma swoje przepisy co do obchodzenia postu. Bardzo rozległe jest pole dyspens, czyli zwolnień od postu, których udziela Kościół ze względu na wiek, zawód, stan zdrowia i t. p. W Kościele wschodnim obowiązek postu jest bardzo ścisły. Oprócz Wielkiego Postu przed Wielkanocą obowiązuje post adwentowy od 15 listopada do Bożego Narodzenia, post przed świętem śś. Piotra i Pawła od pierwszej niedzieli po Zielonych Świątkach, post przed świętem Wniebowzięcia od 1 sierpnia, środy i piątki przez cały rok i wiele innych dni w roku.
 U protestantów utrzymywał się aż do połowy XIX wieku zwyczaj poszczenia jako „szczególne ćwiczenie zewnętrzne“ („feine äusserliche Zucht“).

 Post Wielki w Kościele katolickim obchodzi się przez 40 dni przed Wielkanocą, od środy popielcowej począwszy aż do Wielkiej Soboty włącznie.

 Postulacja (łać. żądanie), forma wyboru dostojnika kościelnego a mianowicie prośba kościelnego kolegjum wyborczego (ob. Elekcja), skierowana do właściwego przełożonego kościelnego, aby dopuścił do opróżnionego urzędu osobę, wprawdzie godną wyboru, ale nieobieralną w drodze zwykłej elekcji wskutek zachodzącej przeszkody kanonicznej, od której dyspensa jest możliwa i zwykle udzielana. Jeśli przy jednym i tym samym akcie wyborczym padają głosy pod formą „postulo“ (żądam, proszę) i pod formą „eligo“ (wybieram), [346]postulacja wtedy tylko przeważy, jeśli pod tą formą głosuje przynajmniej dwie trzecie wyborców. Jeżeli przełożony duchowny uwzględni postulację, postulowany może uważać się za wybranego.

 Postulat, wstępna próba przed rozpoczęciem nowicjatu zakonnego (ob. Nowicjat). Trwa co najmniej sześć miesięcy i może być przedłużony o dalsze sześć miesięcy. Do odbycia postulatu obowiązane są kobiety, chcące wstąpić do zakonu o ślubach wieczystych. Postulat odbywa się w domu nowicjatu lub w innym domu zakonnym.

 Postylla, z łać. „post illa“ sc. verba, czyli nauka, następująca „po owych słowach“ (tekstu Pisma św.), wykład przeczytanych słów, rodzaj kazania lub homilji (ob.). W Polsce postyllę katolicką wydał ks. Jakób Wujek (1575), ewangelicką Mikołaj Rej. Luter wydał podwójną postyllę: domową i kościelną.

 Potop. Oprócz biblijnego podania o potopie (Genesis VI — VIII) istnieje wiele podań, opisujących potop, rozrzuconych po całym świecie. Najwybitniejsze z nich jest podanie asyryjsko-babilońskie, najwięcej zbliżone do biblijnego, oraz podania arabskie, egipskie, środkowo-afrykańskie, japońskie i północno-amerykańskie. Niektóre z nich są wspomnieniem miejscowych powodzi, inne mitycznem wytłumaczeniem kataklizmów przyrody. Klasyczna grecka legenda o Deukalionie i podania wschodnio-indyjskie są prawdopodobnie pochodzenia babilońskiego.

 Pozdrowienie Anielskie, ob. Ave Maria.

 Pozytywizm, kierunek myśli filozoficznej, który w przeciwieństwie do metody spekulatywnej, sięgającej do pierwszych przyczyn, ogranicza się do zakresu faktów, dających się stwierdzić zmysłami. Wszystko inne uważa pozytywizm za nieistniejące. Uznaje metodę obserwacji i doświadczenia za jedyną w nauce i w filozofji a wszelkie ideały nadzmysłowe uważa za fikcje i zastępuje je „ideą ludzkości“. Pozytywizmem nazwał filozof francuski August Comte założoną przez siebie szkołę filozoficzną, która wyłączyła metafizykę Z zakresu ludzkiej wiedzy a zaliczyła do niego matematykę, astronomję, fizykę, chemję, biologję i socjologję. Te umiejętności, postępując za sobą w pewnym porządku, opierają się, według teorji pozytywistów, wzajemnie na sobie i to w ten sposób, że każda następna, jako bardziej skomplikowana, ma za podstawę umiejętności poprzednie, jako bardziej proste. Cechą pozytywizmu jest także uważanie psychologji za najwyższy dział biologji i za podstawę socjologji, która ma być zbudowana według ścisłych metod nauk przyrodniczych, zwłaszcza fizjologji. Pozytywizm zdobywał sobie zwolenników najpierw w Anglji, potem we Francji a następnie w Niemczech. W Polsce początkowe powodzenie pozytywizmu w dwu dziesiątkach lat po powstaniu styczniowem należy przypisać depresji moralnej, która w tym czasie opanowała umysły, i rozgoryczeniu przeciw wybujałemu romantyzmowi politycznemu. Wkrótce jednak zrozumiano, że pozytywizm Comte’a mimo przeistoczeń, dokonanych przez jego uczniów, nie zdołał zawładnąć współczesną myślą filozoficzną, ponieważ nie umiał nawet uzasadnić myślowego empiryzmu, mającego stanowić jego podstawę.

 Prałaci. Niektórzy członkowie hierarchji katolickiej mają tytuł prałatów (łać. praelatus — przełożony). Właściwymi prałatami mogą być tylko ci duchowni, świeccy lub zakonni, którzy mają zwyczajną jurysdykcję duchowną. Prałaci, nie wykonywający jurysdykcji, są prałatami honorowymi. Prałaci w ścisłem znaczeniu dzielą się na wyższych, którymi są tytularni patrjarchowie, rezydujący w Rzymie, arcybiskupi i biskupi, i niższych, do których liczą się członkowie Kurji papieskiej, nie będący kardynałami. Prałatami kapitulnymi są: prepozyt, dziekan, scholastyk i kustosz (ob. Kanonicy). Prałatami są również generałowie zakonów, wyjąwszy generałów zakonów żebrzących.

 Prawa stuły, ob. Jura stolae.

 Prawo kościelne, ob. Kanoniczne prawo i Kościelne prawo.

 Prawo patronatu, ob. Patronat.

 Prawosławie (ortodoksja — [347]„prawdziwa nauka“), nazwa rosyjska nadana wyznaniu grecko-wschodniemu (ob. Ortodoksja).

 Prawosławna cerkiew w Polsce, ob. Grecko-wschodni Kościół.

 Prebenda, ob. Beneficjum kościelne.

 Predestynacja, ob. Przeznaczenie.

 Preegzystencja, istnienie duszy ludzkiej przed powstaniem ciała. Doktrynę, powstałą w głębokiej starożytności na Wschodzie u Indów, następnie u Egipcjan i Greków, jakoby powstanie duszy (osobowości) wyprzedzało powstawanie ciała, przyjmowali niektórzy teologowie chrześcijańscy, dawniejsi i nowsi (Origenes, Juljusz Müller), przeciwstawiając ją teorjom kreacjanizmu i traducjonizmu (ob. Dusza). Ogół filozofów jednak odrzuca teorję preegzystencji dusz a Kościół katolicki potępił ją na soborze w Konstantynopolu w r. 553.

 Prefacja, część mszy św., będąca wstępem do kanonu (ob. Kanon 2), hymn pochwalny, po którym następuje Sanctus.

 Prefekt, ob. Katecheta.

 Prefekt apostolski, ob. Prefektura apostolska.

 Prefektura apostolska, władza kościelna w krajach misyjnych, poprzedzająca ustanowienie wikarjatu apostolskiego i biskupstwa. Misja otrzymuje nazwę prefektury, gdy przedsięwzięcie misyjne ustali się przez pozyskanie pewnej liczby wiernych. Prefekt apostolski posiada władzę, podobną do biskupiej a mianuje go Kongregacja Rozkrzewienia Wiary (Propaganda). Według schematyzmu kościelnego („Annuario Pontificio“) na rok 1929, Kościół rzymsko-katolicki posiada 331 wikarjatów i prefektur apostolskich.

 Prekonizacja, zatwierdzenie dokonanego wyboru biskupa, ogłoszenie nominacji przez papieża na konsystorzu publicznym oraz przez bullę papieską, która nazywa się bullą prekonizacyjną.

 Prelatury, ob. Prałaci.

 Premonstratensi (premonstraci), ob. Norbertanie.

 Prepozyt: 1) jeden z prałatów kapitulnych, najwyższa po biskupie godność w kapitule katedralnej (ob. Kanonicy), 2) przełożony kapituły kolegjackiej, 3) przełożony w niektórych klasztorach, zastępujący opata.

 Presbiter, po grecku „starszy“, kapłan, ob. Kapłaństwo.

 Presbiterjalny ustrój, ob. Synodalny i presbiterjalny ustrój.

 Presbiterjanie, protestanci, wyznawcy nauki Kalwina Szkocji, Anglji i Ameryce Północnej, którzy nie przyjęli wprowadzonego w Anglji ustroju episkopalnego (ob. Anglikanizm), skutkiem czego zaliczono ich do t. zw. nonkonformistów. Jako przeciwnicy urzędowego Kościoła anglikańskiego, byli w XVI w. uważani wraz z katolikami za wrogów państwa i rewolucjonistów politycznych. Prześladowała ich ustanowiona w r. 1583 anglikańska komisja kościelna, rodzaj protestanckiej inkwizycji. Według ustawy z r. 1592, każdy, ktoby się zaliczał do presbiterjanów, albo też bez dostatecznego powodu nie uczęszczał przez miesiąc na nabożeństwo urzędowego kościoła, miał być uwięziony i skazany na wygnanie, a w razie, gdyby potajemnie wrócił do Anglji, ukarany śmiercią. Mimo tych prześladowań presbiterjanizm krzewił się tak, że już za panowania królowej Elżbiety liczył w samej Anglji przeszło 100.000 wyznawców. Odrzucał całą hierarchję kościoła anglikańskiego i żądał wyzwolenia Kościoła z więzów państwowości i sprawowania rządów kościelnych w gminach przez presbiterja, a całego kościoła krajowego przez synody. Akty tolerancyjne z r. 1689 zapewniły presbiterjanom wolność religijną. W osobny związek religijny zorganizowali się dopiero w połowie XIX w. i tworzą obecnie cały szereg organizacyj krajowych w Anglji, Szkocji, Irlandji, Kanadzie, południowej Afryce, na wyspie Ceylon i Gujanie. Prowadzą także misje w Indjach, Chinach, Mandżurji, Korei, Japonji i Australji. Te bardzo liczne organizacje presbiterjańskie, obejmujące ok. 7 miljonów wyznawców, łączy t. zw. aljans presbiterjański, utworzony w r. 1877 w Edinburgu. Jest to związek bardzo luźny, który nie obejmuje wszystkich organizacyj i nie wkracza w niczem w ich autonomję, a odbywane co 4 lata zebrania, zwane soborami [348](Panpresbyterian Council), zajmują się tylko „sprawami wspólnemi“, do których należą w pierwszym rzędzie sprawy misyjne.

 Presbiterjum: 1) w pierwszych wiekach chrześcijaństwa kolegjum doradcze biskupa, zgromadzenie kapłanów, które zczasem przekształciło się w kapitułę katedralną. 2) Część kościoła przy wielkim ołtarzu, oddzielona od reszty kościoła balustradą, przeznaczona dla duchowieństwa (ob. Chór). 3) Presbiterjum protestanckie (presbiterstwo), władza kościelno-administracyjna, wprowadzona przez Kalwina w Genewie wśród protestantów, zwanych reformowanymi, we Francji, Niemczech, Anglji i Szkocji (ob. Presbiterjanie). Jest to zebranie, złożone z kaznodziejów, wybranych przez gminę „starszych“ i diakonów. Jest organem gminy, wykonywającym rządy kościelne.

 Prezenta, ob. Patronat.

 Prezentki, zgromadzenie zakonne pod wezwaniem Jezusa ofiarowanego w świątyni, założone w r. 1627 przez Zofję Czerską w Krakowie i tam dotychczas istniejące przy kościele św. Jana. Składają 4 śluby dożywotnie: czystości, ubóstwa, posłuszeństwa i nauczania dziewcząt. Utrzymują szkołę powszechną i pensjonat dla dziewcząt.

 Proboszcz (z łać. prepositus, pleban, paroch, rektor), kapłan katolicki, który w zależności od biskupa, pod jego zwierzchnością i na jego zlecenie sprawuje duszpasterstwo na obszarze nadanej sobie parafji (ob.). Proboszczem może być nietylko osoba fizyczna, ale też i prawna, np. kapituła katedralna, klasztor i t. p., w której imieniu obowiązki proboszcza wykonywa wikary. Prawo mianowania i ustanawiania proboszczów należy do biskupa. Wyjątkiem od tej reguły jest prawo prezenty (ob. Patronat). Obsadzenie parafji odbywa się w drodze konkursu (ob. Egzaminy duchownych). Wyłączne prawa proboszcza na obszarze parafji w zakresie wewnętrznym wyliczono pod Jura parochialia. W zakresie zewnętrznym może proboszcz udzielać dyspensy od niektórych przeszkód małżeńskich w nagłych wypadkach i od zachowywania postów przez poszczególne osoby. Proboszcz jest obowiązany do duszpasterstwa wobec swoich parafjan, ma odprawiać nabożeństwa (mszę za parafjan), udzielać sakramentów, nauczać prawd wiary i zasad moralności, popierać i zakładać dzieła miłosierdzia i pobożności, oraz prowadzić księgi parafjalne (ob. Metryki kościelne).

 Procesja, uroczysty pochód religijny. Według rytuału katolickiego odbywa się w kościele, albo poza kościołem w niektóre święta, jak w Boże Ciało, w czasie rezurekcji, w Palmową Niedzielę, w święto Matki Boskiej Gromnicznej (2 lutego), w dzień św. Marka (25 kwietnia) i w dni krzyżowe.

 Proces kanonizacyjny, ob. Kanonizacja.

 Profanacja, czynność odejmująca przedmiotowi, poświęconemu celom religijnym, jego cechę sakralną przez zbezczeszczenie go lub przez użycie do celów świeckich. Kościół lub cmentarz może być sprofanowany przez dokonaną na nim zbrodnię lub przez zajęcie go na użytek świecki. Przywrócenie kościoła do użytku religijnego po zaszłej profanacji nazywa się rekoncyljacją.

 Profesja zakonna, ob. Zakony.

 Prometeusz, w greckiej mitologji dobroczynne bóstwo ognia. Wykradł Zeusowi ogień w postaci piorunu i nauczył ludzi używania ognia. Źródłem wiadomości o mitach prometejskich są poematy Hezjoda i tragedja Ajschylosa p. t. Prometeusz w okowach. Wedle tych mitów Zeus ukarał Prometeusza za bunt i zniesienie ognia na ziemię przez przykucie go do skały na Kaukazie. Z kaźni tej wyratował go Herakles.

 Promulgacja, ogłoszenie wydanego przez właściwego prawodawcę, t. j. papieża lub biskupa, prawa kościelnego. Odbywała się dawniej w ten sposób, że rozporządzenia papieskie przybijano w Rzymie na drzwiach bazyliki św. Piotra, na Campi Florae i na drzwiach Kancelarji Apostolskiej. Od r. 1909 ustawy wydane przez Stolicę Apostolską ogłasza się w dzienniku rozporządzeń papieskich „Acta Apostolicae Sedis“ (Commentarium officiale), jeśli w poszczególnym [349]wypadku papież nie zarządzi innego sposobu promulgacji.
 Sposób ogłaszania rozporządzeń biskupich oznacza biskup.

 Propaganda: 1) krzewienie pewnego wyznania religijnego pośród innowierców, 2) nazwa Kongregacji kardynalskiej dla rozkrzewiania wiary (ob. Misje).

 Prorok (hebr. nabi) w języku biblijnym człowiek, mówiący z natchnienia i nakazu bożego, nie zaś wyłącznie, jakby na to wskazywał w greckiem tłumaczeniu biblji użyty wyraz „profetes“, ten, który przepowiada przyszłość. Za czasów Samuela powstały u Żydów t. zw. szkoły prorockie, zgromadzenia pobożne, których członkowie kształcili się w prawie narodowem, historji, poezji i muzyce. Prorocy byli doradcami ludu w sprawach wewnętrznych i zewnętrznych, karcili go i napominali, tępili obce obyczaje i wpływy religijne i doznawali za czasów królestwa z tego powodu prześladowań ze strony królów, prowadzących inną politykę, jak np. król Manasse w państwie judzkiem. W czasie wygnania i niewoli babilońskiej dążeniem proroków było utrzymać lud w wierze przodków, chronić go od bałwochwalstwa i podtrzymywać w nim nadzieję powrotu i wolności. Niektórzy z nich przepowiadali upadek państwa żydowskiego i przyjście Mesjasza, jako idealnego króla i zbawcy narodu. Egzegeci biblijni dzielą proroków na starszych, którzy nie przepowiadali przyszłości, lecz głosili ludowi wolę bożą, jak Eljasz i Elizeusz, i młodszych, którzy zostawili spisane przepowiednie. Ci zaś dzielą się na 4 proroków większych, jak Izajasz, Jeremjasz, Ezechjel i Daniel i 12 mniejszych, którymi są: Ozeasz, Joel, Amos, Abdjasz, Jonasz, Micheasz, Nahum, Habakuk, Sofonjasz, Haggai (Aggeusz), Zacharjasz i Malachjasz (ob. Żydowska religja, 3).

 Prosfora, ob. Hostja.

 Protestanckie wyznania, dzielą się na dwa główne odłamy: luterskie czyli augsburskie i reformowane czyli helweckie. Zasady wyznania luterskiego zawarte są w symbolach: apostolskim, nicejsko-konstantynopolitańskim i atanazjańskim, w t. zw. konfesji augsburskiej i jej apologji (ob. Augsburskie wyznanie), artykułach szmalkaldzkich Lutra (ob. Szmalkaldzkie artykuły), dwóch katechizmach Lutra, w t. zw. formule zgody (ob. Formula concordiae) i w „księdze zgody“ (ob. Konkordji księga).

 Zasady wiary wyznania reformowanego zostały wyrażone w licznych pismach teologicznych, powstałych i obowiązujących na poszczególnych terytorjach. A mianowicie:
 1. Wyznania reformowane pochodzenia szwajcarskiego, dzielą się na a) niemiecko-szwajcarskie, powstałe pod wpływem Zwinglego przed wystąpieniem Kalwina, mające za podstawę tezy Zwinglego na dyspucie w Zürichu z r. 1523, jego „mowy końcowe“ (Schulssreden), czyli tezy wypowiedziane na dyspucie berneńskiej z r. 1528, „Ratio fidei“ Zwinglego z roku 1530, „Tetrapolitana“ z r. 1530, artykuły synodu w Bernie z r. 1532, konfesja bazylejska czyli Mylhusiana z r. 1534 i t. zw. „pierwsza“ konfesja helwecka. b) Wyznania francusko-szwajcarskie, powstałe pod wpływem Kalwina: konfesja genewska z r. 1536, katechizm Kalwina z r. 1545, Tyguryńska zgoda z r. 1549, Genewska zgoda z r. 1552, t. zw. „druga“ konfesja helwecka Bullingera z r. 1566 i helwecka formuła zgody Heideggera z r. 1675.
 2. Wyznania reformowane pochodzenia francusko-belgijskiego są: konfesja galikańska, czyli wyznanie wiary, ułożone przez Kalwina w roku 1559 dla użytku francuskich protestantów i konfesja belgijska z r. 1561, wyznanie wiary w językach francuskim, łacińskim i holenderskim, zatwierdzone przez synod w Dordrechcie (1618—1620).
 3. Wyznania reformowane innych krajów: konfesja węgierska (Confessio Hungarica, Czengeriana), ustanowiona na synodzie w Czenger w r. 1557, wyznania wiary reformowanych w Polsce („Zgoda Sandomierska“, ob. Reformacja w Polsce), konfesja czeska (Confessio Bohemica) z r. 1575, przedstawiona przez reformowanych czeskich cesarzowi Maksymiljanowi II, na którym Czesi wymusili w r. 1609 wydanie edyktu, zapewniającego im wolność wyznania.
[350] 4. Osobną grupę wyznań reformowanych stanowią wyznania, powstałe w Anglji, Szkocji i Ameryce Północnej pod wpływem Kalwina (ob. Presbiterjanie, Purytanie i Independenci).

 Protestantyzm, ogół wyznań i organizacyj wyznaniowych, które powstały wskutek ruchu religijnego, zwanego reformacją, a wszczętego w XVI w. przez Lutra, Kalwina i Zwinglego przeciwko nauce i ustrojowi Kościoła katolickiego. Nazwa protestantyzmu pochodzi od protestu, który na sejmie w Spirze, dn. 19 lutego 1529 r., wniosły niektóre stany Rzeszy Niemieckiej, jak książę elektor saski, margrabia brandenburski, landgraf heski, książęta lüneburscy i 14 miast, przeciwko uchwale katolickiej większości tego sejmu z cesarzem Karolem V na czele. Był to protest raczej polityczny, niż religijny, a wnoszący go zwolennicy Lutra podzielili się już w r. 1585 na wrogie sobie obozy wyznaniowe luteranów i reformowanych, zwolenników Kalwina i Zwinglego (ob. Protestanckie wyznania). Protestantyzm, o ile kiedy był całością, głosił dwie główne zasady: formalną, czyli uznanie biblji jako wyłącznego źródła wiary i materjalną, polegającą na tezie teologicznej, że sprawczynią zbawienia może być jedynie i wyłącznie tylko wola boża, a wola człowieka, jego dobre uczynki, modlitwa do Matki Bożej i świętych, nie mogą nic pomóc człowiekowi do zbawienia. Protestanci odrzucają ustrój Kościoła katolickiego i jego hierarchję z papieżem, jako głową Kościoła na czele, nie uznają ofiary mszy św., siedmiu sakramentów, odpustów, odrzucają wiarę w czyściec, w zasługę dobrych uczynków, post, jałmużnę, śluby zakonne i celibat.
 Wskutek rozmaitego pojmowania nauki Lutra, zwłaszcza co do Wieczerzy Pańskiej (ob. Augsburskie wyznanie), co do t. zw. „władzy kluczy“ (ob. Klucze św. Piotra, 2) i co do predestynacji (ob. Przeznaczenie) powstał już w czasie t. zw. reformacji rozłam między protestantami na zwolenników Lutra i Kalwina. Tak zwana formula zgody z r. 1576 (ob. Formula concordiae) i uchwały synodu w Dordrechcie z r. 1618 (ob. Dordrecht) jeszcze bardziej rozszerzyły rozłam. Obydwa te obozy wyznaniowe podzieliły się znów na mnóstwo drobnych sekt i partyj religijnych, które łączy zasadniczo tylko opozycja przeciwko nauce Kościoła katolickiego. Aktualność nazwy protestantyzmu, uwydatniającej tę wyłącznie negatywną ideę, która łączy jego wyznawców, skłoniła ich do szukania innej nazwy. Po bezskutecznych staraniach o połączenie zwalczających się różnych kierunków i odcieni protestantyzmu, których owocem była jedynie tylko formalna, administracyjna „unja“ wyznania augsburskiego z reformowanem, przeprowadzona przez dynastję Hohenzollernów z początkiem XIX w. w Prusach (ob. Unja II), zaczęto używać nazwy „ewangelicy“ (por. artykuły: Ewangelicy, Ewangelicki Aljans, Ewangelicki Związek i Fundamentalne artykuły wiary).
 Od czasów tej „unji“ powstał w Niemczech rodzaj ortodoksji protestanckiej, podtrzymywanej przez dynastję Hohenzollernów aż do ich upadku. Również w Niemczech jednak rozwinął się t. zw. protestantyzm liberalny, który w swych ostatecznych konsekwencjach, zaprzeczających istnieniu świata nadzmysłowego, przestał być religją chrześcijańską. Ortodoksja zaś, doprowadziwszy subjektywizm religijny do ostateczności, stała się religją osobistego sentymentu. W łonie jej nie dysputuje się już o dogmatach, bo żadnych dogmatów się nie uznaje. Wystarcza uznanie pewnych, bliżej nieokreślonych wierzeń w moralną supremację Chrystusa. Formuły wiary, wynikające z Pisma św., może sobie każdy dowolnie tłumaczyć (ob. Symboliczne księgi). Destrukcyjna krytyka niemieckich archeologów zburzyła powagę ksiąg Pisma św. tak, że teolog protestancki, rozpoczynający zawód pastora, staje przed nierozwiązalnem zagadnieniem, jak ma uczyć tego, w co sam nie wierzy. Dogmat, biblja, kościół, służba boża stały się dla większości protestantów hasłami bez echa. W najnowszych czasach poczęli niektórzy z nich marzyć o ruchu, któryby jak ruch oxfordzki w Anglji (ob. Pusey Edward) wytworzył w [351]Niemczech rodzaj anglikańskiego „High Church“. Ruch ten cechuje powrót do objektywnych wierzeń, żal z powodu rozłamu z przyczyny „reformacji“, odczuwanie potrzeby hierarchji katolickiej, liturgji i sakramentów. Nawet krytyka historyczna, doniedawna tak destrukcyjna, cofa się ze swych stanowisk i przez lepsze zrozumienie i sumienne stosowanie prawideł nauki zbliża się zwolna do zapatrywań katolickich (Harnack). O ustroju administracyjnym organizacyj protestanckich ob. art. Episkopalny system, II i Kolegjalizm.
 W Niemczech, ojczyźnie protestantyzmu, liczy on około 40 miljonów wyznawców (na 20 miljonów katolików). W Szwajcarji jest ok. 2.200.000 kalwinistów (1.600.000 katolików), w Holandji 2.900.000 reformowanych (kalwinistów), 830.000 innych protestantów (2.250.000 katolików), w Czechosłowacji około miljona luteranów i pół miljona zwolenników Husa (11 miljonów katolików), na Węgrzech 1.670.000 kalwinistów, 500.000 luteranów (52 milj. katolików). Danja, Szwecja i Norwegja są krajami prawie wyłącznie protestanckiemi, natomiast we Francji i we Włoszech stanowią protestanci znikomą mniejszość.
 Polska liczy około miljona protestantów (w r. 1929 839.000), przeważnie luteranów pochodzenia niemieckiego (na 22 miljony katolików) (ob. Reformacja w Polsce).
 Stany Zjednoczone są krajem najbardziej rozproszkowanego protestantyzmu. Istnieje tam około 17 odcieni metodystów, 23 baptystów, 22 sekty luterańskie i wiele innych, łącznie 180 różnorodnych organizacyj wyznaniowych protestanckich. O angielskim protestantyzmie ob. art. p. t. Anglikanizm.
 W Azji, Afryce i Australji rozszerzyły się od połowy XIX w. misje protestanckie, wspierane hojnie przez państwa, z których pochodzą. Owocem tych misyj, raczej politycznych niż religijnych, jest kiełkowanie nowych grup protestantyzmu, nowych niezależnych „kościołów krajowych“ japońskich, chińskich, indyjskich, murzyńskich, które używają głoszonej przez misjonarzy protestanckich wolności tłumaczenia dowolnego zasad wiary w ten sposób, że z wierzeń, które starano im się wszczepić, odrzucają dowolnie niektóre, a inne przystosowują do tubylczych pojęć religijnych.

 Protoewangelja (pierwsza ewangelja), pierwsza przepowiednia przyjścia Chrystusa, zawarta według biblistów w Starym Testamencie (Genesis III, 15) w słowach, wyrzeczonych przez Jahwe do węża: „Położę nieprzyjaźń między tobą a niewiastą, między potomstwem twem a potomstwem jej: ona zetrze głowę twoją, a ty godzić będziesz na piętę jej“.
 Protojerej (protopop) w Kościele grecko-wschodnim 1) pierwszy po biskupie dygnitarz, przełożony kleru cerkwi katedralnej; 2) proboszcz większej parafji i nadzorca kilku, przynajmniej 10, parafij.

 Protonotarjusze w czasie prześladowań chrześcijan w Rzymie spisywali akta męczenników, t. j. szczegóły męczeństwa. Po ustaniu prześladowań zbierali i spisywali fakty z dziejów Kościoła i z życia papieży, pisali listy papieskie, dyplomy, bulle i t. p. Obecnie protonotarjusze rzymscy należą do wyższych prałatów, dzielą się na cztery stopnie i stanowią w Kurji rzymskiej osobne kolegjum.

 Protopaschyci (sabatyści) w I wieku po Chr. w odróżnieniu od prawowiernych chrześcijan, obchodzących święto Wielkiejnocy w pierwszą niedzielę po dniu 14 miesiąca Nisan, obchodzili to święto razem z żydami, t. j. w dniu 14 miesiąca Nisan.

 Prowincja kościelna, obszar kilku diecezyj, podległych arcybiskupowi (metropolicie). W Polsce jest, według konkordatu, pięć prowincyj rzymskokatolickich: gnieźnieńsko-poznańska, krakowska, lwowska, warszawska i wileńska, jedna grecko-rusińska i arcybiskupstwo ormiańsko-katolickie.

 Prowincja zakonna, obszar obejmujący pewną ilość klasztorów. Na czele prowincji zakonnej stoi prowincjał, wyższy przełożony zakonny, wykonywający nadzór nad klasztorami swojej prowincji. Przewodniczy kapitule prowincjonalnej i jest przedstawicielem prowincji na kapitule generalnej.

[352] Prowizja kanoniczna, nadanie katolickiego urzędu kościelnego, akt, mocą którego właściwy zwierzchnik kościelny przelewa na kogoś władzę, odpowiadającą nadanemu urzędowi. Papieżowi przysługuje prawo dokonywania prowizji na całym obszarze Kościoła katolickiego, biskupom w obrębie diecezji. Prowizja kanoniczna mieści w sobie trzy akty: oznaczenie osoby, czyli wybór kandydata, nadanie tytułu i wprowadzenie w posiadanie (ob. Instytucja kanoniczna). Jeżeli zwierzchnik kościelny przy oznaczeniu osoby jest ograniczony przez prezentę patrona (ob. Patronat), prowizja taka nazywa się konieczną; gdy zaś może dokonać oznaczenia osoby wedle własnego wyboru prowizją wolną (libera collatio).

 Prozerpina (Persefona), ob. Grecka mitologja i religja.

 Pryguny, ob. Rosyjskie sekty.

 Prymas, godność kościelna, którą nadawali papieże biskupom niektórych stolic, wybitniejszych pod względem politycznym. Tytuł prymasa Polski otrzymał arcybiskup gnieźnieński, Mikołaj Trąba, na soborze w Konstancji w r. 1416 i od tego czasu tytuł ten związany jest z arcybiskupstwem gnieźnieńskiem.

 Prymat papieski, ob. Papież.

 Prymicje, pierwsza msza nowowyświęconego księdza (neopresbitra). Odbywa się ze szczególnemi obrzędami: mszę poprzedza odśpiewanie hymnu Veni Creator, a po mszy następuje błogosławieństwo, którego neopresbiter może udzielić każdemu z obecnych zosobna.

 Pryscyljanie, sekta hiszpańska, powstała w drugiej połowie IV w., nazwana od Pryscyljana, który głosił ascetyzm i doktrynę o odrodzeniu, mającem nastąpić przez wymarcie rodu ludzkiego. Jego nauki wywołały rozdwojenie między biskupami Hiszpanji. Gdy cesarz-uzurpator Maximus skazał Pryscyljana wraz ze zwolennikami na ścięcie (384 r.), część biskupów uznała wyrok cesarski za słuszny, a część ze św. Marcinem z Tour na czele potępiła go. Nauka Pryscyljana nie jest, jak doniedawna twierdzono, powtórzeniem doktryn gnostycyzmu i manicheizmu. Był on wyraźnym przeciwnikiem manichejczyków, a jego nauka miała raczej związek z nauką lucyferjanów. Sekta pryscyljanów istniała w Hiszpanji do drugiej połowy VI w., popierana przez arjańskich Swewów i Wandalów i ustała po przejściu Swewów na katolicyzm (560 r.).

 Przeistoczenie, ob. Transsubstancjacja.

 Przemienienie Pańskie, święto kościelne, obchodzone w Kościele katolickim 6 sierpnia, na pamiątkę opisanego w ewangelji cudownego przemienienia się Chrystusa Pana na górze Tabor w obecności apostołów Piotra, Jana i Jakóba (Mat. III. 17 i Jan XII. 28). W Kościele wschodnim jest to święto uroczyste.

 Przeor (lać. prior), w niektórych zakonach nazwa przełożonego klasztoru lub prowincji zakonnej.

 Przewodnia niedziela, pierwsza niedziela po Wielkanocy.

 Przeznaczenie (predestynacja), w znaczeniu teologicznem decyzja Boża, według której niektórzy ludzie dzięki łasce Bożej, z którą współpracują, mają być zbawieni, inni zaś wskutek własnych przewinień potępieni. Błędną naukę o przeznaczeniu głosili w V w. pelagjanie, w IX w. Gotszalk, a w XVI Kalwin. Nauczali mianowicie, że Bóg nie chce zbawić wszystkich ludzi, lecz tylko wybranych, że Chrystus nie umarł za wszystkich tylko za wybranych i że Bóg przeznaczył niektórych ludzi na potępienie. Teorja ta nazywa się predestynacjanizmem. Zwolennicy Kalwina, zwani infralapsarii, głosili złagodzony predestynacjanizm, utrzymując, że Bóg przewidział upadek grzechowy, postanowił niektórych ludzi zbawić i udzielił im łask skutecznych do osiągnięcia zbawienia. Kościół katolicki potępia tak pelagjanizm, jak i predestynacjanizm w obydwu formach. Kwestję sporną pośród teologów katolickich stanowi tylko przyczyna, dla której Bóg przeznaczył niektórych ludzi do zbawienia. A mianowicie teolodzy, zwani tomistami, oraz zwolennicy szkoły augustjanskiej, skotyści i inni twierdzą, że wprawdzie przyczyną potępienia niektórych ludzi są ich grzechy, ale że Bóg postanowił zbawić ludzi bez względu na ich zasługi. Teolodzy zaś, [353]zwani molinistami, św. Franciszek Salezy i wielu innych utrzymują, że Bóg wszystkich bez wyjątku powołał do zbawienia i wszystkim udzielił łask odpowiednich, z któremi współpracując, mogą się zbawić, tak że tylko ten nie będzie zbawiony, kto nie chce się zbawić.
 (Dr Józef Sebastjan Pelczar, Religja katolicka, Przemyśl 1928).

 Przybytek (namiot, tabernaculum) w czasie wędrówek Izraelitów na pustyni namiot przenośny z desek, pokrytych od wnętrza złotą blachą, a od góry poczwórnym dachem z tkanin i skór, służący do przechowania arki przymierza i jako miejsce nabożeństw i ofiar. Dzielił się na obszerny przedsionek, zwany miejscem świętem, w którem znajdował się stół chlebów pokładnych, złoty świecznik siedmioramienny, ołtarz kadzielny i przybory do składania ofiar. W drugiej, mniejszej części przybytku, czyli „w miejscu najświętszem“, stała arka przymierza, zawierająca tablice prawa, naczynie z manną i laskę Aarona. Do miejsca „świętego“ wchodzić mogli tylko kapłani, do „najświętszego“ tylko arcykapłan raz w rok w święto zwane Dniem pojednania. Przybytek był otoczony dziedzińcem, którego część przeznaczona była dla wiernych, składających ofiary, a część dla kapłanów i lewitów. Na dziedzińcu stał ołtarz całopalenia i umywalnia miedziana.

 Przyjaciele światła (niem. Lichtfreunde) sekta protestancka, odrzucająca wszelkie wierzenia chrześcijańskie i cześć dla Chrystusa, a uznająca t. zw. katechizm racjonalistyczny. Założyli ją pastorzy pruscy Uhlich i Wislicenus, jako manifestację przeciwko partji ortodoksyjno-pietystycznej (ob. Pietyzm), która od wstąpienia na tron pruski Fryderyka Wilhelma IV rościła pretensje do wyłącznego opanowania pruskiego protestantyzmu. Pastor Uhlich zwołał w r. 1841 zjazd w Gnadenau, gdzie 16 pastorów zawiązało stowarzyszenie pod nazwą „przyjaciół światła“, mające na celu ochronę zagrożonej wolności religijnej. Na dorocznem zebraniu w Köthen w r. 1844 wywodził jeden ze stowarzyszonych, pastor Wislicenus, że nie biblja, ale przebywający w każdym Duch św. stanowi normę wierzeń protestanckich. Pastor Uhlich ogłosił w r. 1845 książkę, w której odrzuca wszelkie dogmaty chrześcijańskie, a zgromadzenie w Köthen, złożone z 2000 osób, przyznało mu słuszność. Gdy rządy pruski i saski zakazały zebrań „przyjaciół światła“ i złożyły z urzędu wielu pastorów, należących do tej sekty, powstały „wolne gminy“, założone przez „przyjaciół światła“ poza związkiem kościoła krajowego, a ogólna ilość ich członków wzrosła w r. 1849 do liczby 35.000 osób. W r. 1859 połączyli się „przyjaciele światła“ z „Niemieckimi katolikami“ w t. zw. Związek wolnych gmin Niemiec o charakterze wybitnie ateistycznym. Liczą obecnie około 50 gmin i 20.000 członków.
 Przykazania boskie, ob. Dekalog.

 Przykazania kościelne, pięć przepisów katechizmowych Kościoła katolickiego o święceniu dni świętych, słuchaniu mszy, zachowywaniu postów, przystępowaniu do spowiedzi i komunji św. i nieodbywaniu wesel i zabaw w czasie zakazanym.

 Przymierze Stare i Nowe, księgi Starego i Nowego Testamentu, ob. Biblja.

 Przypowieści księga, jedna z ksiąg Starego Testamentu, przypisywana Salomonowi, zawiera przypowieści, przysłowia, zdania moralne, aforyzmy i porównania. Zaliczona przez żydów i chrześcijan do ksiąg świętych, stanowi wraz z księgą Eklezjastes, Pieśnią nad pieśniami, księgą Madrości i księgą Eklezjastyka osobny rodzaj ksiąg biblijnych, zwanych łącznie księgami mądrości.

 Przysięga, oświadczenie, połączone z powołaniem się na Boga jako świadka, zatem akt religijny, przesądzający wiarę w Boga tak u przysięgającego, jak u tych, którzy wymagają przysięgi. Jest albo przyrzekająca i taką jest przysięga homagjalna na wierność przełożonemu i każda przysięga służbowa, albo stwierdzająca prawdziwość zeznań tego, który ją składa, czyli przysięga sądowa. Formułę przysięgi określa ustawa, a jej forma religijna zależy od wyznania składającego przysięgę. Niektóre związki religijne, jak menonici [354]i kwakrzy, zabraniają swym członkom składania przysięgi.

 Przywileje duchowieństwa. Katolickie prawo kanoniczne rozróżnia ich cztery, a mianowicie: 1) przywilej kanonu, który zagraża karą ekskomuniki tym, którzyby czynnie znieważyli duchownego, 2) przywilej sądu kościelnego, polegający na tem, że duchownych należy pozywać we wszystkich sprawach spornych, cywilnych i karnych przed sędziego duchownego, chyba że prawo partykularne, jak np. w Polsce konkordat, inaczej postanawia, 3) przywilej swobód od służby wojskowej i od piastowania urzędów świeckich, niezgodnych z charakterem duchownym i 4) przywilej kompetencji, który polega na tem, że duchownemu, który popadł w długi, muszą wierzyciele pozostawić część dochodów, niezbędną do utrzymania.
 Konkordat polski z r. 1925 normuje przywileje duchowieństwa w artykułach V, XV i XXII. Pierwsze z tych postanowień przyznaje duchowieństwu: a) szczególną opiekę prawną przy wykonywaniu urzędów duchownych, b) równe z urzędnikami państwowymi prawo zwolnienia od zajęcia sądowego ¹/₅ części uposażeń, c) ulgi w służbie wojskowej, mocą których „duchowni, którzy otrzymali święcenia, zakonnicy, którzy złożyli śluby, uczniowie seminarjów i nowicjusze, którzy wstąpili do seminarjów lub nowicjatów przed wypowiedzeniem wojny, będą zwolnieni ze służby wojskowej, wyjąwszy pospolite ruszenie. W tym ostatnim wypadku księża, posiadający święcenia kapłańskie, wykonywać będą w wojsku swój urząd kapłański, tak jednak, aby na tem nie ucierpiało dobro parafji; inni zaś członkowie duchowieństwa będą powołani do służby sanitarnej“. d) Wolność od tych funkcyj obywatelskich, które są niezgodne z powołaniem kapłańskiem, jak np. urząd sędziego przysięgłego, członka trybunału i t. p. Art. XV Konkordatu uwalnia od podatków, zgodnie z ustawodawstwem państwowem w dziale podatków bezpośrednich, kościoły, seminarja duchowne, nowicjaty zakonne, domy mieszkalne zakonników i zakonnic, składających śluby ubóstwa, oraz te dobra, z których dochody przeznaczone są na cele kultu religijnego i nie przyczyniają się do dochodów osobistych duchowieństwa. Natomiast duchowni i ich majątek podlegają opodatkowaniu narówni z osobami i majątkiem innych obywateli państwa. Przywileju sądu kościelnego konkordat nie przyznaje, lecz zobowiązuje w art. XII władze cywilne, w razie aresztowania lub uwięzienia duchownych, do zachowania względów, należnych ich stanowi i stopniowi hierarchicznemu, przyznaje biskupom prawo zapoznania się z aktami sądowemi w sprawach karnych podległego im duchowieństwa, oraz postanawia, że „duchowni i zakonnicy będą zatrzymywani w areszcie i będą odbywali kary pozbawienia wolności w pomieszczeniach, oddzielonych od pomieszczeń dla osób świeckich“, a karę aresztu za lżejsze przestępstwa w klasztorach lub innych domach zakonnych.

 Przywileje kościołów, kaplic cmentarzy polegają na uwolnieniu ich od podatków państwowych (ob. Przywileje duchowieństwa), oraz na ochronie ich przed znieważeniem (ob. Profanacja). W Polsce art. VI konkordatu zapewnia nienaruszalność kościołów, kaplic i cmentarzy katolickich, z tem jednak zastrzeżeniem, że z tego powodu nie może ucierpieć bezpieczeństwo publiczne. To zastrzeżenie ogranicza prawo azylu, czyli schronienia się w kościele lub kaplicy przestępców kryminalnych, oraz umożliwia organom władzy państwowej wykonywanie przepisów policji bezpieczeństwa publicznego, jak np. przepisów policji budowlanej co do budynków kościelnych, grożących zawaleniem. Zresztą pojęcie nienaruszalności kościołów, zawarte w art. VI konkordatu, rozumie się jako zakaz używania ich do celów świeckich i ochronę przed wszystkiem, coby naruszało ich charakter miejsc poświęconych.

 Psalmodja, śpiewanie psalmów lub wogóle nabożeństwo śpiewane.

 Psalmy. Zbiór 150 psalmów, pieśni religijnych, których autorem miał być król Dawid, (stąd nazwa Psałterz Dawida, pochodząca od soboru [355]trydenckiego), należy do kanonu ksiąg świętych Starego Testamentu. Król Dawid jest autorem większej części zbioru (73 psalmów), Salomon autorem dwóch psalmów (72-go i 127-go), Mojżesz jednego (90-go), autorami reszty są Assaf, Heman, Ethan, Jeduthun i synowie Kore. Ze względu na treść i formę psalmy dzielą się na hymny wielbiące Boga, hymny błagalne, dziękczynne, pokutne (7 psalmów), pieśni żałoby publicznej, dydaktyczne, prorockie i mesjaniczne. Przekład grecki psalmów powstał w III w. przed Chr., a łaciński w II w. po Chr. Przekład łaciński, poprawiony w r. 383 przez św. Hieronima, nazywa się psałterzem rzymskim. Polskie przekłady psałterza pojawiają się już od XIII wieku. Psałterz Florjański z XIV w., psałterz puławski i psałterz krakowski z lat 1532 — 1539 zawierają odpisy dawniejszych tłumaczeń. Samoistnego przekładu psalmów dokonał Kochanowski (1578—79), ks. Jakób Wujek (1594), Karpiński (1786), Bujnicki (1878), biskup Symon (1906) i inni.

 Psalmy gradualne, śpiewane przez żydów w starożytności podczas wstępowania po stopniach świątyni jerozolimskiej, odmawiały w średniowieczu aż do czasów najnowszych zgromadzenia zakonne i kapituły w środy Wielkiego Postu. Obowiązek odmawiania tych psalmów zniósł papież Pius X w r. 1911.

 Psałterz, ob. Psalmy.

 Psałterzysta (psalmista), śpiewak kościelny. Psałterzystami byli w wiekach średnich świeccy lub duchowni, tworzący kolegja śpiewackie przy kościołach katedralnych. Takie kolegjum istniało przy kościele katedralnym na Wawelu w Krakowie fundacji królowej Jadwigi, przy kaplicy zygmuntowskiej na Wawelu fundacji Zygmunta I, przy kościele marjackim w Krakowie, przy kościołach katedralnych w Gnieźnie, Włocławku, Płocku i Wilnie.

 Pseudo-Isidoriana, zbiór ustaw kościelnych, dzieło nieznanego autora z IX w., przypisywane mylnie św. Izydorowi. Zbiór ten, będący w znacznej części falsyfikatem praw kościelnych, powstał w zachodniej Francji między r. 847 a 857 i zawiera przeważnie apokryfy dekretaljów papieży, począwszy od Klemensa (r. 92—101) do Damazego (r. 366 — 384). Autorowi chodziło o uwydatnienie niezależności władzy duchownej od świeckiej, samoistności biskupów wobec metropolitów i bezpośredniego pochodzenia ich władzy od Chrystusa i apostołów.

 Purim, święto żydowskie, powstałe według księgi Estery na pamiątkę wybawienia żydów z niewoli perskiej (ob. Haman). Przypada na dzień 14 i 15 miesiąca Adar, czyli w marcu.

 Puryfikacja, akt liturgiczny przy mszy św., obmycie kielicha i palców.

 Puryfikator (puryfikaterz), ręcznik lniany lub konopny, składany we troje, służy do wycierania kielicha przy mszy św. i palców po udzieleniu komunji św. Jest symbolem chustki, którą, według legendy, św. Weronika otarła twarz Chrystusa w czasie drogi na Golgotę.

 Purytanie, partja protestantów angielskich, która pod wpływem kalwinizmu stanęła w opozycji do urzędowego kościoła anglikańskiego z powodu pozostałych w nim niektórych wierzeń katolickich i zachowania ustroju katolickiego. Celem purytanów było też zupełne uwolnienie kościoła od zależności państwowej, oraz wprowadzenie ustroju kościoła reformowanego i surowej karności kościelnej. Angielscy purytanie połączyli się ze szkockimi presbiterjanami. W późniejszych fazach rozwoju powstały na tle purytanizmu dalsze sekty, z których najważniejsza jest sekta kwakrów (ob.).

 Pusey Edward (1800 — 1882) teolog anglikański i profesor uniwersytetu w Oxfordzie. Wraz z Keblem i Newmanem był twórcą tak zwanego ruchu oksfordzkiego, czyli puzeizmu. Był to ruch religijny, powstały w Oxfordzie w latach 1830—39 w kierunku zbliżenia między Kościołem anglikańskim a katolickim. W tym celu Pusey wraz z towarzyszami wydali 90 traktatów (Tracts for the Times) i stąd zwano ich traktarjanami, także rytualistami z powodu podnoszenia przez nich wysokiej wartości form liturgicznych. Wielu z puzeitów przyjęło religję katolicką.

 Pustelnicy, ob. Anachoreci.

Tekst jest własnością publiczną (public domain). Szczegóły licencji na stronie autora: Stanisław Piekarski.