Dworzanin (Górnicki)/Księga Trzecia Dworzanina
| ←Księga Wtóra Dworzanina | Dworzanin Polski Księga Trzecia Dworzanina Łukasz Górnicki |
Księga Czwarta Dworzanina→ | |
Mamy to w księgach, iż Pithagoras subtylnym dowcipem tego doszedł, jako Herkules (który był siła lat przed nim umarł) był na wysz wielki, a to tym sposobem wymacał. Gdy Herkules dawno kiedyś zwyciężył był Augiasa, któła Eliskiego i wyczyścił one stajnia, zatym hnet na cześć i chwałę Jowiszowi bogu tamże w tym kraju gry, abo ćwiczenia Olimpijskie postanowił, aby ich co pięć lat młódź ze wszytkiej Grecyej używała, i wymierzył na to placu sześć set dwadzieścia i pięć stop swoich własnych, jako też potym w Grecyej wiele placów ku rozmaitemu ćwiczeniu na sześć set dwadzieścia i pięć stop było wymierzono. Ale iż te potomne place już były nieco mniejsze niż on plac, który Herkules wymierzył, Pithagoras stąd patrząc na proporcyą obaczył łatwie, czym mogła być więtsza stopa Herkulesowa niż drugich ludzi, a gdy wynalazł prawą a istotną długość stopy, s tej dopiero stosując, jako sie który członek; s którym rymować mógł, doszedł miary wszytkiego ciała, iż tak był wyszszy Herkules, niż ini ludzie podług proporcyej do ludzi, jako on plac jego wymierzenia był więtszy podług proporcyej do placów.
Tym też kształtem każdy mądry obaczyć s tej trochy słów może, co to był za człowiek Macicjowski, którym sie tak wielcy ludzie bawili, bo jeśli ci bez rozmyślił, a jako za dar w rozmowie krotochwilnej tak mówić mogli, cóż kiedy do rozmyślił a statecznych rzeczy przyszło. Wiem pewnie, że mi ich godność i osobne przymioty wielka część Polski przyzna, I tego mi też żaden za złe mieć nie będzie, iż tym, którym śmierć słusznie przepuścić miała, nieśmiertelnej sławy pragnę, a ile mogę, światu a przyszłemu potomstwu one oznajmuję, aby tak w pamięci ludzkiej zawdy żyli. A snadż sie potym ci najdą, którzy naszemu wieku dank dając, zaźrzeć nam takowych ludzi będą, bo tak pospolicie potomni ludzie czynią, iż więcej coś o przeszłego wieku ludziach rozumieją i formują je sobie w wyszszych cnotach i dostojeństwie, niż w księgach o nich stoi. I teraz każdy z nas czytając historye stare niechaj uczynki one spodziwne, naschwał dobrze wypisane będą, jednak za oną dumą niewierzy temu człowiek, aby nie było coś jeszcze w tych tam ludziach więtszego, czego ten, kto pisał, wyrazić niemógł. Ale niechaj to zapewne wie ten każdy, kto te książki (będąli tej łaski godne, aby je poczciwi ludzie w ręce brali) czytać będzie, iż ksiądz Maciejowski, i ci, które tu spominam, daleko osobniejszy byli, niżem ja tu z gruba wymalować one mógł; a kiedy bym ja tak wiele wymowy miał, jako oni godności w sobie, niepotrzeba by mi inych świadków, gołym moim słowom musiał by ten każdy wierzyć, kto onych nie znał.
Kiedy do trzeciej namienionej rozmowy przyszło, ksiądz Biskup po obiedzie, chcąc sie troszkę przespać, odszedł na pokój, poruczywszy władzą swą tako jak przed tym, J. M. panu Lubelskiemu, a roskazawszy, aby rozmowy zaczęte dokonane były.
Po odeściu Księdza Biskupiem czekał każdy, komuby mówić kazano, jeśli panu Myszkowskiemu, aby rzecz o dworzaninie konał, czy panu Kostce, aby dworną panią formował.
W tym powiedział pan Lubelski: Nuże panie Kostka, radby tu każdy widział tę panią w. m. dobrze ubraną, a jeśli jej w. m. tak nie pokażesz, aby wszytki jej cudności i czym sie ozdobić może, znaczne a widome były, będzie tak każdy z nas rozumiał, że jej nam w. m. zaźrzysz, a onej nie wierzysz.
Rzekł tak pan Kostka: Bym ja, miłościwy panie, miał ją u siebie za piękną, ukazał bym ją tu bez wszelakiego ubioru, tak jako Paris chciał widzieć one trzy boginie, ale jeśli mi jej jakie poczciwe białegłowy, których tu teraz nie widzę, ubrać nic pomogą, wiem pewnie, że sie tu nikomu podobać nie będzie. A przeto, poki wdy jest o niej to mnimanie, iżby miała być cudną, lepiej jej podobno nie ukazować, a dosłuchać tego, co pan Myszkowski o Dworzaninie powiedzieć jeszcze ma, bom tego pewien, że tam będzie coś osobniejszego, niż to, cobym ja powiedzieć mógł.
Pan Myszkowski tak na to powiedział: To czegom ja dołożyć jeszcze miał, nie jest to tak potrzebne, żeby bez tego dworzanin być nie mógł. I owszem jest jakoby coś od rzeczy tej, o której sie mówi; abowiem tom chciał powiedzieć, co to było pirwej w Polszcze Rycerz pasowany, dla czego był postanowion, a jako to była zacna rzecz, i za co pasowano, i czemu temu samemu złota na palec, na szyję, a pirwej jeszcze, poki złoto nie było tak tanie, mosiądzu do rzędu na koń, do ostrog, do strzemion używać dopuszczano. Chciałem też był spomnieć pogańskie dwory, jako Cesarza Tureckiego, Zofiego, co tam za ćwiczenie, co za zwyczaje na dworzech; jeśli też nam w czym są podobni, abo w czymeśmy my od nich są różni. Ale mi sie widzi, iż niejest tego czas teraz, będzie tu każdy wolał słuchać pana Kostki, niż mojej mało potrzebnej rosprawy.
Rzekł zatym pan Bojanowski: I owszem, panie Myszkowski, oto to, coś w m. powiedzieć chciał, i co inego, daleko potrzebniejsze jest, niźli ta dworna pani, zwłaszcza, gdy toż wszytko, co sie dworzaninowi naznaczyło, onej sie też dobrze zgodzi, bo takież ma mieć oko na czas, na miejsce, takież ma w każdej rzeczy zachować miarę i przystojeństwo, jako i dworzanin. A przeto lepiej, abyś nam w. m. co zwłasnego około służby pańskiej powiedział, to jest, którym kształtem, a jako dworzanin panu swemu, gdyby mu co około osoby swej zlecił, usłużyć ma, niż, aby sie miała mieszać jedna rzecz z drugą, a nie dokonawszy dworzanina, żeby sie o dwornej paniej gadka zacząć miała.
Tu powiedział J. M. pan Lubelski: Widzi mi sie, iż każdy pan wypuści s potocznej służby tak osobnego dworzanina. A coś w. m. powiedział, iż nie mieszać jednej rzeczy z drugą, tak ja powiedam, iż jako dwór żaden, choć najwiętszego pana, nie może być prawym dworem, to jest, świetnym, ozdobnym, ubranym, ochędożnym, wesołym, gdzie białychgłów nie masz, tak też rozmowa o dworzaninie niemoże być doskonałą, jeśli sie o białychgłowach rzecz nie wtoczy, a jedno sie z drugim nie pomiesza. Abowiem ta płeć godność dworzaninową ozdobniejszą i więtszą czyni, ta budzi serca w ludziach, iż każdy, kto zamiłował, ochotszy jest ku wszytkiemu, śmielszy, żywszy niż ten, kogo miłość nie dotknęła.
Rzekł tu pan Wapowski: Ktoby chciał troszkę tego napoju, od którego ludzie szaleją, oto gi ma.
Zasię pan Lubelski rzekł: Panie Kostka, nie daj sie w. m. trzeci kroć upominać, ale pocznij w. m. zaraz rzecz swoje.
Zatym pan Kostka: Wiem pewnie, Miłościwy panie, że temu trudno sprostać mam, snadź by mi łatwiej przyszło uczynić wizerunek wielkiej księżny, któraby wszytkiemu światu godna była rozkazować, niż stanowić, jaka ma być ze wszytkim dworna pani, gdyż dwornej paniej, co by sie wszytkim wobec bez Ale podobała, a s którejby kształt sie brać mógł wszytkich cnót i obyczajów s pięknością złączonych niemasz, ani było nigdy na świecie. A wielkich pań Książęcego i Królewskiego stanu, i było dosyć i jest jeszcze nieco tego wieku, s których wziąć by sie wzraz mógł, ku wymalowaniu w tej mierze doskonałości. A wszakoż, kiedy inaczej być nie może, powiem, jaka ta dworna pani podług mojego pomysłu być by miała, a kiedy już taką stanie, jaka sie mnie podoba, jeśli osobniejszej naleść w swej głowie nie będę mógł, niechajże ta zostanie przy mnie, jako sie została przy Pygmalionie ona jego s kości słoniowej.
Naprzód tedy, co tu pan Bojanowski powiedział, jakoby toż wszytko, co sie dworzaninowi naznaczyło, białejgłowie też zyść sie miało, jam jest w tym roznego mnimania; abowiem niektóre są rzeczy jednako potrzebne obiema, niektóre zasię barziej przystoją białejgłowie, niż mężczyźnie, a są też drugie, które mężczyźnie przystoją, a biała głowa owszeki sie ich wystrzegać musi. Ale nad wszytko w postawie, w słowiech, w postępkach prawie ma być białagłowa od mężczyzny rozna; bo jako mężczyzna ma to w każdej sprawie swej pokazować, iż jest jako dąb, tak zasię w białejgłowie ma być coś pieszczonego w miarę, przystojnego żeńskiej niedużości, aby w staniu, w chodzie, w mowie, i cokolwiek pocznie nie było znać w niej nic mężczyńskiego. Co kiedy dworna pani zachowa, dopiro te rzeczy dworzaninowi naznaczone (wszakoż nie wszytki) służyć jej mogą, jako to: ślachcianką sie urodzić, strzedz sie wydwarzania, mieć wdzięczność w tym wszytkim, co pocznie, mieć dobre obyczaje, umieć niemało rzeczy, mieć dowcip wielki, dobre baczenie, nie być hardą, zawisną, plotką, butliwą, swarliwą, kłamliwą, sprośną, ni o kim źle nie mówić, umieć sobie pozyskać łaskę, nie jedno tej księźny abo królowej, na której dworze z małżonkiem swym będzie, ale też i wszytkich inych tamecznych ludzi. Owa wiele przymiotów inych, które dworzaninowi należą, zgodzą sie też i dwornej paniej. Ale zasię piękności, kształtownych członków barziej białejgłowie potrzeba, niż mężczyźnie, abowiem wiele tej niedostaje, która sie niegładką urodzi. Ktemu też ma być ostrożniejszą, doglądając tego bystrym okiem, aby o niej źle nic mówiono, zgoła tak ma postępować, aby nie telko w czym nieprzystojnym nie była doznana, ale też, iżby w podeźrzeniu najmniejszym być nie mogła. Abowiem białejgłowy nie jest s to tak, jako mężczyzny, aby sie odgryzła a ludzkie pohamowała fałszywe języki.
Są też jeszcze ine cnoty, które tak w dworzaninie, jako i w dwornej paniej najdować sie mają, jako jest mądrość, wspaniałe serce, strzymawałość i niektóre drugie. Nad to ma też wiele rzeczy spolnych dworna pani z inemi poczciwemi białemigłowami, bo wszytkim wobec poczciwym, trzeba cnoty małżeńskiej, trzeba wstydu, dobroci, baczenia, porządku, umiejętności, jako dom swój rzędzić, jako dziateczki, jeśli je Pan Bóg da, wieść ku dobremu, jako zebranie małżonka swego zachować, i okrom tego wiele jeszcze jest, czego wszytkiego wyliczyć trudno. Ale dworna pani nad to wszytko ma mieć coś swego własnego, a jako pan Kryski dworzaninowi profesyą naznaczył rycerskie rzemięsło, tak ja dwornej paniej to naprzód zlecam, aby była ludzką a przyjemną w rozmowie, a iżby tym umiała uczciwie, a z wdzięcznością podług czasu i miejsca zabawić każdego tego, kto sie s nią w rzecz wda kiedy, uważając osobę każdego, i wiedząc co s kim mówić. Lecz do tego trzeba pięknych zwyczajów, skromności przystojeństwa (od którego sie w żadnym postępku odstrzelać nie ma) i rozumu ostrego, aby to każdy znał, iż tak wiele jest krotochwilną, trefną i ludzką, jako też mądrą, wstydliwą i stateczną. A przeto musi ani s tej, ani z owej strony nie przeładować, ale ugadzać w jakiś pośrzodek miedy dwiema rzeczami przeciwnemi, namniej pewnego kresu nie przestępując. Owa, kiedy sie jej trefi być przy jakiej rozmowie nie barzo statecznej, nie hnet sie porwać, a wstać od niej ma, chcąc sie nader stateczną, a surowego żywota białogłową pokazać, abowiem mógł by sobie drugi pomyślić, iż to dla tego czyni, aby pokryła co takowego, co snadź mnima, iż na nie ludzie czują; ktemu takowe obyczaje dzikie niemogą sie nikomu podobać. Takież też chcąc sie popisać bespieczną, a kunsztowną, niechaj sprośnie a niewstydliwie nie mówi, bo s takiego bezmiernego bezpieczeństwa, a które wędzidła niema, radzi sie wiec ludzie źle domyślają, chocia czasem białagłowa winną nie będzie. Ale kiedyby kto przy jej bytności takowe rozmowy zaczął, niechaj ich słucha ze wstydem i z zapłonieniem.
Jest też ten obyczaj u drugich pań, iż barzo rady i samy mówią i słuchają s chęcią, kiedy kto źle przed nimi mówi o inych białychgłowach, więc nakoniec i same podwodzą mężczyzny ku mowie, wywiadując sie miłostki cudzej, a gdy na co takowego napadną, a dowiedzą sie czego troszkę, to będą szyrzyć one rzecz, będą wołać, aby wszytek świat wiedział; będą wypowiadać z osobna każdą rzecz z dziwną radością i śmiechem: będą podarki, jeśli tam ta które wzięła, drożyć, iż sie tak widzi, jakoby onego zaźrzały, a zatym mężczyzna baczny, chocia pokazuje, jakoby tego rad słuchał, pocznie o takowych źle rozumieć i lekce je ważyć sobie. I słusznie, bo więc za takową rozmową przychodzą do pewnego kresu te panie, iż nielza jedno o nich mieć złe mnimanie; a widzi sie drugiemu, że go tym napomykają, aby sie wdał w co dalej, za czym wielka im ohyzda i zelżywość roście.
A przeto dworna pani niechaj nie będzie tego obyczaju, ale kiedy co takiego o drugiej białejgłowie usłyszy, niechaj sie radniej zasmęci niż rośmieje, niewierząc onej powieści, abowiem ile takich białychgłów jest, które to sobie mają za jedno cudo, żeby białagowa która na świecie rospustnie żyć miała, o każdej człowiek dobrze rozumieć musi, bo sobie każdy z nas tak myśli, kiedyć ta ma ten występ za rzecz tak srogą a niesłychaną, rzecz pewna, iż nigdy zgrzeszyć nie pomyśli. Za tym to idzie, iż białagłowa taka w wielkiej czci n wszech ludzi być musi, abowiem ona jej mądra powaga z dobrocią złączona jest jako mocną tarczą przeciwko niewstydliwym wszetecznikom, i więcej sobie każdy człowiek jedno słówko skłonne, jeden najmniejszy znak ludzkości takowej białejgłowy waży, niż najwiętsze zalecanki, naznaczniejszy pokaz łaski drugiej, która tego z małym używa wstydem.
A chocia ta będzie cnotliwą, jednak rospustnym śmiechem zbytnie bespieczną a świegotliwą mową przyprawi sie o nietrefną sławę. Ale iż każdemu temu człowiekowi, który chce, żeby mu słów dostawało, iżby ledaczego nie drwił, trzeba tego, aby miał pirwej niemało rzeczy w swojej głowie, przeto też dworna pani mimo swoje przyrodzone baczenie, którym sie we wszytkim sprawować ma, musi wiela dobrych rzeczy wiadomość mieć, iżby, chcąc uczciwie zabawić, umiała obrać co s którą osobą (jakom wyszej powiedział) mówić przystoi, a iżby niechcąc nie wypuściła jakiego słowa, któreby onego obrazić mogło. Ktemu niechaj sie strzeże, aby sie w czym niebacznie niepochwaliła, abo iżby tak długo rzeczy swej nieprowadziła, aż do uprzykrzenia. Wielkich rzeczy a poważnych niechaj w krotochwilną rozmowę nie wtacza, ani w poważną rozmowę żartów. Ćwiczenia też białejgłowie przystojnego niechaj nie zaniechywa, a jeśli czego nie będze umieć, niechaj niepokazuje, aby umiała, ale skromnie niechaj tego ze czcią swą używa, w czym swoje godność baczy, nie wydwarzając sie (tak jako sie dawno powiedziało) z żadną wiedzą, A kiedy taką będzie, tedy ludzie przypatrzywając sie uczciwym jej obyczajom, rozmowie z ucieszeniem mądrej, przystojności, wdzięczności w tym co pocznie, muszą s podziwieniem chwalić wszystko ine, a snadź ją drugi równą uczyni temu tam wielkiemu dworzaninowi, którego ci panowie model nam pokazali.
Kiedy to powiedział pan Kostka, zamilkł, tak, jakoby już dokonawszy więcej mówić niemiał. W tym rzekł tak pan Bojanowski:
Na powietrzu, panie Kostka, pokazałeś nam w. m. coś, czego nic widzi jedno samego w. m. oko, a podobno i to nie do końca, ale tak mnima, iżby widziało, aboś też w. m. niechciał, abyśmy do końca rozumieli, bo ja jeden nie pojąłem w. m. Każesz w. m. tej paniej wielu rzeczy wiadomość mieć; tu ja nie wiem co to mają być za rzeczy, trzebaby je okrzcić; ktemu wspomniałeś w. m. jakieś ćwiczenie białejgłowie przystojne, i tego ja nie znam. Nad to powiedziałeś w. m., iż potrzeba, aby te cnoty w niej były: mądrość, wspaniałe serce, powściągliwość; tu nierozumiem, do czego tych cnót ta pani używać ma, jeśli do porządku swego domowego, do wychowania dziatek swych, do zachowania w dobrej mierze nabycia a majętności małżonka swego, czyli do tej profesyi, którąś jej w. m. własną naznaczył, to jest, aby ludzką, a przyjemną rozmową umiała każdego zabawić. A przeto, przypatrz sie w. m. dobrze, wielkieć to są cnoty: mądrość, wspaniałe serce, powściągliwość; strzeżże tego w. m., abyś ich do ledajakiej przysługi nie obrócił, iżby sie potym wstydzić nie musiały.
Owa w. m panie Bojanowski (rzekł zasię pan Kostka) niemożesz jedno polem wszytko z białemi głowami. Mnie sie tak widzi, żem dosyć już powiedział, zwłaszcza w. m. mądrym uszom, bo to tu każdy baczy, iż białejgłowie nie przydzie w turnieju być, ani przystoi koniem toczyć, szermować, zapasy chodzić, bo to są mężczyńskie ćwiczenia.
Powiedział tu pan Derśniak: U Greków za dawnych czasów był ten obyczaj, iż białegłowy nago z mężczyznami chodziły zapasy, ale ten dobry zwyczaj pospołu z drugiemi już zginął. Wszakoż znalem ja białegłowy i są jeszcze żywe drugie, które z mieczem, z oszczepem tak dobrze umieją, jako mężczyna który; ktemu na koń ochotnie wsieść, dobrze nim toczyć, nic naprzód żadnemu jeźdźcowi nie dadzą. Myśliwych nie spominam, bo tych w Polszcze pełno.
Odpowiedział pan Kostka: Wszak ja tę panią ubieram sobie kwoli, a dla tego nietelko niechcę, aby sie w to mężczyńskie ćwiczenie, które potrzebuje siły, wdawała, ale też i w taniec kiedy pójdzie (które jest jedno przystojne białejgłowie ćwiczenie) nic zda mi sie, aby ochotę zbytnią, żarkiem skokiem, pochutnywaniem sobą pokazować miała, ale niechaj tak tańcuje, iżby znać było niedużość jej i jakąś przyrodzoną pieszczotę, tej płci barzo przystojną. Ktemu też tego chcę, aby każdy postępek jej był s pokorą, a ze wstydem złączony, bo te dwie cnocie białągłowę zbytnie zdobią. A do tego niechaj będzie przystojny ubiór, aby pierzchliwości żadnej w nim znać nie było. A iż tego białymgłowam dopuszczono, aby sie starały o cudność, i o to, jako jej przystojnie pomoc, potzeba dwornej paniej, aby siebie sama dobrze znała, czym sie zdobić, czy oszpacić może, bo jeśli wesołej twarzy, cudności żywej będzie, musi już stosować sie ktemu, i wesołej, świetnej maści używać. Jako druga, która poważna jest s przyrodzenia, wiele przysporzy sobie onej powagi ubiorem i obyczaj mi do tego sposobnemi. Takież też będzieli abo przytłustszym troszkę, abo przychudszym, zasię białą, bladą, abo śmiadą, iżby na to nalazła oblik, nie farbą, nie wódkami, ale ubiorem, ochędostwem aby sobie pomogła, lecz tak skrycie, tak nieznacznie, iżby sie tak zdało, że niedba namniej o ochędostwo. A iż pan Bojanowski pyta, co to są za rzeczy, których dworna pani wiadomość ma mieć, ktemu też chce wiedzieć jeśli onych cnot: mądrości, wspaniałego serca, wstrzymawałości i inych, do zabaw dwornych, czy ku porządkowi domowemu używać ma, tak ja na to odpowiedam, iż dwornej paniej ku przyrodzonemu baczeniu nabytcgo s ksiąg rozumu potrzeba. A przeto ma czytać, ma jaką muzykę przystojną jej płci umieć dla uczciwej zabawy, nakoniec radbych to widział, żeby sie niemal na tym wszytkim rozumiała, co ci panowie dworzaninowi umieć naznaczyli, nie prze to, aby tego używała (acz i zatrefnować czasem uczciwie barzo jej będzie przystało), ale iżby rozeznać mogła miedzy wielem osób, kto w czym godniejszy, i pochwalić, poganić wedle potrzeby umiała. A chociaż te wysokie cnoty: mądrość, wspaniałe serce, powściągliwość i ine widzą sie być mało użyteczne ku dwornej a krotochwilnej zabawie, jednak ja chcę, iżby sie dworna pani jemi ozdobiła, nie tak dalece dla zabawy, (acz i do tego zyść sie niejako mogą) jako dla zupełnej jej doskonałości, iżby mając wszytki osobne cnoty w sobie, doszła onego błogo sławieństwa, które na samym poczciwym życiu przestaje.
Dziwno mi (rzekł tu pan Bojanowski ze śmiechem), iż W. M. białymgłowam nie każesz na sjem być posełkinami, więc sądzić, hetmanić, a mężczyznam prząść kądziel, ponieważ tak wielkie a główne cnoty w nich sie najdować, tak wiele czytać i rozumieć sie na rzeczach mają.
Odpowiedział pan Kostka: A czemu? i toćby podobno nie było barzo źle. Plato wielki Philozoph, a s pisma jego znać, że niebarzo był łaskaw na białegłowy, a wdy im samem zleca obronę a straż miasta, a mężczyznam ine wszytki sprawy wojenne. I mninaasz w. m. żeby sie też miedzy niemi takie nie nalazły, któreby hetmanić mogły? Alem ja tego im nie poruczył, bo dworną panią teraz formuję, nie królową. Lecz to podobno w, m. załawiasz na zwadę, aby sie wczorajsze wspomniało, w czym sie białymgłowam okrutna krzywda dzieje; abowiem powiedziałeś w. m. wczora, iż białagłowa jest najnicdoskonalszc żwirze miedzy źwirzęty, dostojności abo małej, abo żadnej przeciwko dostojności mężczyńskiej, ktemu, jakoby ich nie miało s to być, żeby s siebie samy dobrze czyniły. A za prawdę, kto tak rozumie, jest w wielkim błędzie.
Odpowiedział pan Bojanowski: Ja tego powtarzać nie chcę, co sie wczora mówiło, acz wiem, żeś mie już w. m. do niektórych pań przeniósł, wszakoż mam tę nadzieję o ich stateczności, iż będą woleć przy prawdzie przestać, chociaż im nieco w brew bije, niż to przyjmować, co im w. m. (chcąc sie przylubić) chytrze dajesz. Boć to wdy niemoże być inaczej, jedno żeś sie w. m. uniósł w tej mierze. Dosyć było powiedzieć, iż dworna pani ma być piękną, uczciwą, stateczną, baczną, skłonną, ludzką; ma umieć zabawić, a nie wniść do nikogo we złe mnimanie, i co ktemu jeszcze takowego. Ale w. m. takeś ją wysadził, takoweś jej cnoty i nauki przypisał, iż i Socrates i Cato i ini wszytcy Philozophowie za nic stoją u w. m. Nakoniec, gdyś w. m. tak wiele wyliczał, co w mężczyznach i onego pirwszego wieku rzadko sie kiedy najdowało, ledwe tego człowiek słuchać mógł, nierzkąc, żeby tego w. m. pozwolić miał. Ja jako powiedam spominać tego niechcę, co sie wczora mówiło, lecz to powiedam, com od uczonych ludzi słychał, iż Natura, któraby zawdy rada rzeczy doskonałe tworzyła, by mogła, puszczałaby zawdy mężczyzny na świat, i kiedy sie białagłowa urodzi, tedy sie to omyłką, abo prze jaki niedostatek, a nad wolą przyrodzenia dzieje, jako sie więc owo drugi ślepo, chromo, garbato urodzi, i drzewo wypuści czasem s siebie taki owoc, który nigdy nie uźrzeje, także też możemy powiedzieć o białychgłowach, iż sie rodzą na świat przygodnie a s trefunku. A iżby to była prawda, patrz w. m. na sprawy niewieście a na męskie, s tych poznasz, kto ma co nad kogo. A wszakoż, gdyż białegłowy nic w tej swej niedoskonałości niewinny, nie mamy sie hydzić niemi, albo nieczynić im tej poczciwości, która im należy. Ale też zasię sadzać je wyszszej, niż one wniść mogą, zda mi sie to wielkie błazeństwo.
Czekał pan Kostka, iżby dalej mówił pan Bojanowski, a gdy widział, iż już milczał, tak powiedział: Niewiem, panie Bojanowski, w czym w. m. tę niedoskonałość białychgłów baczysz, bo jeśli w tym, iż nie są tej siły, tej czerstwości, której mężczyźni, nic już są tym niedoskonałe, bo kiedyby siła a dużość sama płaciła, byłby zawdy żołnierz, który sie bije, w więtszej wadze, niż hetman, który ludzie przywodzi. Co inaczej być widzimy. Jeśli też w. m. do rozumu pójdziesz, ja tak powiedam, iż białagłowa wszytko to umieć może, co mężczyzna, ani jest jej dowcip kęs jeden naszego podlejszy, i owszem tak nas uczy Philozophia, iż kto ciała subtylniejszego, ten i rozumu bystrszego być musi. A to, gdyż sie w białychgłowach najduje, nielza jedno tak rozumieć o nich, iż one są sposobniejsze ku pojęciu nauk subtylnych, niźli mężczyźni. Ale pódźmy dalej. Kazałeś mi w. m. przypatrzyć sie sprawam niewieścim, a męskim, a s tych miałem uznawać, kto ma co nad kogo. Ja też zasię tegożbym chciał po w. m., abyś pilnym okiem weźrzał na sprawy Natury, matki nas wszytkich, ku któremu końcu ona co czyni, a kiedy sie dobrze przypatrzysz, inaczej nie najdziesz, jedno, iż potrzebnie, a naschwał nie przygodnie, ani s trefunku takowe, jakie są, białegłowy, ona na świat daje. Abowiem to, co jest w nich inakszego, niźli w mężczyźnie, wszytko sie to ku dobremu naszemu ściąga. Dała białymgłowam Natura, iż niemają tej siły, tej surowości w sobie, którą mężczyźni, więc czując to do siebie, muszą być bojaźliwsze, ostrożniejsze, dozorniejsze, niż my. A dla. tego one dziatki małe chowają, a podrosło ojcowie ćwiczą. A to, co mężczyzna silą, a dzielnością swoją majętności przybawi, to białagłowa gospodarstem, a pilnością w dobrej mierze zachowa, za co nie mniejszej pochwały godna, niż ten, kto tego umie dobrze nabyć. Nad to, gdy w. m. weźrzysz w historye dawnego i niedawnego wieku (chociaż mężczyźni sławne uczynki białychgłów skąpie zawdy chwalili) doczciesz sie w. m. tego, iż do poczciwych spraw były po wszelki czas białegłowy tak chętne, jako mężczyźni. Bywały te, które podnaszały wojny i otrzymywały wielkie zwycięstwa, rządziły królestwa, i czyniły to wszytko, co mężczyźni kiedy, i pod ich mądrym regimentem nikt na swej sprawiedliwości nie chramał, ani od nieprzyjaciela był złnpiou, ani od sąsiada uciśnion. Jeśli sie też w. m. do nauk obrócisz, tedy i o tym kronikarze piszą, i wyliczają ich wiele, które Philozophią umiały, drugie, które wirsz dziwnie dobrze pisały, nakoniec spominają i te, które instygowały u prawa abo sie zyjmowały za czyje niewinność i ze złej toniej ludzie wielką wymową swą wywadzały. Gdyż tedy mężczyzna w istności swej nie jest doskonalszy niż białagłowa, (bo jako kamień może byó więtszy, gładszy abo chropawszy jeden niż drugi, ale przedsię nie będzie barziej kamieniem, ani drewno barziej drewno jedno niż drugie, tak też mężczyzna niejest barziej człowiekiem, niż białagłowa) co sie też przymiotów dotycze, i wtym białagłowa nic jemu naprzód nie da, jako sie to już pokazało, niewiem, czemu go w. m. tak barzo raczysz, a nad białagłową przekładasz. A to, co w. m. powiedasz, iż Natura, która zawdy ku doskonałości mierzy, by mogła, puszczałaby zawdy mężczyzny na świat, i kiedy sie białagłowa urodzi, omyłką sie to, abo prze jaki niedostatek, a nad wolą przyrodzenia dzieje; nie pozwalam ja tego w. m., bo niewiem, czemu niema chcieć Natura tworzyć białychgłów, gdyż bez nich naród ludzki zginąć by musiał, a Natura ni o czym więtszej pieczy nie ma, jako iżby każdą rzecz w istności swej zachowała. I dla tego ona przez to dwoje złączenie mężczyzny z białągłową wypuszcza dziatki na świat, które oddają dobrodziejstwa wzięte w dzieciństwie rodzicom swoim starym, bo im służą i niedostatku cirpieć im nie dopuszczą, i potym jakoby odnawiają, wzbudzając ich nasienie i puszczając też dziatki swe na świat, od których w starości onegoż sie wzajem nadziewają, co sami rodzicom swym czynili. I tak Natura a tym sposobem to koło tocząc, daje i użycza nam śmiertelnym nieśmiertelności. A ku temu iż jest tak potrzebna białagłowa jako mężczyzna, nie mogę ja naleść tej przyczyny, czerniłby jedno s tych naschwał, a drugie przygodnie rodzić sie miało. Prawda jest, iż Natura zawdy ku doskonałości zmierza i dla tego człowieka tworzy, ale nie chciwiej mężczyznę niż białągłowę, i owszem, kiedyby sie wszytko mężczyźni rodzili, już by sie nie ku doskonałości Natura miała, abowiem jako ze dwojga tych rzeczy, s ciała a z dusze, wynika jedno ślachetniejsze niż co s tego dwojga to jest człowiek, tak też s tego złączenia dwojga osób, mężczyzny z białagłową rodzi sie to, co niedopuszcza zniszczeć narodowi ludzkiemu. Bo, gdzie by było inaczej, zginąćby pewnie musiał. A dla tego s przyrodzenia parami to chodzi, ani może jedno być bez drugiego. Nakoniec ani to prawy mężczyzna, który samice nie ma, ani to prawa białagłowa, która bez męża żywie. Co widząc teologowie pogańscy starzy, że jedna sama płeć doskonałości w sobie mieć nie może, przywłaszczają oboje płeć bogu; przeto Orpheus powiedział, Jovem być masculum et feminam. I w piśmie świętym czytamy, gdzie mówi Mojżesz, a jeszcze był Bóg Jewy nie stworzył: Ad imaginem Dei creavit illum, masculum et feminam creavit eos. I Poetowie mówiąc o bogach, wielekroć jednę płeć miasto drugiej kładą, i mieszają wszytko pospołu.
Na to pan Bojanowski tak powiedział: Niechcę ja z w. m. w głębokie gadki zachodzić, a też, bym dobrze chciał, tedy nie umiem, Lecz to mi sie widzi być istotny znak męskiej doskonałości, iż białagłowa s przyrodzenia każda rada by była mężczyzną, a tego by iście nie pragnęła, by nie widziała we wszytkim być lepszego mężczyznę niż siebie.
Odpowiedział pan Kostka: Nic w nas, panie Bojanowski, białegłowy lepszego nie baczą, ale niebożątka radyby mężczyznami były dla swobody, chcąc ujść surowej naszej zwierzchności, którąśmy sobie sami nad nimi przywłaszczyli, i tą zniewoliliśmy niebogi nad przystojeństwo.
Zaś pan Bojanowski powiedział: Wdyć tego niemoże inaczej, jedno nikczemnością nazwać, iż sie one pospolicie leda czego boja, a w mężczyźnie tej tak sprośnej bojaźni niemasz.
To co w. m. nikczemnością zowiesz (odpowiedział pan Kostka), rodzi sie z rzeczy dobrej, to jest, s prędkiego a bystrego rozumu, abowiem rychlej pospolicie białagłowa obaczy niebespieczeństwo, niż mężczyzna. Siła tych mężczyzn najdzie, którzy sie nie boją ani mąk żadnych, ani śmierci, a przedsię niemamy ich za mężne, za przeważne, bo to czynią oślep, a bez rozumu, nieznając ani bacząc prze gnuśnośc swą niebespieczeństwa. Wtąż też i szalonego człowieka, żaden go niema za śmiałego, t»o to, co czyni, zapamiętale czyni. Ale prawdziwe męstwo pochodzi s statecznego namyśla, gdy człowiek więcej sobie poczciwość waży, niż wszytki niebespieczeństwa na świecie, a chociaż śmierć przed sobą widzi, jednak tak stale a mocnie trwa sercem i umysłem ugruntowanym w swym przedsięwzięciu, iż mu ono niebespieczeństwo do tego, aby niemiał czynić co jemu należy, nigdy w niczym nie przekazi. Takowych ludzi na świecie, jako historye świadczą, była niemała liczba, miedzy ktoremi nie mniejszy poczet białychgłów był, które w męstwie i w dziejach inych sławnych nic naprzód mężczyznam nie dały. Nakoniec i tego naszego wieku mogłoby sie ich niemało wyliczyć.
Tu powiedział pan Bojanowski: Toć sie te sławne dzieje w ten czas poczęły, kiedy pirwsza białagłowa sama zgrzeszywszy przywiodła na to ojca naszego Adama, iż też zgrzeszyć musiał, a za tym przyszła jako dziedzicznym prawem na nas śmierć, boleść, nędze, prace, mizerye i wszytki niewczasy tego świata.
Kiedyż się w. m. chce do zakrystyej - rzekł pan Kostka - i tamci ja z w. m. pójdę. A zaź w. m. niewiesz, iż ten szwank a obłąd białagłowa zasię naprawiła, i nierówno nam więcej ta dobrego sprawiła, niż Jewa złego, tak ich święty to był grzech, który tak zacnemi zasługami jest oczyścion. Ale ja teraz niechcę tego spominać, jako panna Marya przed wszytkimi ludźmi na świecie świętą jest i błogosławioną, bo to święte imię w te ledacyjakie gadki mieszać nie przystoi; ani tych chcę wyliczać, które dla imienia Krystusowego umęczyć sie dały. I tych zaniecham, które mądrością swoją przegadały bałwochwalców wiele, acz wiem, że mi w. m. na to powiesz, iż to w nich Duch święty sprawował; prawda jest, ale ja zaś tak powiedam, iż to najwiętsza i najchwalebniejsza cnota, o której pan Bóg duchem swym świadectwo daje, bo we złe serce duch Boży nie wchodzi. Inych też było wiele świętych białychgłów, które nie są tak barzo wsławione. Wspomina święty Hieronim s podziwieniem niektóre swego wieku i daje im taki dank w świętobliwości, iż najświętszego mężczyzny barziej by chwalić nie mógł. Nuż zasię co tych było, o których abo pismo zginęło, abo niebył ten, kto by był osobne ich cnoty pisać umiał, a drudzy prze zazdrość, jakom pirwej powiedział, pisać a chwalić niechcieli. Ale to niechaj ma swe osobne miejsce, tegom ja pewien, iż mi w. m., panie Bojanowski, nie ukażesz mężczyzny jednego z osobnemi przymioty, abym ja hnet w. m. żony, dziewki, siostry, abo powinowatej jakiej jego, jemu równej, abo jeszcze osobniejszej niż on nie ukazał; nad to wiele było białychgłów przyczyna dobrego, nie jedno mężom swym, ale wszem wobec swego narodu ludziom, niekiedy i obłędy ich naprawić, a ku dobremu nakierować umiały. A przeto, gdyż białegłowy mogą tym wszytkim cnotam zdołać, którym mężczyźni, jako sie to dało wielekroć wiedzieć, niewiem, czemu to w. m. obchodzić ma, iżem ja dwornej paniej tak wiele przypisał i umieć kazał, abowiem ile mężczyzn mogło być na świecie, abo i teraz jest podobnych temu dworzaninowi, którego ci panowie formowali, tyle zawdy było i jest białychgłów od tej dwornej paniej, którąmja wymalował, mało roznych.
Pan Bojanowski powiedział na to; Kiedybym ja teraz w. m. panie Kostka, spytał, co to były za tak sławne białegłowy, które, będąc krwią wielkim ludziom powinne, i cnotami miały by być im równe, abo które to były przyczyną dobrego i obłąd mężczyński naprawić umiały, pewnieby je w. m. wyliczać nie było sporo.
Prawdę w. m. mówisz, iżby mi nie było sporo (odpowiedział pan Kostka), bo kiedybym wszytki wyliczać miał, trzeba by mi na to długiego czasu, a imbych głębiej w historye wchodził, tym by sie tego więcej mnożyło. Pięknie historya mówi o żenie Markantoniego, a siostrze Augustowej Oktawiej, więc o Porcyej dziewce Katonowej a żenie Brutego, nuż o Cajej Cecyliej, żenie Tarquiniusewej, zasię o Kornelie) dziewce Scipionowej, a takich liczba była niezliczona w Rzymie. Podźmyż do inych narodów. Alexandra, żona Alexandrowa króla żydowskiego co uczyniła; ta po śmierci męża swego widząc wyruszenie pospolite mądrością swoją w to trefiła, iż ludzie oni, którzy mszcząc sie okrucieństwa AIexandrowego, dzieci jego pobić a zamordować chcieli, zaniechali sprawiedliwego gniewu, a ubłagacie dopuścili. Owa, ile Alexander przez długi czas przeciwko sobie i potomkom swym rozlicznemi krzywdami ludzi pojątrzył, tyle ich ona za jedne godzinę synom swym przejednała.
Rzekł tu pan Lubelski: Powiedz w. m. jako to było.
Powiedział pan Kostka: Tak prosto. Gdy widziała Alexandra być w tak wielkim niebespieczeństwie dzieci swoje, kazała porzucić w pół rynku ciało Alexandra króla, potym zezwawszy do siebie mieszczan tak powiedziała: Wiem ja - prawi - iż macie słuszna przyczynę gniewu, na męża mego, bo to zadziałał okrutnemi a nieznośnemi krzywdami, któremi was trapił. A przeto, abyście to znali, żem mu ja nigdy powodem do tego nie była, i owszem, ila mogła odwodziłam go od takowego okrucieństwa, kazałam go wyrzucić na rynek, aby umarły był skaran, ponieważ żywego ani ja ani wy karać-eście mogli, a tak co chcecie to s nim czyńcie, chcecieli go dać psom zjeść, chcecieli też okrucieństwa inego nad nim użyć, jako on nad wami umiał, to wam niechaj wszytko wolno będzie, tylko o niewinne dziatki proszę, abyście nad nimi litość mieli, te nie telko w niczym niewinne, ale ani wiedzieć mogły łotrostwa ojcowskiego. Tak wielką moc miały te królowej słowa, iż ona sierdzitość w ludziach zapalonych wszytka ugasła, tak, iż nietelko one dzieci zgodnie obrali sobie za pany, ale i ciału Alexandrowemu uczynili zacny pogrzeb. Wielkie baczenie było tej białejgłowy, iż tak wszytkiemu zabieżeć umiała. A co sie śmiałości a wielkiego serca dotycze, i w tym drugie białegłowy nie są mężczyzn podlejsze; mamy w księgach o żenie i o siostrach Mitrydatowych, które mniej sie śmierci bały, niż sam król Mitrydates. Takież też żona Azdrubałowa mniej sie bała, niż Azdrubal sam. Nuż Harmonia, dziewka Hierona, która nie chciała żywa zostać, kiedy sprzysięgli buntownicy przeciwko ojcu jej i wszytkiemu domowi, Syrakuzy miasto posiadszy, okrucieństwa swego nad nim używali.
Zatym to powiedział pan Dersniak: Bywać też to więc czasem z uporu, jako ona dobra pani, która, tonąc ukazowała ręką, jako strzygą, iż przed wodą "strzyżono" wymówić nie mogła.
Upór taki - rzekł pan Kostka - który sie ku rzeczy dobrej ściąga, mamy zwać stałością, jaki był upór Epicharis, prostego stanu białejgłowy; abowiem ta była tak stałą, iż wiedząc o wielkim buncie na śmierć Neronowę, chociaż ją wymyślonemi a okrutnemi mękami nad miarę dręczono, jednak na nikogo nie powiedziała; a drudzy zacni ludzie z bojaźni powiedali na bracią, na powinowate i na najwiętsze swe przyjacioły na świecie. A co sie w. m. widzi, nie była też ono stała, której Atenianie (iż ją Leoną zwano) lwicę bez języka ulać z mosiądzu dawszy na wieczną pamiątkę postawili; a dla tego bez języka, aby to każdy wiedział, iż tajemnicę chować umiała. Abowiem, wiedząc też ona te, którzy sie sprzysięgli byli wybić tyrany w Atenach, nic sie nie ulękła, gdy dwu wielkich a zacnych ludzi jej przyjaciół stracono; a chocia spodziwnemi mękami była trapiona, jednak nic na nikogo nie wyznała.
Rzekł tu pan Lubelski: Niewadziłoby, panie Kostka, nie tak wskok te sławne historye odprawować. Radci to podobno widzi pan Bojanowski s panem Dersniakiem, ale w. m. więtszą dziękę od białychgłów odzierżysz, kiedy radniej co przydasz, niż ujmiesz tym tak zacnym cnotam wymową swoją. A jeśli nic przydać nie trzeba, tedy acz nic w. m. dostatecznie każdą rzecz wypowiedz.
Odpowiedział pan Kostka: Tak uczynię, kiedy w. ni. każesz, powiem o jednej białejgłowie, a musi mi to pan Bojanowski przyznać, iż to, co ona uczyniła, rzadki mężczyzna na sobie przewiedzie.
W mieście Massyliej był ten obyczaj (który był podobno od Greków przyszedł), iż chowano na ratuszu truciznę dla tego, aby ją mógł każdy ten wziąć, ktoby pokazał to urzędowi i wywiódł, że ma przyczynę słuszną zyść s tego świata, to jest, mając na sie abo zbytnie wielkie nieszczęście, w którymby na świecie trwać niechciał, abo też zasię będąc w wielkim szczęściu, pókiby nieszczęście me przyszło, aby w tym szczęściu umrzeć mu było wolno. Trefiło sie to, gdy w tym mieście był Sextus Pompejus.
Tu przerwał pan Bojanowski mówiąc: A bajkę to w. m. poczynasz, panie Kostka, wierzę, że będzie długa.
Zatym pan Kostka rzekł do pana Lubelskiego: Widzi w. m. miłościwy panie, iż mi pan Bojanowski niechce dopuścić mówić. Chciałem był powiedzieć, jako jedna białagłowa, przy czym był Sextus Pompejus, pokazawszy to urzędowi, iż słuszną przyczynę umrzeć miała, wzięła truciznę s takim sercem, s tak wesołą twa rżą, iż i Pompejus i ini wszyscy, którzy na to patrzali, widząc w białejgłowie przy ostatnim punkcie straszliwej śmierci one myśl stałą, bespieczną, a nie strapioną, słysząc też mądre napominanie, które do swych uczyniła, zdumieć sie musieli, a co ona nie płakała, to oni za nie płakali.
Rzekł tu pan Dersniak: Pomnię i ja, żem czytał jedne oracyą, gdzie ubogi mąż prosi urzędu, aby mu dopuścił umrzeć i pokazuje w tej oracyej swej przyczyny słuszne, jako miał żonę tak złą, tak przemierzłych obyczajów, iż wolał tę truciznę wziąć (o której w. m. powiedasz, iż ją chowano na pałacu), niż przykrych jej słów ustawicznie słuchać.
Rzekł pan Kostka: Cóż tych białychgłów jest, które chudzinki miały by wielką przyczynę prosić, aby im umrzeć dopuszczono, już nie dla przykrych słów mężowych (bo by to była łatwiejsza ścirpieć je), ale dla nieznośnych doległości, jako ja ich kilka znam, które mają piekło na tym świecie.
Rzekł tu pan Bojanowski: A mnima w. m. aby niebyło tak wiele mężów, co pragną ustawicznie śmierci, nie mogąc wycirpieć tego, co im czynią żony?
Powiedział pan Kostka: A co tak złego białegłowy uczynić mężom swym mogą, aby na to wnet lekarstwo niebyło; by tak łatwie pogodzić sobie żony mogły, jako mężowie mogą, dobrze by sie s niemi działo; ale one niebogi niemogą sobie ni czym pomoc, już jeśli nie z miłości, tedy z bojaźni muszą powolne być, muszą ulatać małżonkom swoim.
Odpowiedział pan Bojanowski: Ba, to prawda, iż jeśli białegłowy kęs co dobrego czynią, że im to nie z dobroci, ale z bojażni pochodzi. Bo rzadko taką naleść, któraby w sercu niemiała jakiego skrytego zakału przeciwko swemu mężowi.
I owszem, rzekł pan Kostka, ile czytamy historyej, mało nie zawdy tak bywało, iż żony barziej męże miłowały, niż mężowie żony swe. Co kiedy takowego pokazał małżonek przeciwko żenie swej, jako Kamma pokazała miłości przeciwko swemu mężowi?
Rzekł pan Bojanowski: Jam o tej Kammie nie słychał, i co za miłość pokazała, niewiem.
Powiedział pan Kostka: Słuchaj w. m. Była ta Kamma żoną Sinata, człowieka zacnego w Galacie, a była nie jedno naschwał piękna, ale i ine przymioty i obyczaje osobne miała w sobie, a ktemu nader barzo miłowała męża. Trefiło sie tak, iż sie jej rozmiłował Sinorix niejaki, człowiek w tam tym mieście wielkiego zawołania i władzej, a gdy żadną miarą przyść ktemu nie mógł, aby w miłości znał ją przeciwko sobie skłonną, rozumiejąc tak, iż niebyła ina przyczyna jej srogości, jedno ta, iż męża miłowała prawdziwie, kazał tego Sinata zabić; co kiedy sie sstało, dopiero tym więcej usiłować począł, nielitując pracej, starania, kosztu, aby ją sobie uczynił przychylną, a gdy mu ani to nie szło, przypędziła go miłość do tego, iż ją nakoniec umyślił (acz stanem równa mu nie była) wziąć za żonę. I posłał do jej przyjaciół, opowiedając im tę chęć swoje. Przyjaciele widząc wielkiego pana, a rozumiejąc, iż im to dosyć dobrego przynieść miało, jęli namawiać Kammę, aby w tym ciężka, a uporną nie była, opowiedając to nakoniec, jako ich nie było s to, aby przeciwko mocy i gwałtowi Sinorixowemu onej bronić mogli. Białagłowa chowając nieznośny żal w sercu swym po mężu, a ni o czym więcej nie myśląc, jedno, jakoby sie śmierci niewinnej jego sławnie pomścić mogła, dawszy sie pirwej długo prosić, nakoniec przyzwoliła. I kazała to Sinorixowi powiedzieć, który z wielką radością począł sie hnet starać, aby ta rzecz rychły skutek swój wzięła. Owa krótko powiedając przyszedł czas ślubu, szli pospołu do kościoła bogini Diany, a tam Kamma wziąwszy czarkę z napojem, który przed tym przyprawiła, wypiła połowicę, a drugą Sinorixowi (jako ten obyczaj był przy ślubie) podała, który ochotnie wszytko wypił.
Kamma to widząc i radując sie, iż dowiodła, nacz sie była nasadziła (bo ten napój s trucizną pomieszan był) przed obrazem Diany klęcząc, tak jęła mówić: Święta bogini, która widzisz serce i myśli moje, ciebie same biorę na świadectwo, iż prze żadną przyczynę iną nie zostałam na tym nędznym świecie po mężu po swym tak długo, jedno, iżbym sie krwie niewinnej jego pomściła; ta nadzieja sama utrzymała moję ręke, iż dawno nad tym nikczemnym ciałem okrucieństwa nie użyła. Ale gdyżem już doczekała tego pożądanego dnia, którego zły a bezecny człowiek wziął swą zapłatę, z wielką radością idę s tego świata, abym nalazła one świętą duszę małżonka mego, którego ja miłując więcej niż sama siebie, żywego i umarłego nigdy miłować nie przestanę. A ty nieślachetniku, coś sie nadziewał być małżonkiem moim, miasto małżeńskiego łoża mary, a miasto wesela pogrzeb roskaż, abyć przyjaciele twoi gotowali. Sinorix, gdy to usłyszał, a już też i trucizna morzyć go poczęła, wpadszy na wóz, kazał rospuścić, nadziewając sie, iżby za onym trzęsieniem trucizna s niego wyniść miała; ale ani to, ani ine lekarstwa pomogły. Miała Kamma to szczęście, iż Sinorix dać garło jeszcze pierwej niż ona musiał. Co kiedy jej powiedziano, z wesołą myślą położywszy sie na łożu, rzekła te ostatnie słowa: Sinacie, Sinacie, mój najmilszy mężu, gdyżem już niejedno opłakała twoje śmierć, alem sie i pomściła nad spólnym nieprzyjacielem, niewiem, czegoby jeszcze inego prze cię uczynić nie dostawało, chyba tego, abym sie pospieszyła na on świat za tobą; a przeto żegnam ten bezecny świat, i ten żywot, który mnie jako barzo s tobą był słodki, tak zasię bez ciebie był gorzski a przykry. Już tedy, panie moj, przyjmi do siebie tę duszę z radością, jako ona do ciebie pędem a s chęcią bieży. To mówiąc z rospostrzonemi rękoma, jakoby tedyż męża obłapić miała, umarła. Co sie zda w. m. panie Bojanowski, godnali ta białagłowa dobrego wspominania?
Odpowiedział pan Bojanowski: Widzi mi sie, iżeś tu w. m. chciał kogo rozkwilić, ale niemasz tu żadnej białejgłowy, ani mężczyzny, niewieście podobnego. A chociaby sie też to tak sstało, jako w. m. powiedasz, tedy już takowych białychgłów na świecie teraz nie masz.
Powiedział pan Kostka: Pokażę ja to w. m., iż i tych czasów najdują sie takie.
Niedawno temu, kiedym ja był we Włoszech, był ślachcic jeden w Pizie, niepomnię zaprawdę której familiej, ale Tomazo imię jego było. Ten jadąc jednego czasu do Sycyliej wyspu, w maluczkiej bacie pojman był od Murzynow, którzy tak prędko przypadli, iż owi na bacie ani uciec, ani ratunku żadnego dać sobie mogli, bo chociaż sie bronili mężnie (w której bitwie ten Tomazo zabił brata rodzonego jednemu z onych murzyńskich rotmistrzów), wszakoż iż gwałt a wielkość ludzi była, a tych było na bacie barzo mało, przegrać musieli.
Owa kto zabity, kto ranny, kto zdrowy, wszytcy i z batą przyszli w nieprzyjacielskie ręce. Miedzy któremi Tomazo przysądzon był za więźnia onemu rotmistrzowi, czyjego brata zabił. A ten, Jako człowiek za żalem swym rozgniewany pastwił sie jako najbarziej mógł nad nieborakiem przez wszytkę drogę, a przypłynąwszy do Barbaryej umyślił go trzymać w srogim, a okrutnym więzieniu aż do śmierci. Gdy ta wieść przyszła do Pizy, każdy sie tak długo starał o przyjaciela, o powinowatego, o brata swego, iż o z więzienia wyprawił. Sam telko Tomazo był tak niefortunny, iż ani na okup, ani na odmianę żadną puścić go nie chciano. A ktokolwiek s tej niewolej do domu sie swego wracał, nie umiał sie o ciężkim jego więzieniu a nędzy wypowiedzieć, a to najwiętsza ciężkość była, iż nadzieje nie było, aby kiedy miał być wolen. Na koniec gdy też już i sam ani sie o sie starać więcej, ani żenie swej, której Argentina imię było, trudności zadawać umyślił, wzbudził pan Bóg jednego syna jego, i dał mu ten umysł, iż sie ważył do Barbaryej jechać s tym sercem, abo tam zginąć, abo ojca wyswobodzić. Tenże pan Bóg, który mu dał to serce, dał i dowcip, i szczęście takie, iż ojca swego pirwej przyprowadził do Libornu, od Pizy niedaleko, niż w Barbaryej obaczono, iż uciekł więzień. Tam stąd potym Tomazo pisał do żony, jako mu pan Bóg dał wyniść z niewolej, a iż nazajutrz miał sie z nią widzieć. Białagłowa cnotliwa z wielkiej a niespodziewanej radości, iż tak prędko za cnotą a dzielnością synowską miała małżonka widzieć, którego nader barzo miłując już była opłakała; przeczedszy list jedno weźrzała w niebo a zawołała imieniem męża, padła tuż i umarła. Bezecne nieszczęście, które sie do każdego szczęścia musi przymieszać. I mógł by sie człowiek tą świętą białągłową karać, a miarkując chęci swoje nigdy zbytniego wesela nie pragnąć.
Rzekł tu pan Wapowski śmiejąc sie: A co wiedzieć, jeśli też ta nie umarła z wielkiego frasunku, widząc, iż mąż, który jej był omierzł, do domu wrócić sie miał.
Odpowiedział pan Kostka: Pewnie nie s frasunku, bo poczciwe jej życie i miłość przeciwko małżonkowi wszytkim ludziom była wiadoma, ale ta rychlej przyczyna jest jej śmierci, iż sie jej długi czas zdał czekać do jutra, a przeto niemogąc wycirpieć tej odwłoki, gdzie ciałem nie mogła, tam duszą dojść chciała, aby co najprędzej serce jej palić sie przestało.
Rzekł pan Bojanowski: Ba i temu ja wierzę, iż jej to ze zbytniej miłości przyszło, bo to jest białychgłów obyczaj, a inaczej nie umieją, jedno, abo nader miłować, abo nader mieć w nienawiści, ano ten "nader" nie jest dobry. I widzisz w. m. na co jej to wyszło, sama sobie źle uczyniła, mężowi i dzieciom, bo ona ich radość, którą z wyswobodzenia mieli, w smętek a w żółć sie wszytka obróciła. A też tą białągłową nie podeprzesz w. m. tego, coś pirwej powiedział, to jest, aby białegłowy miały bywać przyczyną ludzkiego wiela dobrego.
Powiedział pan Kostka: Jam tę białągłowę na przykład przywiódł, abyś to w. m. widział na oko, że są na świecie te białegłowy które męże swe miłują. A co sie tych dotyczę, które na świat wiele dobrego przyniosły, będęli je chciał liczyć, liczby mi nie stanie, zwłaszcza pocznęli dawniejszego wieku prowadzić historye, które sie zdadzą teraz jakoby baśni. Nuż pójdę li do tych, które za wynalezieniem nauk i rzemięsł dziwnych przyszły w tę cenę do ludzi, iż je za boginie mieli, jako Pallas, Ceres; zasię Sybille, przez których usta pan Bóg ludziom wiele przyszłych rzeczy objawił. Były i te, ktore uczyły wielkie w nauce ludzi, jako Aspazya i Dyotima, a ta ofiarami swemi odwlokła czas powietrza w Atenach aż do dziesiąci lat. Pindara wielkiego poetę, uczyła białągłową; Nicostrata wieszczka, matka Ewandrowa Łacinnikom litery pokazała; Corynna, Sapho jako nader dobrze wirsz pisały, nikomu to tajno nie jest. Ale nie wspominając tych tak dalekich rzeczy, rzymska Rzeczpospolita, iż była tak wielka, niemniej sie do tego białegłowy przyczyniły, niż mężczyźni. Powiedział tu pan Bojanowski: Ba, tobym rad słyszał, jakoby to być miało.
Słuchaj w. m. - odpowiedział pan Kostka. Po zburzeniu Trojej Trojanie jedni tam, drudzy sam roznie sie jako w takim nieszczęściu rosproszyłi, miedzy którą zgrają jedna część ludzi żeglując długo po morzu, a wielkich niewczasów i niebespieczeństwa używszy przyszła na to miejsce, gdzie Tybr rzeka w morze wpada, i wysiadszy na brzeg włoskiej ziemie, poczęli sie zdobywać na żywność. W tym czesie ich białegłowy, które były w okręciech zostały, weszły w radę, wdy kiedy uczynić koniec żeglowaniu temu, a iżby Trojanie obrali pewny kąt ku mieszkaniu, ponieważ własną ich ziemię posiadł nieprzyjaciel : owa po krótkiej namowie na to sie zgodziły, iż miały spalić wszytki okręty, rozumiejąc, iż to miało być tak onem samem, jako i małżonkom ich ku dobremu. I hnet, skoro miedzy niemi jedna, której imię było Rhoma, zapaliła, drugie wszytki toż uczyniły. Trojanie widząc z daleka ogień, każdy, jako najprędzej mógł, ku ratunku bieżał, a białegłowy też bojąc sie ich gniewu wyszły przeciwko nim, a jedne męże swe, drugie ojce, bracia, powinowate obłapiając, całując ujęły ich gniew, i popędliwość one ubłagały. I stąd to urosło, iż w Rzymie za starodawnego wieku był ten obyczaj, że białegłowy na podkaniu całowały swoje powinowate. Także Trojanie, częścią s potrzeby, częścią też widząc chęć przeciwko sobie Łacinników, którzy w onym kraju zdawna mieszkali, przyjęli ono wdzięcznie, co białegłowy zrobiły, i pobratawszy sie z nimi, mieszkali społem na tym miejscu, gdzie potym Rzym zbudowano. Patrzże w. m. jako te Trojanki powodem były do tego, iż sie Rzym zaczął. Pójdźmyż dalej, kiedy sie jął krzewić a szyrzyć, jako sabińskie białegłowy wiele mu pomogły. Romulus król, iż był na sie wzburzył wszytki w okolicy sąsiady za pobraniem gwałtem białychgłów sabińskich, miał co czynić s sobą oganiając a odgryzając sie zewsząd nieprzyjacielem, a wszakoż, iż był i mężnym i dzielnym, odjął sie barzo prędko i otrzymał zwycięstwo nad wszytkimi, telko nad Sabiny nic, a s tymi była najwiętsza walka, abowiem król ich T. Tatius, który był dobrym hetmanem i wielkim mężem, przywiódł rzecz ktemu, iż było z obu stron wiele krwie rozlania, nakoniec, kiedy sie jeszcze znowu sroga bitwa zacząć miała, gdzie już każdy z dobytym mieczem był gotów na nieprzyjaciela, wpadły one białegłowy sabińskie w pośrzodek miedzy ojce swe a męże, s płaczem prosząc, aby mieli litość nad własną krwią swoją, aby sie użalił zięć ojca swego, a ojciec zięcia, dokładając tego, iż, jeśliżby takim spowinowaceniem gardzili, a umysłu swego za popędliwośaią odmienić niechcieli, aby radniej nad nimi stępili miecze swoje, bo tak - prawi - lepiej, niżbyśmy wdowami, abo bez ojców, bez braciej, bez powinowatych na świecie żywiąc, miały wspominać sobie, iż dzieci nasze s tych sie porodziły, którzy pobili nasze ojce; abo to, iżechmy sie my nieszczęsne porodziły s tych ojców, którzy pomordowali nasze męźe, nakouicc niektóre s nich trzymając dziatki na ręku ukazowały ojcom swym mówiąc: jeśli sie wam tak barzo chce swej własnej krwie, oto ją macie, nasyćcie sie jej, pobiwszy te niewinne dusze. Za takim płaczem, za takim narzekaniem obaczyli sie wdy ludzie, a białegłowy mądrością swoją tego dowiodły, iż nietelko oni dwa królowie, Romulus s Tatiusem s sobą sie wieczną przyjaźnią złączyli i sprzysięgli, ale (co więtszego) Sabinowie do Ezymu sie przenieśli, i tak ze dwu narodów jeden uczynili. Za którą zgodą siła możności a władzej Rzymowi przybyło, i za to Romulus na pamiątkę tego sławnego tych białychgłów uczynku, kiedy Rzymiany na trzydzieści rot dzielił, przezwał te roty imiony białychgłów sabińskich.
Nuże, panie Bojanowski, nie zda sie to w. m. aby białegłowy w tej mierze były mężczyznam przyczyną dobrego? abo nie widzi sie to w. m., żeby one pomogły do tego, iż państwa rzymskie ku onej sławie, mocy a wielkości przyszło?
Odpowiedział pan Bojanowski: Poprawdzie jest co chwalić postępek białychgłów tych, ale kiedybyś w. m. tak rad obłędy a przestępki ich powiedał, jako w. m. rad wyliczasz uczynki sławne, pewnie byś był w. m. tego nic ominął, jako w tenże czas białagłowa zdradziła, ukazawszy nieprzyjacielom drogę ku wzięciu zamku rzymskiego, tak iż o maluczki włos Rzymianie wszytcy nie zginęli.
Rzekł pan Kostka: To mi w. m. jedno jedne białągłowę złą wspominasz, a ja niezliczoną liczbę dobrych w. m. ukazuję; a mimo te, którem przypomniał, tysiącmi te białegłowy liczyć mogę, przez które Rzym wiele wziął dobrego, bo i one kościoły boginiam w Rzymie nie prze co inego wielkim kosztem zbudowane były, jedno prze uczynki białychgłów sławne; takież i ono święto, które niewolnice w Rzymie święciły, pamiątką tego było, iż niewolnice wyrwały były Rzym z wielkiego (które ze zdrady nieprzyjacielskiej przyść miało) niebespieczeństwa. Ale to wszytko opuszczając, za ono niebyła rzecz wielka, którą białagłowa sprawiła, iż bunt a sprzysiężenie Katiliny, s czego sie tak często Cicero chłubi, wydała a nakoniec mogłoby sie to onej samej przypisać, co sobie pan Cicero wspominając posługi swoje przeciwko Rzeczypospolitej wszytko przywłaszcza. Com też pirwej powiedział, iż białegłowy siła kroć obłędy mężczyznskie naprawowały, i rzeczy zawiedzione złej toniej wyciągały, i to pokazaćby nie trudno, ale tak mnimam iż sie moja długa mowa w. miłościam nadprzykrzyła, a panu Bojanowskiemu podobno s panem Dersniakiem najbarziej. Ktemu gdyżem ja już roskazaniu w. m., Miłościwy panie Lubelski, uczynił (ilem mógł) dosyć, przystoi mi to, abym ustąpił temu, kto rzeczy osobniejsze niż ja powiedzieć będzie umiał.
W tym powiedział pan Lubelski: Możeć pan Bojanowski s panem Dersniakiem, ba i pan Wapowski podobno słuchać w. m. nierad, ale nas tu więcej jest, ktorzy w. m. słuchamy s chęcią. A tak nie ustawaj w. m. w pół drogi, abowiem kiedy w. m. nie zaźrząc sławy nikomu, ani ujmując tego, co jest czyje własne, a w czym pochwały godzien, powiesz i wysłowisz białychgłów uczynki a sprawy sławne, wiele sie ich tym poprawi.
Rzekł na to pan Kostka: Kiedyż inaczej być niemoże, powiem o niektórych króciuchno, a dla tego sie s tym (chociabych mógł) szyrzyć nie będę, abym sobie pana Bojanowskiego barziej nie zwaśnił.
Mieszczanie chijscy jednego czasu z żonami i z dziećmi prze pewny występ, a za roskazaniem bożków swoich wyniść z miasta, a patryą swoje pożegnać musieli; potym tułając sie po świecie, iż teh był poczet niemały, Leukonią miasto wzięli i posiedli, które ichże pirwej było, ale je na ten czas Koronianie za pomocą Erytrejanów trzymali. Także niedługo potym, wziąwszy za sie Koronianie niemałe wojsko ludzi na ratunk od Erytrejanów tak długo przeciwko Chijom walczyli, aż nakoniec nielza było inaczej Chijom, jedno za pewną ugodą miasto Leukonią podać, i podali tym sposobem, aby im telko w jednej sukience, a w żupicy, żadnej rzeczy z sobą nie biorąc, z miasta wyciągnąć było wolno. Czego gdy sie białegłowy dowiedziały, poczęły narzekać na męże na swe, iż tak ganiebną a sromotną ugodę uczynili, powiedając, jako dobrej krwie mężom to nieprzystoi, żeby miedzy zbrojne nieprzyjaciele bez broniej, jako owce miedzy wilki przyść mieli, a gdy sie oni przysięgą wymawiali, której już odmienić sie niegodziło, pokazały one tę drogę, iż i zdrowie swe opatrzyć i przysięgi tym złamać oni niemieli. A to tak. Powiedzcie - prawi - nieprzyjacielom, iż u ludzi mężnych oszczep jest miasto żupice, a paweza miasto sukniej. Hnet mężowie pochwaliwszy onę białychgłów swych radę, kiedy czas przyszedł wyścia z miasta, zbrojno sie pokazali, a nieprzyjaciele widząc ich tę śmiałość, iż i sprawą dobrą i opatrzeniem ciał swych na wszytko gotowi byli, nie upominali sie słowa, ale cicho każdy Boga prosił, aby już jako tako jedno rychło z miasta wyszli. I tak mężczyzna za radą i upomnieniem białychgłów śmiałość wziąwszy, zdrowie swe wcale, a sławę w nie najgorszym punkcie zachowali. Tychże Chijów żony jednego czasu też wielkiej rzeczy dowiodły.
Philip król, syn Demetriusow, gdy obiegł był ich miasto, chcąc, aby mniej ludzi ku obronie w nim było, kazał wywołać, którybykolwiek niewolnik z miasta do niego uciekł, iż i wolen być miał, i mieć za żonę tę panią, którąby sobie po wzięciu miasta obrał, mając, za to pewnie, iż każdy niewolnik chciwie miał pragnąć żony pana swego. Co kiedy usłyszały białegłowy, s tak zelżywego edyktu gniewem zapalone przybiegły wszytki pospołu s sługami i z niewolniki (bo i ci tym obruszeni byli) do muru, a s taką ochotą pomagały obrony mężom swym, iż nieprzyjaciel ze sromotą i ze szkodą przegrawszy niemało szturmów odciągnąć musiał, a tego mężczyzna sami przez długi czas dowieść niemogli. I to sie też trefiło raz, gdy Cyrus, król perski przeciwko Medom walcząc bitwy stracił, a Persowie wielkim pędem do miasta uciekali, białegłowy przeciwko nim z miasta wyszły, i poczęły tak z gniewem do nich mówić: A gdzie bieżycie, nikczemni ludzie! Cóż ? abo sie w nas zasię skryć chcecie, s którycheście raz wyszli. Persowie słysząc te słowa, a wstydząc sie za swój uczynek, obrócili sie ku nieprzyjacielowi znowu, a mężnie sie potkawszy zwycięstwo otrzymali.
Kiedy do tąd pan Kostka dopowiedział, rzekł ku J. M. panu Lubelskiemu: Wszak mnie już, Miłościwy panie, przestać będzie wolno.
Powiedział pan Bojanowski: Musisz w. m. przestać, chociabyś też niechciał, bo więcej rzeczy w. m. nie staje.
Odpowiedział pan Kostka: Jedno mię w. m. drażnisz, a chcesz wywołać wilka z lasa, bo jako sie imę, musisz W. M. cały ten dzień chwał białychgłów słuchać, przypomnię tu wnet, jako Spartanki kochały sie w tym, kiedy synowie ich sławnie ginęli, a w którym kiedy zajęcze serce matka widziała, abo sie nie znała kniemu, abo go ręką swą własną zabiła. Nie zaniechałbym też i tego powiedzieć, jako sie w Saguncie przeciwko mocy Annibałowej białegłowy popisały. Nuż one Niemkinie, których był męże Marius poraził, gdy nie mogły tego odzierżeć, iżby na swobodzie pannom zakonu Vestae służyły, samy sie i z dziatkami małemi pozabijały. Jest tego w historyach tak wiele, ile na mej głowie włosów.
Rzekł tu pan Bojanowski: A wie to Bóg, panie Kostka, takli też to było, jako w historyach stoi, bo tam ten wiek tak jest daleki od naszego, iż nam oni mogą bajać to, co chcą, a niemasz tego człowieka któryby kronikarza w nieprawdzie wytknął, a inaczej niż on pisze, rzecz pokazał.
Powiedział pan Kostka: Którykolwiek czas w. m. przed sie weźmiesz, a będziesz chciał białychgłów zacnych sprawy z męskiemi sztychować, inaczej nie najdziesz, jedno, iż one w cnotach ani były nigdy, ani są mężczyzn podlejsze. A gdziebym miał s to czasu wyliczyć wszytki te, które były i są dziś jeszcze w Polszcze, wielkich cnót i silnej sprawy, osobnego baczenia, i dowcipu panie, nie wspominając onych dawnych, od Wandy sławnej Polki począwszy, pokazał bych to, co powiedam w. m., na oko. Ale jako powiedam, czasu niemasz po temu, bo ledwe bym ich kilka wymienił, aż bych za skróceniem czasu, ku krzywdzie drugim, przestać musiał. Wszakoż puszczę to na w. m. samego, abyś sobie te osobne białegłowy, które znasz, na pamięć przywiódł, co kiedy uczynisz, wiem pewnie, że nietelko te najdziesz, które ojcom swym, abo braciej, abo mężom w cnotach a w godności są równe, ale też i te, za których sprawą siła dobrego mężczyznam przyszło. A jeśli sie tych czasów nie rodzą one wielkie królowe, któreby piramidy sławne, miasta główne nieznośnym budowały kosztem, a królestwa dalekie, narody dziwne podbijały pod moc swą, jako była Tomiris, carowa tatarska, Artemisia, Zenobia, Semiramis i Cleopatra; tedy też zasię ani słychać teraz onych Cesarow, Alexandrow, Scipionow, Lucullow i inych sławnych Hetmanow.
Rzekł tu pan Dersniak: Tego w. m. nie powiedaj, abowiem, jeśli kiedy, tedy teraz najdują sie białegłowy takie równie, jaka Semiramis abo Cleopatra była, bo chocia państw, królestw, bohactw, a możności tyle, ile ony miały, te niemają, jednak chęci do swej wolej jest w nich tak wiele.
Możcć to być - odpowiedział pan Kostka - iż sie też wdy która Cleopatrze podobną trefi, ale Sardanapalów teraz liczba jest niezliczona, co daleko gorzej.
Powiedział pan Bojanowski: Tego ja w. m. nie pozwolę, aby rospustniejszy być mieli mężczyzna niż białegłowy, a gdzieby też dobrze i tak było, jednak nie było by (jako w. m. powiedasz) światu gorzej, abowiem z rospustności białychgłów siła sie złego rodzi, gdzie mężczyznska niepowścięgliwość nigdy tak światu szkodzić nie może. A przeto, jako sie wczora powiedziało, mądrze to uczynili ludzie, iż dozwolili białymgłowam nie umieć, nie wiedzieć, nie dowieść, nie doźrzeć, zabaczyć, i inej wszelakiej nikczemności, a to dla tego, aby te) telko jednej rzeczy, poczciwości pilnując, wstyd a srom w cale zachować mogły, bo inaczej nie był by nikt pewien swoich dzieci, i on węzeł, który wszytek świat ściąga, to jest krew, powinowactwo, a miłość wrodzona, którą ma każdy człowiek ku dziecięciu własnemu, rozwięzaćby sie musiał. A tak białejgłowie rospustnie żyć barzo nieprzystoi, a mężczyźnie już nie tak, bo ten dziwięć miesięcy brzemienia nie nosi.
Odpowiedział na to pan Kostka: Ba to czysta, mężczyznam niechaj będzie wszytko czynić wolno, a wy białegłowy święcicami bądźcie. Sprawiedliwe prawo zaprawdę, dziw, że go w bibliej nie napisano. Ale miły panie, powiedz mi to w. m., czemuż też tak tego postanowić nie miano, iżby w mężczyźnie tak była szkarada wszeteczeństwo jako i w białejgłowie, a zwłaszcza, jeśli mężczyzna (jako w. m. powiedasz) sposobniejszy są ku cnocie, niż białegłowy. Abowiem, kiedy by tak było, tedy by oni łatwiej sie od wszytkiego powściągnęli, a za tym każdy ojciec takby był pewien potomstwa, że jest jego własne, jako kiedy za powścięgliwością białychgłów, bo już białegłowy, chociażby grzech spłodzić chciały, niemogły by, gdzieby mężczyzna nie zezwalali na ich pustotę. Patrzże w. m. iż w tej mierze zły jest dowód w. m. Ale ja w. m. powiem, co to w tym jest; wzięliśmy sobie owa swowolnie my mężczyzna jako zwierzchność nad białemigłowami, tak też i tę bezmierną swobodę, iż chcemy, aby jedneż grzechy nam były powszednie, i czasem ku chłubie, a kiedy też grzechy białegłowy popełnią, mamy je za tak śmiertelne, jakoby doskonałej zapłaty za nie na świecie nie było. I tak nieboźątko białagłowa abo śmiercią haniebną zapłacić to musi, abo wieczną sromotą. A prze to, gdyż już tego zwyczaju trudno wykorzenić, chciałbych ja, aby był srodze karan ten każdy, kto nieprawdziwą powieścią swą poczciwej białejgłowy sławę maże; na koniec, ponieważ każdy rycerski człowiek winien o prawdę ręką czynić, ma sie zawdy wziąć za rzecz taką, a nie dopuścić, aby cna białagłowa niewinnie pohańbioną została.
Rzekł na to pan Bojanowski: A ja zasię nie telko to rozumiem być powinność ślachecką, co w. m. powiedasz, ale jeszcze tego dokładam, iż każdy człowiek ten, kto przestępek białejgłowy, (któregoby sie ona za nieszczęściem swym, abo zbytnią miłością dopuściła kiedy) pokrywa, godzien jest nietelko pochwały od ludzi, ale i wielkiej odpłaty od Boga. A stąd w. m. możesz znać, iż ja barziej trzymam białychgłów stronę, gdzie nie jest co przeciw rozumowi, niż w. m. Więc ani ja tego prze, aby mężczyzna nie mieli sobie coś troszkę wziąć wolności, ale to dla tego jest, że wiedzą, iż to rospustne ich życie, za zezwoleniem wszech ludzi na jedno, nie niesie im tak osławy, jako białymgłowam, które prze krewkość płci swej daleko są łakomsze na uczynienie dosyć chciwości swej, niż kiedy mężczyzna. A jeśli sie kiedy strzyma białagłowa od tego, czego sie jej chce, pewnie to z namysłu nie przydzie, ale ze wstydu bo ich wola zawdy do roskoszy gotowa. A dlatego mężczyźni widząc tę ich gorącą chciwość, położyli to za najwietsza im hańbę, żyć rospustme; i tą bojaźnią osławy jako dużym munsztukiem trzymać je gwałtem w poczciwym życiu muszą. Jakoż poprawdzie bez tego mc było by je przecz ważyć sobie, gdyż świat niema z nich inego pożytku, jedno ten, iż dzieci rodzą, a męźczyzni wdy zgodzą sie na co inego, bo rządzą narody, hetmanią, obmyślają pożytki ludzkie, i ine potrzebne rzeczy sprawują, czego wszytkiego białegłowy (bo niechęć teraz o tym dysputowac, jakoby temu one podług powieści w. m. zdołały) nie czynią. Co sie też tycze strzymawałości, ilekroć mężczyznam pokazać sie w niej przyszło, zawdy jako w inych cnotach, tak i w tym przed białemigłowami miewali przodek, nie będę ja w. m. tak wiele historyi ani baśni wyliczał, jako w. m. mnie; dwu telko przypomnię mężczyzn, obu młodych, obu wielkich panów, a ktemu czasu zwycięstwa, kiedy człowiek pospolicie i najpodlejszy w pychę a w swowoleństwo sie podniesie.
Alexander wielki wiesz w. m. jako w cale zachował poczciwość białychgłów Dariusowych, nieprzyjaciela swego, jeszcze porażonego natenczas; a co najwiętsza, iż nader piękne były; to jeden. A Scipio drugi, młodzieniec we dwudziestu leciech i we czterzech, przed którego, kiedy po wzięciu przez moc jednego miasta w Hiszpaniej przywiedziona była piękna, młoda i zacna białagłowa, skoro sie dowiedział, iż była ślubną w tamtejże ziemi jednemu panu, nietelko sie strzymał od wszelakiej nieuczciwości, ale ją cało i z wielkiemi dary a upominki własnemu mężowi wrócił. Mógł bych jeszcze i co ku temu więcej powiedzieć, ale gdyżem telko dwu spomnieć obiecał, rozumiem, że mi w. m. dalej mówić nie dopuścisz.
Rzekł na to pan Kostka: Nie jestem ja tak zawisny, panie Bojanowski, mężczyznam, jako w. m. białymgłowam; tyle, ile o tym mówić chcesz, wolno w. m. niechaj będzie.
Powiedział pan Bojanowski: Powścięgliwość Xenokratowa iza nie była wielka? Phryne, białagłowa piękna, położyła sie podle niego, używając dziwnych przysmaków (jako w tym była dobra misterkini), aby sie mógł ku miłości zapalić, a wżdy żadna miara dowieść tego nie mogła, aby jaki najmniejszy znak Xenokrates pokazał nieuczciwości, chocia Phryne całą jedne noc na tym strawiła.
Nuż Pericles, który i słuchać tego niemógł, kiedy Sophocles, towarzysz jego na urzędzie, chwalił z wielka nader chęcią przed nim piękność dzieweczki jednej, ale go hnet sfukał mówiąc: Temu - prawi - kto jest na urzędzie, nie telko ręce od brania podarków, ale i oczy od weźrzenia bestwliwego, trzeba mieć powściegliwe. luych było na świecie barzo wiele, którzy z umysłu, a z dobrej wolej chciwość w sobie tłumili, nie z musu, ani przed sromem, jako białegłowy, bo co jest tych hamownych białychgłów na świecie, mało nie wszytkie bojaźń abo wstyd na wodzy trzyma, a, wszakoż i za to są godne wielkiej pochwały i ktokolwiek fałesznie targa sie na ich poczciwość, opakując onych powściągliwe życic, godzien (jakoś w. m. powiedział) wielkiego karania.
Na ten czas pan Myszkowski tak rzekł: Patrzcie w. m. jako to okrutnym nieprzyjacielem jest pan Bojanowski białymgłowam, gdyż i to w nich gani, co jest chwały wielkiej godno. Ale by mnie chciał pan Kostka pozwolić tego, żebych kilka słów przeciwko tej rzeczy pana Bojanowskiego odpowiedział, uczyniłby dobrze i mnie i sobie, abowiem odpoczynął by sam nieco tym czasem, iżby zasię ochotniej konać mógł rzecz swą około dwornej paniej, a ja miał bych to sobie za wielką rzecz, gdy by mi było wolno za tą pogodą ślacheckiej powinności dosyć czynić, to jest przy prawdzie stać, a białychgłów sławy bronić.
I owszem (rzekł pan Kostka) barzo o to w. m. proszę, bo sie mnie tak widzi, iżem już tyle, iłem mógł, roskazanie J. M. pana Lubelskiego wypełnił, i to, co teraz było na placu, odstrzeliło sie od rzeczy mojej.
W tym począł pan Myszkowski: Niechcę o tym mówić, jako wielki z białychgłów pożytek nad ten, iż rodzą, świat ma, abowiem dosyć sie to już pokazało, iż nietelko one potrzebne są ku naszej na świat bytności, ale też i ku dobremu, a zbożnemu życiu, lecz to powiedam, panie Bojanowski, iż, jeśli białegłowy są pochopniejsze i skłonniejsze ku grzechowi (jako W. M. mówisz) niż mężczyźni, a przedsię mimo to wszytko więcej sie strzymywają od złego (czegoś w. m. sam pozwolił) niż mężczyźni, tedy też bez wątpienia godniejsze są onych upominków, które za cnotą płyną, niż mężczyźni, i tym więtszy dank tego mieć mają, im jest słabsze ich przyrodzenie ku sprzeciwieniu sie cielesnym namiętnościam, jako ten rycerz więtszą sławę odnosi, który sztukę tylko korda w ręku mając, ranny i namdlony przez wojsko sie przebije, niżli ów, który dobrze opatrzywszy ciało swe zbroją, i broniami, zdrowy a świeży, kilka ich na harcu s konia zbodzie. A to, co w. m. powiedasz, iż wstyd a srom trzyma białegłowy na wodzy, to miasto jednej cnoty dwie im w. m. dajesz, bo je czynisz i wstydliwe i niewystępne. Abowiem jeśli niemi więcej srom włada, niż chciwość, i dla wstydu strzymywają sie od złego (a wstyd nic inego nie jest, jedno, jako stoikowie wykładają, bojaźń złej sławy; widzę ja, iż ten srom jest oną przednią cnotą, która jest wszytkich cnót strożem, a której sie miedzy mężczyznami niewiele zawadza. Mógłbych tu siła męskich niewstydliwości wyliczyć, ale niechcę obrazić uczciwych uszu. Dosyć mam na tym, czego w. m. pozwalasz, to jest, iż białegłowy powściągliwiej żywą, niż mężczyźni; ale pewna rzecz jest, że ich ine wędzidło nie trzyma, jedno to, które same sobie włożyły, a izby to była prawda, przypatrz sie temu każdy, jako tam, gdzie najściślej białegłowy chowają, gdzie matka dziewce, mąż żenie niewierzy, a surowie aż do bicia s nią sie obchodzi, najwięcej sie i tego, i owego zawadza. A tam już nie tak, gdzie jest jaka swoboda. Owa miłość cnoty, toć ta jest najtwardszy munsztuk białymgłowam. Siła takich jest, które wolałyby garło dać, niż namniej uaszczyrbić poczciwości. Czego doświadczyli wielokroć mężczyźni. I tu miedzy nami nalazłoby sie ich kilka, którzy mając młodość, urodę, gładkość, obyczaje, męstwo, dzielność, zacność, dostatek i nieopuszczając nic na stronę s tych rzeczy, których do miłości trzeba, jako pilności, starania, darów, prośb, płaczu, a wdy siła czasu ku niczemu nie pr/yszedszy próżno strawili. A kiedybych tego nie baczył, iż niemasz nic we mnie godnego miłości, wspomniałbych i siebie w tej mierze, bo dla jednej białejgłowy i jej nie odmiennej a nader surowej stateczności byłem raz bliziuchno śmierci.
Powiedział tu pan Bojanowski: Niedziwuj sie w. m. temu, bo to jest białycbgłów przyrodzenie, nie czynić kiedy ich kto o co prosi, a zasię, kto zaniedba, a nic prosi, to one wnet same napomkną, a czasem i proszą.
Powiedział pan Myszkowski; Nieznałem ja nikogo takiego, kogoby białegłowy kiedy prosić miały. Takich wieni wiele, którzy strawiwszy głupie czas, a nie mogąc tego dowieść, nacz sie byli nasadzili, mszczą sie złym językiem, i chłubią sie z mięsa, ano i połówki nie widzieli. Nakoniec ma to sobie drugi za wielkie dworstwo, zmyślić co takiego podobnego ku prawdzie, czymby poczciwą białągłowę we złe mniemanie przywiódł. Ale ktokolwiek sie s tego buci, prawdziwieli abo nieprawdziwie, zwłaszcza, jeśli jeszcze z zacnej białcjgłowy srogie karanie zasłużył, i bywać to więc pod czas, ze takowi nie uchodzą z tych razów, ale cóż po tym, nie może być nigdy tak wielkie karanie, jakiego by za ten ganiebny występ potrzeba, wszakoż jednak ten, czyja to ręka sprawi, godzien za to wszelakiego na świecie poszczęścienia. Abowiem, jeśli to nieprawda, s czego sie drugi chlubi, a co może być ganiebniejszego, jako kłamliwą gębą złupić poczciwą białągłowę z dobrej sławy, a wziąć jej to, co sobie ona mało mniej niż zbawienie duszne waży, jeszcze za jaką przyczyną, za tą, która by jej tym więtszą jeszcze cześć a pochwałę od ludzi przynieść miała, to jest, iż sie cnotliwe jej serce na złą drogę nawieść nie dało. Jeśli też zasię drugi nie fałsz, ale prawdę powieda, jaka może być wymyślona męka, której takowy za swą niecnotę nie godzien, bo jeśliż to tak ma być, jako powiedają ludzie, iż i nieprzyjaciela swego zdradzać nie przystoi, cóż, kiedy kto zdradzi tego, który go nad wszytko na świecie umiłował; wierzę, że takowe serce jadowitsze jest, niż która na świecie trucizna, abowiem ten zapomniawszy swej wiary, łotrostwem a niewdzięcznością dobrotliwą chęć i miłość płaci onej chudzinki, która dawszy sie zwyciężyć fałesznemu łasieniu, łzom nieprawdziwym ustawicznej prośbie, lamentom, chytrości, zdradzie, przysięgam, i przypuściwszy gorącą miłość do serca, została nieobacznie więźniem gorszego człowieka, niż który s tych jest, co w piekle mieszkają. A to, coś w. m. o tej tam niesłychanej powścięgliwości Alexandra wielkiego i Scipiona powiedział: prawda jest, iż w tej mierze jest je przecz chwalić, a wszakoż najdę ja nad to coś jeszcze więtszego, a nie będę spominał dziejów starych, bo te w. m. baśniami zowiesz, ale powiem rzecz świeżą o jednej jeszcze niskiego stanu białejgłowie, którąm dobrze znał; nakoniec mianował bych ją, ale siła takich jest prostaków, którzy, skoro to słyszą, iż kiedy jaka białagłowa miłowała, hnet o niej źle rozumieją. Tak to było: Miłował tę białągłowę, jako i piękną nader i młodą niesprosny młodzieniec jeden czas niemały, za którą miłością i ona nakoniec serce swe i myśl wszytkę kniemu obróciła, czego nietelko ja byłem świadom, przed którym sie uboga dziewka jako przed najwierniejszą rodzoną ni z czym nie kryła, ale i każdy łatwie to znać mógł, kto je kiedy na biesiedzie pospołu widział. Także będąc w takowej, jaka na świecie być może, płomienistej miłości, całe dwie lecie strzymała sie jednak od tego, iż żadnym znakiem chęci onej wielkiej dobremu panu nie pokazała, chyba jeśli co takiego było, czego pokryć niemogła, ale ani rozmowy s nim żadnej mieć chciała, ani od niego przyjmować listów ani darów, chocia nie był ten dzień jeden, kiedy by tego w dom do niej nie noszono; nakoniec jako tego pragnęła, to ja wiem dobrze, bo czasem, kiedy której jego rzeczy skrycie dostać mogła, nie umiała sie jej namiłować do woli. Owa młodzieniec niemógł jej dalej wyciągnąć, chyba jeśli mu sie czasem z okna widzieć dała, abo iż na weselu szła s nim, jako i s kim drugim, w taniec. A iż mało, abo nic miał jeden przed drugim w stanie, oboje tego pragnęło, aby takowa miłość szczęśliwy koniec wzięła, to jest, aby s sobą w małżeństwo przyszli; tegoż im też wszytcy w onym mieście ludzie życzyli, okrom jej ojca, który dziewkę swą komuś bogatszemu (za złym a przeklętym zwyczajem, który z łakomstwa urósł) dać wolał. W czym uboga dziewka okrutnemu ojcu sprzeciwić sie nie śmiała, ale z ustawicznego a s ciężkiego płaczu mógł znać jej niechęć do tego. Krótko powiedając doszło to tam nieszczęsne małżeństwo, s którego wszytcy ludzie wobec żałosni byli, i ona zamiłowana para o swym błogosławieństwie zwątpiła. Ale miłość, której sie sprzeciwić trudno, tak sie była dobrze w sercach ich rozkrzewiła, iż ten wielki a gwałtowny stos od nieszczęścia wywrócić a wykorzenić jej żadną miarą nie mógł. Trwała przedsię trzy lata jeszcze po ślubie onym, chocia białagłowa mądrze to pokrywając, niechciała dać znać nic po sobie, i tym umysłem ugruntowanym, aby nigdy przeciwko poczciwości nie wykroczyła, starała sie wszelakim sposobem o to, aby odcięła tę chciwość, której wypełnić nie było już żadnej nadzieje. I zaraz widząc, iż tego, kogo nad zdroswe miłowała, poczciwie mieć nie mogła, umyśliła dać wszytkim o ziemię, a jako i pirwej nie przyjmować ani listów, ani darów, ani żadnego poselstwa słuchać, ani w tę stronę, gdzie on był, patrzać. Także w tym przedsięwzięciu, a ślachetnym uporze będąc, gdy przez ustawiczne trapienie siła i zdrowie ginąć musiało, na końcu trzeciego roku za mąż szedszy umarła.
Wolała ona białagłowa wzgardzić tym wszytkim, czego tak barzo sama pragnęła; wolała nakoniec gardło dać, niźli namniej poruszyć poczciwości, mając do tego siła dróg, jako bez osławy żadnej tajemnie na chęci na swej cieszyć sie mogła, jeszcze za wielkim usiłowaniem onego człowieka, którego najwięcej na świecie sobie ważąc, we wszytkim by mu sie była zachować chciała. Tu już nie bojaźń, nie przestroga, nie która ina przyczyna czyniła ją tak powścięgliwą, ale to telko samo, iż cnotę miłowała.
Cóż kiedybych jeszcze w. m. jedne spomniał, która pół roka cale na każdy niemal wieczór s swym miłym pospołu na osobne), a tajemnej rozmowie bywając (gdzie z jednej strony przyrodzona a wielka chciwość, z drugiej prośba, łzy tego, kogo Jako duszę swą miłowała) strzymała sie jednak nieskosztowac w pięknym a obfitym sadu nader pożądanego owocu, a będąc związaną mocnym łańcuchem, to jest temi rękama, nad które nic milszego u niej niebyłe, nie poddała sie przedsię, ale poczciwość swą zachowała w cale. Co sie w. m. widzi, nie więtsza to powściągliwość była, niż Alexandrowa? abowiem Alexander wielki, zapaliwszy sie nie miłością białychgłów Dariusewych, ale wielką myślą a oną sławą, która go podwędziła ku wycirpieniu wszytkich niewczasów i niebespieczeństwa, s czego miał przyść ku nieśmiertelności, nierzkąc czego inego, ale własnego żywota nic sobie nie ważył, o tym telko myślił, jakoby we wszytkich swych postępkach miał nad wszytki ludzie. Więc sie my dziwujemy, iż s tą dumą strzymał sie od takiej rzeczy, której nie barzo pragnął, bo niewidząc jako żyw pirwej onych białychgłów Dariusewych, nie jest to rzecz podobna, żeby sie ich za pirwszym weźrzeniem rozmiłować miał; i owszem rychlej sie snadź hydził nimi dla Dariusa, nieprzyjaciela swego, a też jeśliby był co takiego w tej mierze począł, niebyła by to była miłość, ale krzywda; a przeto niemasz sie czemu dziwować, iż Alasander, który niemniej wspaniałą myślą, niż mężnym wojskiem świat zwyciężył, strzymał się, iż nie uczynił białymgłowam krzywdy. Takież też i strzymawałość Scipionowa godna jest wielkiej chwały, ale jednak, kto sie dobrze przypatrzy, niema co czynić s powścięgliwością tych dwu białychgłów; bo też i Scipio strzymał sie od tej rzeczy, której niepożądał; ktemu będąc w nieprzyjacielskiej ziemi nowym hetmanem na początku swego szczęścia, gdzie Rzymianom o wszytko szło, a do skończenia wojny i zupełnego zwycięstwa wiele jeszcze nie dostawało; nad to oglądał sie tak na mniemanie i nadzieję, która w Rzymie o nim wielka była, jako też i na to, iż miał ze wszytkich spraw swych liczbę czynić onym surowym sędziom, którzy najmniejsze przestępki srodze karali, a wiedział, iż miedzy nimi miał nieprzyjacioły; więc gdzieby też był inaczej uczynił, będąc ta białągłową zacną i wielkiemu panu poślubioną, widział jako w źwierciedle takowe przeciwko sobie nieprzyjacielskie wzruszenie, iż nietelko zatrudnić sobie tym rzeczy, ale stracić wszytki swe mógł ludzie. A przeto dla tak wiele, a głównych przyczyn chciał w tej lekkiej rzeczy sprzeciwić sie swej chciwości, a niepokusić tego igrzyska, które mu miało barzo szkodzić, pokazując swą powścięgliwość, hojne serce i czyste sumienie, czym hnet wszytki one ludzi jako drugim wojskiem zwyciężył i zhołdował. Owa, czego by snadź był mocą a gwałtem nigdy nie sprawił, tego jedną ona rzeczą (jako piszą) dowiódł i dokonał. A tak ten uczynek Scipionow przystojniejby nazwać fortylem chytrego hetmana, niż szczyrą powścięgliwością. Jeszcze co ktemu nie zgadzają sie w tej rzeczy historykowie, bo drudzy powiedają, a nie leda ludzie, iż Scipio zażył był nieco tej białejgłowy. Ale w tym, com ja w. m. powiedział, wątpienia żadnego niemasz.
Powiedział tu pan Dersniak: Alboś to w. m. w Bibliej czytał?
Odpowiedział pan Myszkowski: Samem to widział, a przeto dobrzem tego pewniejszy, niż w. m. onego, co pisze Plato in convivio de amore o powścięgliwości Socratowej. Xenocrates też, panie Bojanowski, mógł teraz być czyście na stronie, abowiem jego przykład mało strzymawałości męskiej podeprze. Co to za dziw, iż człowiek uczony, ksiąg a nauki patrząc, regułą swą, to jest, Philozophią, która nie na słowiech, ale na przystojnym życiu zawisła, zhołdowany, stary, zeszły, strzymał sie nie dotknąć wielkiej wszetecznice, a snadź tym samym mogła mu omierznąć. Jeszcze bym był więcej trzymał o jego powścięgliwości, by był jaki znak pokazał chcenia, a potym, żeby był zaniechał wszytkiego, abo, iżby sie był strzymał od wina, którego starzy barziej pragną, niż łożnej pustoty. Ale to jeszcze jakoby ku więtszej chłubie jego piszą, że na ten czas; gdy była Pliryne przy nim, był pijany, gdzie stary człowiek, który jest taki, daleko odpadł od strzymawałości. A jeśli to cześć jest, powściągnąć sie od miłostki szedziwemu a oziębłemu ciału, cóż krwi młodej a wrzącej, jaka w tych dwu białychgłowach była, którem tu wspomniał; abowiem jedna s tych trzymając pod srogą zwirzchnością wszytki swe namiętności, nietelko oczom broniła pożądanej światłości, to jest, niedopuszczała im patrząc na to, nacz im było patrząc miło, ale i myśli swe o miłym zatracić chciała, aby serce, które przez długi czas tym sie żywiło, nie miało inej odelgi jedno sie spadać od żalu. Druga zasię w okrutnej miłości będąc i pokładając tylekroć białą swą szyję na miłej ręce, a walcząc sama s sobą i przeciw temu, kogo więcej niż duszę swą miłowała, jednak sie obroniła onemu ogniewi, który wiele mądrych ludzi popalił. Sromać by sie miał za swe pióro, kto Xenocrata w tej mierze spomina jako hamownego, bo ja śmiałbym sie założyć do tego, ktoby to mógł pewnie wiedzieć, że w ten czas, kiedy to Xenoeratcs spał nie sam, był tak barzo pijany, iż nietelko na ono białejgłowy lektanie nie ocknął by był, ale by go był snadź i palił świecami. Tak dobrze wino uśpić umie, kto je sporą czaszą pije. A coś w. m. Pericla spomniał, i w tym tam było coś inego, niż szczyra powścięgliwość, jako i w onym drugim (a dziwuje się, iźeś go tu w. m. na przykład nie przywiódł), który, gdy mu dobra jakaś pani barzo drogo poduszkę swe zaceniła, tak powiedział: niechce - prawi - tak wielką summą tego kupić, abych żałował. Odpuść mi w. m., panie Bojanowski, prawda musi mieć swe miejsce; teć to są zawołane powścięgliwosci, o których mężczyźni ku swej chlubie piszą, wołając na wielką rospustę białychgłów, a tego nie baczą, iż co w nich samych s tysiąca razów raz sie trefi, jeszcze wie to Bóg jako, to białychgłowach ustawicznie sie najduje, abowiem, kto w to dobrze weźrzeć chce, niemasz tak mocnego na świecie zamku, który, gdzie by jedną cząstką małą tych fortylow, jakich tysiącmi ku przełamaniu wstydu poczciwej białejgłowy mężczyźni używają, dobywano, podać sie zaraz niemusiał. Przypatrz sie temu w. m. jeśli tak statecznie bronią mężczyźni zamków, miast cnocie ich zwierzonych, jako wiele białychgłów swej poczciwości. Ale kto zdradził? mężczyzna; kto zabił s pieniędzy? mężczyzna; kto szpoci statut, wykręca prawo? mężczyzna; kto kłamliwie świadczy? mężczyzna; kto krzywo przysięga? mężczyzna; kto fałszuje zapisy? mężczyzna! Nad to, czy mało tych jest, którzy bojąc sie śmierci, czynią to, co uieprzystoi. Pełno tego miedzy nami, gdzie białagłowa częstokroć, którą młodość i krewkość unieść by miała, zastawi sie i obroni tym wszytkim rzeczam, które jako możni nieprzyjaciele ustawicznie przeciwko cnocie walczą. Nakoniec siła takich było, jakom to i pirwej powiedział, które wolały umrzeć, niż poczciwość naruszyć.
Rzekł tu pan Bojanowski: Widzi mi sie, panie Myszkowski, iż takowych mi białychgłów teraz w. m. nie ukażesz.
Odpowiedział pan Myszkowski: I teraz o takie nie trudno. Powiem m. m., co sie nie dawnych barzo czasów we Włoszech stało, a słyszałem to od tego, który był przy tym. Gdy Capuą miasto Francuzowie wzięli i wyplundrowali, miedzy inym plonem dostała sie zacna i piękna ślachcianka jednemu rotmistrzowi. Ta tedy będąc w nieprzyjacielskim ręku, rozumiejąc, iż poczciwość jej w cale zachowana być nie mogła, kiedy przyszła do rzeki, która przez Capuą bieży, zamyśliła sobie potrzebę trzewika poprawić, wtym gdy jej pofolgował ten, kto ją wiódł, zaraz wskoczyła w rzekę. Druga zasię wiejska dzieweczka w Księstwie Mantuańskim zbierając pospołu s siostrą swą po polu zioła, gdy sie jej zbytnie pić zachciało, weszła do domku chłopskiego, aby sie wody napiła. Gospodarz, który był młody, widząc dziewkę i cudną i same, począł pirwej pięknemi słowy prosić, a potym fukiem i groźbą, aby mu posłuszną była; ona, choć była już w ręku, jednak żadną miarą zezwolić na jego łotrostwo niechciała, ale iż miał zły człowiek s to siły, mocą a biciem wszytkiego dowiódł, tak że rostarchana i s płaczem wielkim wróciła sie uboga dziewka do siostry na pole, niechcąc tego żadnym obyczajem powiedzieć, na pilną prośbę i usiłowanie siestrzyne, co sie jej w onym domu sstało. Zatym hnet poczęła sie do domu spieszyć, a kiedy w drodze było, czyniąc tę postawę, jakoby on żal a smętek już ją ominąć miał, poruczyła nieco siestrze około rzeczy swoich, potym przyszedszy do rzeki Oglio, która pod same wieś bieży, odszedszy troche od siostry, gdyż ta nic się takowego nie nadziewała, w rzekę wskoczyła Siostra obaczywszy ono, żalem wielkim zjęta, bieżała jako nadalej mogła, na dół po brzegu, wołając, a miecąc jej powróz, który dla związania ziół s sobą była wzięła, aby sie jęła zań. Widziała to ona nieboga wynarzając sie, i nie raz przyszedł jej był powróz w ręce, ale sie zań statecznego przedsięwzięcia dziewka jąć niechciała i owszem odgarniała gi od siebie co najdalej, tak że wszelaką pomocą i ratunkiem gardząc dać garło prędziuchno musiała. Obaczże w, m. jeśli tę ruszyć miała abo zacność domu, abo bojaźń jakiei okrutniejszej śmierci, abo osława, abo co takiego, zgoła nic; bo urodziwszy sie w kmiecym domu łatwie sie to pokryć, a zataić mogło. Ale co! Tak jej było dziewictwo miłe, iż bez niego na świecie żyć niechciała. To sie we Włoszech w jednej ziemi a niedawno sstało patrzmyż, co tego może być po wszytkim świecie, a wdy o tym nie telko kronika nie mówi, ale i tu nie każdy by był wiedział, by mnie to było teraz na pamięć nie przyszło. Snadź Książę Mantuanskie na tym miejscu, gdzie w rzekę wskoczyła, grób kosztowny uczynić i kamień postawić tej tak szlachetnej duszy kazał, która tym jest więtszej sławy po śmierci godna, im tu w podlejszym ciele było jej mieszkanie.
Gdy tu troszkę pan Myszkowski odpoczynął, powiedział pan Kryski: Na ten czas, gdym ja był w Rzymie, przytrefiło sie też coś podobnego temu, a to tak było. Służył jeden pięknej i zacnej Rzymiance czas długi, pokazując wielką a gwałtowną przeciw niej miłość, ale ona tej jego przychylności nie przyjmując, i patrzyć nań niechciała, tak iż on szaleniec, niewiedząc, co dalej czynić, przenajął jej służbistą, która nadziewając sie tym jeszcze więtszego podarza, gdzieby była co sprawiła, namówiła panią, żeby pewnego dnia, nie w święto, szła do świętego Sebestyana na odpust. Na co gdy pani przyzwoliła, a on i o wszytkim wiedział, i co czynić miał, był nauczon, przywiodła zła sługa panią swą do jednej pieczary ciemnej (jako ich jest u świętego Sebestyana dosyć, i każdy jakoby s powinności tam wchodzi), gdzie dobry pan przedtym tam wszedszy, zataił sie był. A tam będąc s nią pospołu, jako ten, który miłował, począł używać wszytkich próśb, wszytkich namów, wszytkich chytrości, aby ją przeciwko sobie uczynił skłonną; to gdy mu nie szło, jął grozić, potym i bić, nakoniec usadziwszy sie na to, aby myśli swej uczynił dosyć, by też i gwałtem, czego mu ona zła sługa s chęcią dopomagała; ile mocy miał, tyle jej nad niebożątkiem użył, ale przedsię żadną miarą przewieść nic niemógł. Za tym i z gniewu widząc być prożne swe staranie, i z bojaźni, by jako przyjaciele onej dowiedziawszy sie tego mu nie oddali, s pomocą onej małpy cną białąglowę udawił, i tamże ją zostawił, a sam tak sie schował, aby sie o nim dowiedzieć niemożono. Ona służbista zaślepiona grzechem nieumiala, ani mogła uciec, w krótkim czesie po niektórych rzeczach poznano ją winną i pojmano; przyznała sie hnet do wszytkiego i wzięła swą zapłatę. A ciało świętej onej białejgłowy z jaskinie wyjęto i z wielką uczciwością do Rzymu ku pochowaniu prowadzono. A co ludzi wszelakiego stanu, płci, lat i zawołania na pogrzebie było, to nie był tu jeden, któryby s suchemi oczyma odszedł do domu; a wobec zaś miedzy wszemi ludźmi kto nic płakał, ten umiał tę tak wielką cnotę chwalić i wysławiać.
Tu gdy zamilkł pan Kryski, rzekł pan Bojanowski: Rzadkie to są trefunki na świecie. Odpowiedział pan Myszkowski: Prawda, iż rzadkie, ale tych białychgłów siła, których ani chęć przyrodzona, ani miłość zwyciężyć może. A jeśli sie kiedy która da uwieść, przystoi, abyśmy jej barzo żałowali, abowiem tyle jest mężczyznskiej chytrości, tyle fortylów, tyle sidł, tyle sieci, tyle dołów, iż to jest wielki dziw, kiedy uboga dusza w nie nie wpadnie. A za to nie są gwałtowne rzeczy? niemasz tego jednego dnia, tej jednej godziny, kiedyby mężczyzna zamiłowawszy nie był pilen jako jeden pies drzwi tych, które polubił; dostanieli mu sie mówić, umie uprząść tak smętną postawę, umie tak wzdychać, umie tak płakać, iż onym zwyciężyłby najokrutniejsze serce. Nuż kiedy do darów, do upominków przydzie, któremi siła miast i zamków na świecie dobyto, tam już niemasz żadnej miary, by jedno brać chciała, tak, jako więc o to bywa ustawicznie proszona wszytki pieniądze miłosne serce radoby na to wydało; jakoż przedsię najdują sie takie do tego drogi, takie fortyle, iż, aby nie wzięła, obronić sie żadną miarą niemoże. Ine rzeczy, jako stroje, gonitwy, maszkary, woźby, które wszytki kosztu potrzebują, są jako smolne drwa ku rozżarzeniu ognia, abowiem rozumie tak ubóstwo, że sie to dla niej wszytko dzieje; a niemoże sie nigdy ocucić w nocy, aby nie słyszała wymyślonej muzyki, lamentliwych piosnek z roskazania onego, który wzdychając tak gwałtowną boleść serdeczną pokazuje. Co więtszego takowa białagłowa, na którą już to nieszczęście Bóg dopuści, niema nikogo wiernego; jeśli co do sługi swej przerzecze, ta wnet przedarowana, uczyniwszy naprzód obmowę, poda listek, poda upominek od miłego, i dołoży litownemi słowy, jako nieborak nader barzo miłuje, jako majętności, zdrowia, dusze nic sobie nie waży, jako żadnej nieuczciwej rzeczy nie pragnie, telko tego, iżby kiedy osobno mógł sie namówić. A tam na wszytko najdzie, sie łatwi oblig, słowy sie rzecz wymaluje, jako przez trudności wszelakiej przyść sie do tego może.
Przywiedzie sie na przykład i ta i owa sąsiada jako daleko gorzej czyni a wdy jest prażna złej sławy, owa każda rzecz tak sie ułacwi. iż onej ubogiej białejgłowie najtrudniej rzec przyzwalam. A jeśli sie chudzinka pół roku, rok krzepczy, opiera, tedy podżeganie ustawiczne, chytrość a zdrada mężczyznska tak wiele może, iż on wielki pień, który zawadzał na drodze, to jest miłość poczciwości, nie zwalić, ale spadać sie musi. Co drugiego jeszcze najdują sie tacy łotrowie drudzy, iż, czego dobrocią dojść nie mogą, złością dowieść chcą. Hnet sie grożą chcieć o nich mówić chcieć sławić, nakoniec małżonki do mężów we złe mniemanie przywieść. Słychałem też i o takich ojcach, którzy dziewki własne, i o mężach, którzy żony swe nad ich wolą dla darów, dla zbogacenia sie, dawali w pohańbienie. Na ostatek przez czary, przez czarnoksięstwo, kuszą sie niektórzy zniewolić poczciwe serca, a odjąć one swobodę, którą ma każdy człowiek od Boga, nie iść, gdy niechce, w ogień. Niewiem jako kto, ale ja miłując nierówno bym wolał widzieć to na oko, iż ta, której służę, s serca mię miłuje i umysł mi swój bez inej pociechy dała, niż abych miał hojnie mieć wszytko to, co bych jedno chciał, a nad jej wolą, bo by mi sie tak zdało, żem jest panem martwego ciała. Ale kto może wszytki sztuki, wszytki haki, któremi chłopi na białegłowy idą, wyliczyć? Tak tego jest wiele, i ustawicznie za przemysłem ludzkim przybywa, iż ani pamięć jednego zniesie, ani język tej prace zdoła. A mimo to, co kto s swej głowy chytrze wynajdzie, są ktemu jeszcze i księgi, które uczą, jako białągłowę w tej mierze podyść i zbłaźnić. Tak dawno mężczyźni na poczciwość ubogich białychgłów ważą. A mówię na poczciwość, bo ja tak dzierżę, żeby drugi nigdy tak wielkiej prace i niespania nie podejmował, tak wiele łez nic wylewał, tak okrutnego sie niebespieczeństwa nie poważał dla samego telko ciała, ale to więc dla tego czyni, aby zamku tego, gdzie poczciwość mieszka, dobył, te tak twarde dyamenty skruszył, a zagrzał ów zimny lód, którym cnotliwe białegłowy obłożone serca mają. Toć sobie pospolicie ludzie za koniec w miłości kładą.
Obaczże to w. m., panie Bojanowski, jako te owieczki głupie, wabione tak dobrą paszą, od chytrych wilków bespieczne być mogą. A przeto co za wielka rzecz jest, iż białagłowa, widząc człowieka zacnego, urodziwego, gładkiego, obyczajnego, a on kilka lat służy, a on nie myśli ni o czym inym, jedno żeby sie we wszytkim podobał, pilnuje, zabiega, ulata z naszczyrbieniem zdrowia i z niebespieczeństwem żywota; widząc niepomierną miłość onę, że też nakoniec serce swe kniemu przychyli? Wszak kropla wody kapając ustawicznie, nierzkąc te tak gwałtowne młoty, najtwardszy kamień zdziurawi, a my sie dziwujemy, kiedy białagłowa zniewolona temi rzeczami, ulituje sie i uczyni to, czego (jeśli tak jest, jako w. m., panie Bojanowski, powiedasz) s krewkości żeńskiej barziej niż mężczyzna pragnie. Iście to zbrodnia nie jest tak wielka, aby ona niebożątko chytrością chłopią zwiedziona, niebyła godna jeśli nie inej łaski, tedy acz nic tego miłosierdzia, które wielekroć głównicy, złodzieje, złoczyńcy, zbójce, zdrajce otrzymywają. Ale w. m. tak to za nader ganiebny występ i srogi grzech kładziesz, że też dla jednej abo dwu białychgłów, którym sie kiedy weń wpaść trefi, chcesz wszytki wobec zhańbić i za niepowścięgliwe udać. A tego w. m. nie baczysz, że ich siła jest kamiennego serca, które za statecznością spodziwną, gwałtowniej się miłości przeciwią, niż która w morzu skała nawałnym wełnam.
Gdy tu przestał pan Myszkowski, chciał pan Bojanowski na to odpowiedzieć, ale sie pan Wapowski przed nim wyrwał mówiąc tak ze śmiechem: Prze pana Boga, daj im w. m. za wygrane, bo widzę, iż mało sprawisz swą odpowiedzią. A to ktemu, iż w. m. wszytki białegłowy (gdy sie tego dowiedzą) na sie zwaśnisz. A niewiem by i nie mężczyzn wielką część ktemu.
Odpowiedział pan Bojanowski: I owszem, miałyby mi białegłowy za to dziękować, bo kiedybym ja był sporu nie trzymał, nie powiedziałoby sie było tak wiele rzeczy im ku chwale.
Zaś powiedział pan Myszkowski: Jawne to są rzeczy każdemu, któremi sie one białegłowy wsławiły, i jeszcze tego dobrze więcej jest, niż pan Kostka wyliczył. A kto tego nie baczy, iż bez białychgłów na świecie nie używie człowiek nic dobrego? A snadź źwirzęta leśne lepszy żywot wiodą, niż ten, kto bez białychgłów żywie. Abowiem kto lepiej frasunki z głowy wybić mężczyźnie, kto ulżyć ciężkość, wzbudzić dobrą myśl, uspokoić serce, osłodzić gorzkość tego świata może, nad samicę? Nadto, a za one wielekroć przyczyną nie są, iż sie rozum człowieczy ostrzy, i śmiałości w bitwie dostaje? Pewna rzecz jest, iż w które serce raz iskierka miłości wpadnie, już tam sprosna myśl, bojaźń, nikczemność, nie może popasać, abowiem kto miłuje, stara sie uprzejmie, aby go było przecz miłować, i strzeże tego pilnie, żeby za czym nietrefnym nie przyszedł we złe mnimanie tam, gdzie o dobre najwięcej stoi, za nic u niego niebespieczeństwo wszelakie, chromota, śmierć, owa niemasz tak srogiej rzeczy, której by sie nie rad na każdą godzinę poważył, aby to jedno dał znać, iż godzien jest onej, o którą sie stara, miłości.
A przeto gdzieby który król mógł sobie wojsko s takich ludzi sposobić, którzy miłując przy bytności białychgłów swych bić by sie mieli, chyby niemasz, aby niemiał wszytkiego świata nim zwalczyć, wyjmując, żeby s takiemiż też bić sie temu wojsku przyszło. I to, iż Troja dziesięć lat sie opierała wszytkiej Grecyej, niskąd inąd nie pochodziło, jedno stąd, iż tam było nieco młodych pachołków, miłością zjętych. Więc kiedykolwiek wycieczka być miała, zawżdy białegłowy bywały przy ubieraniu ich we zbroje, i czasem same ubierały, a na pożegnaniu usłyszał drugi takie słówko, którym zapaliwszy sie wsiadł na koń swoj z więtszym sercem, niż w śmiertelnym ciele być kiedy mogło. A w bitwie dopiro nie żałował głowy nastawić, wiedząc to pewnie, iż patrzała nań panna, abo pani z muru, która przeważne męstwo, chwalebny skutek pochwalić miała. Gdzie to sobie każdy więcej ważył, niż którą najwiętszą na świecie poczciwych spraw nagrodę.
Słyszałem też to będąc we Włoszech, iż białegłowy w Iszpaniej siła do tego pomogły, że królestwo Granatskie wyjęte jest z murzyńskich ręku, abowiem kiedykolwiek przeciwko nieprzyjacielewi iszpańskie wojsko ciągnęło, jeżdżała królowa Izabella ze wszytkim fraucymerem aż blisko miejsca potkania. To przez ten czas, ktokolwiek z rycerstwa miłował, był pilen panny, bawił sie rozmową w drodze tak długo, aż do uźrzenia na oko nieprzyjaciela przyszło, a tam pożegnawszy każda swego pana, przed nim tuż potkał sie z oną niepodobną śmiałością, której mu miłość dodawała, z oną spodziwną chęcią, aby sie popisał nie ledajakim sługą, iż więc wielkie uffy murzyńskie rwać sie, i tłumy ladzi zostać na placu musiały. Tak wiele dobrego za przyczyną białychgłów rosło. A przeto nie wiem, panie Bojanowski, co to był za rozum, który w. m. k temu przywiódł, żeś o nich źle mówił, gdyż one wszelakiego pożytku na świecie są początkiem.
A i te miłe a krotochwilne zabawy zginąć by musiały, by nie białegłowy. Abowiem ktoby sie muzyki, ktoby sie tańcu uczył, by nie dla upodobania białymgłowam? kto by wirsz, abo rym pisał, by nie dla tego, iżby aftekt swój, który za laską, abo niełaską białejgiowy uroście, nim wyraził? Siła poet greckich i łacińskich niemieli byśmy byli, by byli poetowie wysoce sobie białychgłów nie ważyli. I teraz, ile sie tego na każdy dzień z mądrych głów rodzi, tyleśmy za to cnocie, piękności obyczajom białychgłów powinni; bo na tym poeta pospolicie jako na gruncie wirsz swój sadzi.
A co więtszego, Salomon, s którego mądrością niczyja na świecie mądrość nie dorówna, chcąc pod zasłoną pisać głębokie rzeczy o Bogu, uczynił w księgach swych rozmowę pary ludzi w wielkiej miłości s sobą, abowiem, iż nie widział tu miedzy nami na świecie nic podobniejszego do rzeczy niebieskich nad miłość, rozumiał temu, iż za rozczytaniem jej mieliśmy niejako dochodzić i smakować onych rzeczy niewidomych, które jemu przez rozum a łaskę Bażą widome i jasne były. A tak mało tego było w. m. potrzeba, panie Bojanowski, mówić o tym tak spornie, a mieszkać panu Kostce, iż wiele rzeczy pięknych a potrzebnych ku doskonałości dwornej paniej nie powiedział.
Odpowiedział pan Bojanowski: Ja mnimam, iż pan Kostka nic już więcej nad to powiedzieć niemógł. Ale jeśli sie w. m. zda, że jeszcze ta pani zupełna swych przypraw niema, nie on w tym winien, ale pan Bóg, iż więcej cnót na świat nie dał; bo te wszytki, które są na świecie, pan Kostka jej dwornej paniej naznaczył.
Rzekł tu ktemu J. M. pan Lubelski: Owa co jeszcze pan Kostka najdzie.
Na to pan Kostka temi słowy powiedział: Mnie sie widzi, Miłościwy panie, żem dosyć powiedział, a ku memu upodobaniu niechcia bych, aby co więcej nad to pani ta przymiotów miała.
Ale jeśli sie ona Ich Miłościam nie podoba, łatwia to, niechaj ją mnie przyrzucą, obiecuję o to sie nie rozgniewać.
Na te słowa, gdy nikt nic nie mówił, rzekł tak pan Dersniak:Odłożywszy tę niechęć na stronę, którą mnimasz w. m., panie Kostka, abym ja miał przeciwko białymgłowam, spytam w. m. o nieco. Powiedz mi to w. m. gdyż dworna pani krotochwilną rozmową ma umieć zabawić, kiedy do miłości przydzie, bo o tym najczęściej i najradniej mężczyzna z białągłową mówi, zwłaszcza, jeśliby sie kto w swej rzeczy z bliska przymawiał, jako sie w tej mierze zachować ma.
Temu, ktoby sie wszetecznie (odpowiedział pan Kostka) do czego przypytywał, nielza białejgiowie, jedno sie otrząsnąć co najprędzej, a dać znać, iż poczciwe jej uszy słuchać tego nie przywykły. Ale gdzieby kto s nią dwornie, bacznie, a więcej dla krotochwile, niż dla złego pomysłu o tym mówił, tam niepotrzeba surowej twarzy ale radniej ma abo nierozumieć, abo one słowa na iną rzecz odwracać a zatym znikać nieznacznie onej o miłości rozmowy.
Tu pan Wapowski powiedział: Jeśli w. m. tej swojej dwornej paniej bronisz takiej rozmowy, pogotowiu i tego niechcesz, aby minowała, czego ja nie chwalę; bo za tym, kiedy ona nikogo uczciwą chęcią swą nie zwycięży, nie będzie też nikogo miała, ktoby jej s serca życzył i służył, a tak siła rzeczy, któremi by sie ozdobić mogła, odydzie jej tym na stronę.
Odpowiedział pan Kostka: Czym inym niż miłością dworna pani zalecić sie może, jako obyczajmi dobremi, ludzkością, skromnością, pokorą, wstydem; a miłość, jako ją każdy s prosta rozumie, żadną miarą tej nie przystoi, która ma męża, abowiem, by w najlepszy obyczaj ta miłość była, jednak za sobą, osławę ciągnie; gdzie małżonka stateczna, nietelko sie ma starać, aby poczciwie żyła, ale też, aby nikt o niej źle rozumieć nie mógł. Pannie, wdowie dozwalam miłości, i to tak, iżby nadzieja małżeństwa była.
Na to pan Dersniak tak rzekł: Wierę bych ja tego tak barzo dwornej paniej za złe niemiał, kiedyby sie ona, widząc niemiłość mężowę bez żadnej przyczyny przeciwko sobie, widząc niepowścięgliwość jego i wzgardę małżeńskiego łoża, kogo inego rozmiłowała.
Powiedział pan Kostka: Ani to, ani żadna najwiętsza krzywda niema jej od poczciwości odwodzić. Abowiem jeśli sie to trefią miedzy inemi białemigłowami, że poniewoli drugie za stare, za chore, za ułomne małżonki szedszy, cnotę swą w cale zachowują, daleko to więcej dwornej paniej, która wszytkimi cnotami przodkować ma, przystoi, iżby małżonka swego obłędy pokrywając jemi sie nie hydziła, ani gorszyła, a pomniała na to, iż cokolwiek na nie w tej mierze z nieszczęścia przydzie, skromnie to cirpiąc wszytko sie jej w dobre obróci. A ktoby był wiedział, by Penelope tak cnotliwą była, by był tak wiele lat po morzu Ulises mąż jej nie błądził? Cnota w nieszczęściu znaczna. A przeto poczciwa białagłowa więcej tym nabędzie niż straci, kiedy przeględąjąc występki mężowe, w gruntownej sie ustawiczności a cnocie zachowa.
Zatym powiedział pan Lubelski: Już ta pani dworna jest tak robrze ozdobiona, iż jej jedwabiu, pereł, kamieni drogich, kęs jeden nie trzeba. A tak nie źle by sie do naszego dworzanina wrócić, bo mi sie zda, że mu jeszcze i tego i owego nie dostaje, a miedzy inemi rzeczami nie wspomniał tego ani pan Kryski, ani pan Myszkowski, jako sie on w miłości zachować ma, aby sobie tej panny, abo wdowy, której służyć będzie, łaskę pozyskał, bo nie miłować Dworzaninowi (jako to każdy z w. m. zna) żadną miara nie przystoi.
Na te słowa ozwał sie pan Myszkowski mówiąc; Łatwia to barzo, abowiem kto chce, aby go miłowano, trzeba, żeby sam miłował, i był godzien obyczajmi i postępki swemi miłości, to nad te dwie rzeczy więcej nie trzeba. Ku temu pan Dersniak powiedział: Ja nie wiem, jakom miłości godziem, lecz to pewnie wiem, iż z dusze jedne wdowę miłuję, a wdy żadnej łaski po niej nie baczę. Nakoniec, co owo powiedają drudzy, iż dary, które kto miłej swej daje, nie tak lubą miłość czynią, bo - prawi - człowiek może tak rozumieć, że go dla nich samych fałszywą miłością miłują; już bych ja i kosztownych upominków nie żałował, bym jedno to sobie zjednać mógł, żeby mię jaką taką miłością miłowano.
Powiedział pan Myszkowski: Dobrze tę rzecz rozumie, kto tak powieda, że dary odejmują gracyą miłości, i przeto owo wiekich pali miłość wieldze sobie ludzie ważą, iż ta niepochodzi z inąd, jedno z uprzejmego serca, bo wielkiej paniej a co by po tym było, okazować miłość nie swojej równi, kiedyby go z dusze miłować niemiała. A przeto ja jeden nie chwaliłbym tego w. m., kiedybyś sobie dary miłość kupować miał. A to, com powiedział, iż miłość miłością wymiłować trzeba, to nikogo nie omyli. Jedno, panie Dersniaku, masz w. m. tę sławę, jakobyś na wielu miejscach zaraz miłować miał. A przeto jako wielka rzeka, im sie na więcej części dzieli, tym mniejsza jest każda jej odnoga, tak też miłość w. m. jeśli sie roztroiła, żadną miarą na jednym miejscu wielką być nie może, wyjmując, żeby ta sława o w. m. fałszywie była puszczona, co jeśli tak jest, tedy przedsię nie tę ja przyczynę rozumiem, abyś w. m. miłości nie był godzien, ale tę, iż podobno w. m. po swej wdowie chcesz czegoś, czego ona uczynić nie może. A ono miłość pod tym prawem zasiadła, aby jednoż chcenie, jednaż wola była tego, kto miłuje, s tym, kogo miłuje.
Iście, odpowiedział pan Dersniak, żeć mi sie wielka krzywda od tych dzieje, którzy mie tą nieustawicznością sławią. A w tym w. m. upewniam, że tegoż chcę, czego i moja wdowa, po czym znać, iż ja barzo miłuję, ale mie serce boli, że ona tego niechęć, czego ja pragnę, skąd sie znaczy, iż mnie ona nie miłuje podług tegoż statutu, któryś w. m. allegował.
Powiedział pan Myszkowski: Ten, kto poczyna miłość, ma i to począć, przestawać na woli tego, kogo miłuje, abowiem jeśliż białągłowę panem zowiemy, przystoi, aby każdy z nas myśli swe wszytki i chciwości poddał pod moc jej, iżby jedna jej dusza swemu i naszemu, jako już zniewolonemu ciału rozkazowała, bo tak ma być w miłości prawdziwej.
Na to pan Dersniak powiedział: To bych ja miał sobie za najwietsze na świecie szczęście, kiedy by jedna dusza, jeden umysł mnie i one sprawował.
Rzekł zaś pan Myszkowski: Zawdy tego w. m. dowieść możesz.
Zatym powiedział tak pan Wapowski: Jest tak poprawdzie, iż kto prawie miłuje, wszytkę swą myśl, wszytkę siłę i staranie na to obraca, aby sie tej, którą miłuje, podobał.
Ale iż najdzie czasem abo tak surową, abo tak chytrą białągłowę, która tej chęci, tej miłości, tych służb ustawicznych żadną miarą znać nie będzie chciała; przeto naucz w. m., panie Myszkowski, Dworzanina, jakoby on miłość swa znacznie a widomie pokazać i dobrze ją udać mógł.
Powiedział na to pan Dersniak: Ba, to nie trudna, bo jeśli sie pan Dworzanin będzie sromał jaśnie o miłości swej powiedzieć, więc niechaj dostatecznie wypisze.
Odpowiedział pan Myszkowski: I owszem, będzieli baczny, nic sie w tej mierze nie skwapi, ażby był pewien, że jej tym nie obrazi. Zaś pan Bojanowski rzekł: Daj w. m. pokój, panie Myszkowski, każda białagłowa rada to widzi, kiedy ją proszą, choć też i uczynić nie ma wolej.
Niedobrze to w. m. wiesz, panie Bojanowski, powiedział pan Myszkowski. Ja Dworzaninowi nic radzę, aby do tego kiedy przychodził, aż by pewnie wiedział, iż mu odmówić nie mają.
Rzekł zasię pan Bojanowski: A cóż wdy nakoniec ma czynić?
Pan Myszkowski odpowiedział: Jeśli będzie chciał co mówić około miłości, abo pisać, tedy niechaj to tak skromnie, tak bacznie, tak ostrożnie czyni, iżby telko kusił, a macał jej wolej a chęci, słowy obojętnemi, zostawując w rzeczy swej taką dziurę, którąby wyniść białagłowa, a wrzkomo na ine, niż na miłość rozumieć one słowa mogła; a mówię, żeby słowy obojętnemi macał jej wolej, to dla tego, iż gdzieby to niewdzięcznie przyjęła, mógł ono wywrócić, a pokazać, że ku inej, a nie ktej rzeczy mówił, abo pisał, abowiem poczciwa białagłowa, kto jej w tym ruszy, słusznie to więc sobie ku krzywdzie weźmie, i zaniecha s tobą onego bespieczeństwa, którego do tych czasów używała, niżeś się z miłością odkrył. I tak cos za czasem ukrócić mogł, to zaraz wszytko upłoszysz. A przeto chceli Dworzanin pokazać widomie białejgłowie miłość swą i uczynić onę sobie skłonną, rychlej czym inym, niż listy (mym zdaniem) może przyść do tego; bo pod czas w jednym westchnieniu, w jednym zapłonieniu i niejakiej bojaźni więcej znać będzie miłości, niż w tysiącu słów gorących. A co więcej, oczy same, jako pewni od serca posłowie, siła sprawić mogą, bo nietelko odkrywają myśli nasze, ale też częstokroć gwaltownemi promieńmi swemi przenikając przez drugie oczy, jako jasność przez szkło, do upodobanego serca, zagrzewają je i czynią je sposobne ku przyjęciu i rozżarzeniu miłości. Stąd przepowieść urosła: Oko w miłości wodzem. A tak jest bez chyby, abowiem oczy człowiecze siedząc zakrycie, jako na podsadzce żołnierze, a ostrym weźrzeniem strzelając rychlej uczarować mogą, niż która baba zioły, abo przymową, zwłaszcza, kiedy sie więc wzrok z wzrokiem często styka, bo w ten czas jeden drugiego miłością zaraża, tak, jako niezdrowe oko, uprzejmie we zdrowe patrząc, zaraża je chorobą. Tym tedy kształtem Dworzanin i miłość swą pokaże, i wiele sobie łaski zjedna. Jedno iż, kto oczu swych rzędzić nie umie, częstokroć sie przed tym wyda, przed kim to najbarziej zakryć chciał, bo ludzie, wiedząc one przypowieść: gdzie miło, tam oczy pilnie sie przypatrują, i prędzej czasem takową rzecz postrzegą, niż ten, ku komu sie wzrok ściągał. Przeto, kto będzie chciał samej telko osobie tej, którą ulubił, chęć swą pokazać, musi patrzać na czas i na miejsce, aby ani płocho, ani rozchełznano, choć w najwiętszej miłości nie począł robić, bo niemoże być nic cięższego temu, kto tajemnym być chce, jako miłość rozgłoszona.
Tu powiedział pan Dersniak: I to czasem nie wadzi, nie kryć sie z miłością, bo ludzie wiedząc takowe bespieczeństwo, jasną twarz i postępki szczyre, niemogąc rozumieć nic złego, a zatym wnet wolno siadać pospołu, mawiać, żartować, krom żadnego podeźrzenia, gdzie temu, kto miłość swą tajemną mieć chce, skąd znać, iż na coś niesłusznego zmierza, nigdy sie to tak nie żydzie. Nakoniec i tegom świadom, jako jedna białagłowa, niemając przed tym żadnej chęci, do mego jednego powinowatego, stąd sie go telko dziwnie rozmiłowała, iż ludzie o tym mówili, jakoby s nim miała mieć porozumienie. Ja tak mnimam, iż ona mowa pospolita, która jakoby przyznawała godność jego, jej go zdrożyła, za którą, jako za pewnym świadectwem (gdyż ludzie nic nikomu niepodobnego, ani bez przyczyny nie przypisują) rozumiała go być godnym swojej chęci i miłości; owa prosto sama ona przed wiergiem sława nosiła od niego do niej poselstwo, dobrze gruntowniejsze i godniejsze wiary, niżby on był sam kiedy listy, słowy abo przez posły to sprawować miał. A przeto ten głos pospolity nie telko czasem nie zaszkodzi, ale owszem pomoże.
Powiedział pan Kostka ktemu: Ta miłość, która na jaśnia wynidzie, przynosi to s sobą, iż jednego ludzie palcem sobie pokazują, więc jeszcze ktemu ten, ktoby chciał iść tym strychem, musiałby mniej pokazować ognia, niż go ma w sercu, a przestawać na równej rzeczy, rzkomo o to nie dbając, czego nader pragnie, musiałby siła zmyślać, wiele nie baczyć, tak wdzięcznego, jako i przykrego w miłości, i częstokroć sie usty śmiać, kiedyby serce płakało, a to Jest rzecz tak trudna, iż ledwo bych nie rzekł nie można ku uczynieniu. Dla tego ja Dworzaninowi radzę, aby miłość tę, ktoraby mu osławę przynieść miała, co najbarziej pokrywał.
Powiedział pan Dersniak: Naucz że go w. m. tego, abowiem mimo znaki które w miłości tak nieznaczne bywają, iż s samej telko twarzy jeden drugiego rozumie. Byłem raz przy tym we Włoszech, gdzie dwoje ludzi s sobą długo i wolnie około miłości mówiło, a żaden przedsie s tych, którzy przy tym byli, nie mógł zrozumieć, ku czemu co szło, abo o czym rzecz była, abowiem nie pokazując ona para tego po sobie, aby im przykre było czyje przysłuchywanie, te telko słowa, na których należało, pocichu mówili, a wszytki ine, które i na to, i na owo obrócić mógł, głosem, a bez przestrogi.
Powiedział ktemu pan Bojanowski: Nie wnoś w. m., panie Dersniaku, tego obyczaju do nas, bo takowe znaki, abo i skryta mowa czymsi niedobrym pachnie. Już tak po naszemu nie źle s prosta powiedzieć, czego kto po kim chce, chyba, żeby jeden w miłości wielkiej wymówić tego nie umiał, bo to bywa pospolicie, iż kto barzo miłuje, mało, abo nic mówi. A też nie rozumiem, jakoby kto uczyć tego mógł, co podług czasu, miejsca, osoby, raz tak, drugi raz inaczej przypada. Ale pan Kostka chceli Dworzaninowi i około miłości radzić, niechajże go radniej tego nauczy, jako by sie w zaczętej miłości sprawować, a nabytą łaskę sobie zachować mógł.
Ja mnimam - powiedział pan Kostka - że temiż rzeczami człowiek zachować sobie łaskę może, któremi kniej przyszedł, a to wszytko na tym zawisło, aby sie białejgłowie wszelaką rzeczą zachował a przylubił, nic obrażając jej w jednej najmniejszej rzeczy, gdzie na to trudno dać pewną regułę, abowiem siła kroć człowiek, który nie jest baczny prawie, pocznie sobie nietrefnie a nie zda mu sie, aby co na tej, abo na owej rzeczy należało, ano białagłowa nie pomału sie każdą obrazi. A to sie nikomu więcej nie trefia, jako owemu, który przypuściwszy zbytnie do serca miłość, umiarkować sie, a ciężkości wnętrznej zataić w sobie nie umie; więc skoro mu sie dostanie s tym człowiekiem, kogo miłuje, mówić, zawdy ją od lamentów, od narzekania, od uskarżania pocznie, i będzie wyciągał białągłowę na tak niepodobne rzeczy, iż prze on jego niesłuszny, ani naczęsny upór w ohyzdę do niej przydzie; drugi zasię nie będzie umiał nic inego,. jedno o towarzyszu swym źle mówić, zwłaszcza, jeśli baczy białejgłowy chęć jaką kniemu, który onemu zaźrząc, wstrzymać sie nie może, aby go bez wszelakiej przyczyny szkalować niemiał, a przy tym szkalowaniu dostanie sie też jaka sznupka i onej, także też bez winy, aż i do tego przydzie, że będzie chciał mieć po niej, iżby z nikim nie mówiła, ani w te stronę patrzyła, gdzie ten stać będzie, kogo on ma towarzyszem w miłości, gdzie za temi ziemi postępki nie telko taki zjątrzy przeciwko sobie białegłowe, ale ją i w to wprawi, iż tam tego, kogo wolej niemiała, miłować pocznie, abowiem ona bojaźń (którą ma jeden każdy, kto miłuje, aby białagłowa dla nowego sługi jego nie porzuciła) wydaje człowieka, iż sie sam zna być nie tak godnym miłości jako ten, kogo ma w podeźrzeniu. I stąd hnet białagłowa onego sie rozmiłuje, a rozumiejąc, iż cokolwiek o nim złego słyszy, wszytko ten o nim jako nieprzyjaciel główny, z waśni sieje, chociaż będzie i prawda, przedsię onemu wiary nie da, ale co dalej to barziej miłować go będzie.
Ku temu powiedział pan Dersniak: Ja sie wyznawani być takim prostakiem, iż niewiem jako inaczej w miłości sobie pomoc, jedno tą drogą, abych o towarzyszu swym źle mówił, chyba żebyś mię w. m. czego lepszego nań nauczył.
Odpowiedział pan Kostka: Pomnisz podobno w. m. one przepowieść włoską: Kiedy nieprzyjaciel twój po pas w wodę wpadnie, podaj mu rękę, a wyrwi go z niebespieczeństwa; ale, kiedy tak wpadnie, iż mu sie w gębę lać pocznie, nastąp na łeb, a pogrąż go do ostatka. Tymżeć też więc strychem drugi idzie na swego towarzysza, iż póki nie widzi pewnej dziury, którąby go na szyję zepchnąć mógł, poty nic nie pokazuje nicprzyjaźni, i owszem rychlej chęć a życzliwość; ale kiedy czas i pogodę upatrzy, iż go mową swą prawdziwą abo nieprawdziwą pewnie skazić może, tu już bez wszelakiej miary ze wszytkim złym nań wyjedzie. Jedno żebych ja tego nigdy nie chciał, aby Dworzanin obłudnością a zdrada narabiać miał; przeto fortylu przystojniejszego nie masz na to, aby on towarzysza poraził na głowę, jako ten, iżby barziej miłował, niż towarzysz, chciwiej służył, niż on, godniejszym, dzielniejszym, hojniejszym, skromniejszym, baczniejszym był niż on, i pilniej przestrzegał tego, aby prze jego przyczynę białagłowa we złe mniemanie nie przyszła.
Toć są te rzeczy, któremi prędko Dworzanin w miłość wskura, a towarzysza na zad zostawi, który wyfukać, a nie wymiłować miłość chciał. Ale nie jedno ci, którzy fukają, abo narzekają, wielkimi są w miłości prostaki, siła jeszcze mimo te głupich sie zawadza, boć sie i ów rozumem barzo nic przesadził, co mi owo do panny przyszedszy z rejestru słówko stawia, iż białagłowa dla onej jego potwornej retoryki, aby sie przed nim prostaczką nie popisała, mało abo nic mówi, jednoby rada chudzinka co najprędzej zbyła go s szyje, bo sie jej ona godzina rokiem widzi. Więc i o takiego nic trudno, który ustawicznie Boże niewidy o sobie powieda; albo i o owego, który to powieda, co jemuż samemu szkodzić ma, jako ja często słycham, i śmiać sie barzo muszę jednemu, (a nigdy ten bez panny), kiedy mówi przed białemigłowami: Dziwna rzecz - prawi - miły Boże: jam nic trefił jeszcze na białogłowę, która by mie miłowała. Więc sie prostak w tym nie baczy, iż; one co tego słuchają, biorą sobie w głowę i mówią: Wiere to musi być nic dobrego, a snadź nietelko miłości nie godzien, ale ani chleba, którym sie karmi, a czemuż ja mam być podlejszą, niż te wszytki, które go miłować nie chciały. Owa sie tym tak barzo psuje, iż go białegłowy wszytki za pomiotło mają, aniby go miłowały, by im dał wszytko złoto, co go na świecie. Jeszcze i takiego potrefi, który towarzysza, co z nim na jednym mieścił miłuje, chcąc kazić przed białemigłowami, o nim tak mówi: Miły Boże, to tu ani urody, ani gładkości, ani rozumu, ani obyczajów, ani godności, niemasz nic nad ludzie, a przedsię djabelskie szczęście ma, iż go wszytki białegłowy miłują. I tak oną swoją zazdrością, chociaż wprawdzie nie będzie tam ten isty barzo miłości godzien, co i one same znać będą, uczyni mu dobre mniemanie, iż nie telko ona, której rad służył, ale i drugie (rozumiejąc w nim być jaką skrytą cnotę, dla której go tak wiele białychgłów miłuje) miłować go poczną.
Pośmiał sie na to pan Kryski i powiedział: Iście że dworzanin baczny tymi sztukami nie pójdzie.
Dołożył pan Dersniak: Ani tak sprosnie sobie pocznie, jako niedawno wojewody jednego sługa, ale tego niepowiem, aby pan Kostka, który stronę białychgłów mocnie trzyma, niemiał przyczyny mężczyzn strofować.
Powiedział na to J. M. pan Lubelski: Prawda ma zawdy miejsce, przeto panie Dersniaku, nietelko komu inemu dla niej, ale i sobie byś w. m. niemiał przepuszczać; wszakoż dozwalam tego w. m., abyś osoby nic mianował, ale nam w. m. rzecz powiedz, jako była.
Zatym pan Dersniak: Niedawno (jakom powiedział) tego dobrego pana miłowała jedna bohata i piękna białagłowa, na ten czas, kiedy przy panie swym mieszkał w Krakowie. Potym, gdy pan s Krakowa odjechał, i on s nim pospołu, pani, będąc z odjechania Jego barzo teskliwą, napisała do niego list, prosząc lamentliwemi słowy, aby na kilka dni do niej sie wrócił. Przyjechał, s panią miał rozmowę, i tyle dni, jako prosiła, zmieszkał. Kiedy do żegnania przyszło, miedzy inym zalecaniem, które obfite ze wzdychaniem i łzami było, prosił jej, aby pomniąc na to, iż ją z dusze miłuje, nigdy chęci swe) przeciwko jemu nie odmieniała, i dołożył, a iżby w gospodzie, co s końmi i s czeladzią strawił, zań rozkazała zapłacić. Zdała sie dobremu panu rzecz słuszna, ponieważ na prośbę jej na zad sie wrócił, aby na tym nic nie szkodował.
Tu u gdy wszytcy śmiać sie poczęli, i drudzy za takową sprosność (za którą sie jemu samemu było podobniej, jeśli miał jaką iskierkę rozumu) wstydzić.
Rzekł tu pan Bojanowski: Jeszcze ja nie baczę, panie Dersniaku, abyś sie w. m. tą powieścią panu Kostce zachował, bo tu może każdy znać, co za baczenia była ta dobra pani, która tak wielkiego osła miłowała, a snadź to była obrała miedzy inemi sługami swemi za baczniejszego, wzgardziwszy chęcią drugich, którym on był na ręce podać wody nie godzien.
Powiedział pan Kryski: A co wiedzieć, jeśli ten w czym inym nie był baczny, jedno to kęs ustąpił w tym wykupieniu z gospody, bo człowiek, kiedy zbytnie miłuje, siła mu sie kroć trefi, barzo głupie począć sobie. A chceszli w. m., panie Dersniaku, prawdę powiedzieć, snadź sie i w. m. samemu i to i owo nie raz przydało w miłości.
Rzekł pan Dersniak: Prze pana Boga, pokryć to lepiej, niż wynorzyć, co sie kiedy komu trefiło.
Ba lepiej owa wynorzyć, powiedział pan Wapowski, aby człowiek drugi raz w to wpaść niemógł, abo jeśli wpadnie, aby sie umiał poratować. Ale panie Kostka, gdyżeś w. m. pokazał drogę Dworzaninowi, jako pozyskać i zachować sobie łaskę ma tej, której kiedy będzie służył, i odstrychnąć od niej towarzysza, powinieneś go w. m. i tego nauczyć, jeśliby mu kiedy do miłości tajemnej przyszło, jako w to ma potrefić, iżby sie w niej nigdy nie wydał.
Odpowiedział pan Kostka: Ja com wiedział, tom powiedział, a komu sie mało widzi, czytaj sobie Ovidiusa.
Na to pan Dersniak powiedział: Nie baczę ja, aby i Ovidius był w tym wielkim mistrzem, ponieważ jednemu przed białągłową pijanym sie czynić każe. Nadobny fortyl ku pozyskaniu łaski. A jeszcze to foremniejszy, który też on za wielki kunszt kładzie. Kiedyć sie - prawi - trefi być na biesiedzie, a będziesz tam chciał to dać znać upodobanej tobie białejgłowie, że ją miłujesz, omoczże w winie palec, i napisz to na stole.
Odpowiedział pan Kostka: Na on czas nie miano tego za sprosność.
A przeto, powiedział pan Dersniak, jeśliż sie tą sprosnością na on czas ludzie nic brzydzili, wielkie podobieństwo, że i w miłości nie było tak pięknego sposobu, tak uczciwych obyczajów u nich, jako są u nas teraz. A tak w. m. nie ukazując nam do Ovidiusa, poczni około tego mówić, jako Dworzanin ma postępować, aby go w tajemnej miłości nie poślakowano.
Zatym pan Kostka powiedział: Mnie sie tak widzi, iż kto chce miłość swą tajemną mieć, trzeba sie tych rzeczy strzedz, które ją rozgłaszają, gdzie tego jest barzo wiele, ale miedzy inemi rzeczami niewiem, aby co prędzej człowieka wydało, jako kiedy nader tajemnym być chce, nikomu a nikomu nie ufając, abowiem, iż każdy, kto miłuje, stara sie o to, aby chęć swa i serdeczną miłość co najbarziej miłej swej pokazał, kiedy niema przyjaciela takiego, któryby i poselstwo donosił, i o chęci takowej umiał powiedzieć, sam przez sie to sprawując, ludzkie oczy na sie obróci, gdzie hnet (iż to jest przyrodzona rzecz człowiekowi, chcieć wszytko wiedzieć) skoro ono kto zoczy, a pocznie mieć w podeźrzeniu, tak długo będzie podstrzegał, tak pilnie będzie upatrował, aż sie wszytkiej prawdy dowie, a dowiedziawszy sie, już to będzie jego wielka roskosz, na wszytek świat ono rozwołać. Ale przyjaciel w tej mierze wielka a wielka jest podpora, abowiem mimo to, iż i zalecić i poradzić może, siła kroć to naprawi, coś ty był oślepiony miłością skaził; ani temu zabieżeć ty możesz, czemu przyjaciel (myśląc o tym, żeby wszytko tajemnie było) łatwie zabieży. Jeszcze co więcej, wielka odelga jest, kiedy ty miłością strapiony masz przed kim ciężkość swą wynorzyć, jako też zasię przybędzie roskoszy, gdy masz przed kim radość swą powiedzieć.
W tym powiedział pan Bojanowski: Jeszcze nie tak barzo to, jako co inego miłość rozgłasza.
Rzekł pan Kostka: A cóż to takiego?
Odpowiedział pan Bojanowski: Hardość białychgłów, a chcenie przodkowania, ktemu głupstwo zmieszane z okrucieńswem; bo one starają sie zawdy, aby co najwięcej sług miały, a iżby wszytcy (gdzieby to mogło być) w wielkiej miłości umierając, w proch sie obracali, a s tego prochu żeby zasię człowiek sie uczynił dla tego, aby go powtóre tenże płomień miłości mógł spalić. Więc chociaż też i one pod czas miłują, a wszakoż kochają sie w takowej miłych swych męce, bo tak rozumieją, iż im więcej sług ich jest zbolałych na sercu, strapionych na umyśle, którym świat omierzł, iż śmierci pragną, tym więtsza ich sława jest, że światem rządzą, i mogą swoją pięknością znędzić abo ubłogosławić; dać zdrowie abo chorobę; śmierć abo żywot, temu, komu raczą. To jest ich pokarm najsmaczniejszy, i tego tak barzo są chciwe, iż, aby go im zawsze dostało, trzymają na słowie sługi swe, że ani łaski znacznej, ani niełaski widomej pokazać im chcą, ale iżby chciwość w nich nie zgasła, frasunk był, a nadzieja trwała, raz sie surowie, drugi raz łagodnie stawią, a swój najmniejszy pokaz łaski, postawą abo wzrokiem chcą, iżby za nader drogi skarb oni przyjmowali. I tak, aby sie za cnotliwe udały, starają sie pilnie, żeby takowa ich surowość i nieludzkie postępki znali ludzie, a mogli tak sobie myślić: Wierę kiedy sie ta tak srodze obchodzi s tymi, którzy są jej chęci dobrze godni, pewnie ci, którzy nic są godni, w popiele u niej leżeć muszą.
Owa pod tym płaszczem miewają wiec biesiadki nietrefne leda s kim, a sługa poczciwy będzie na stronie, któremu, jeśliby było co takowej łaski pokazano, mimo pociechę, któraby białejgłowie mogła być w tej mierze, nie był by snadź był grzech tak wielki. Ale i tą roskoszą wolą one dać o ziemię, a nie zachować sie temu, kogo podczas s serca miłują, niźliby sie do wolej lamentem ustawicznym jego nacieszyć nie miały. Za czym on nieboraczek zniewolony miłością musi tak wiele czynić, tak znacznie popisować sie s swoją chęcią, iż ono, co zbytnie pokryte być miało, na jaśnią wynidzie.
Są jeszcze drugie białegłowy potworniejsze, które dowiodszy tego chytrością swoją, iż każdy z ich sług ma za to, że on sam w miłości płuży, sieją dopiero miedzy nimi zazdrość, jednemu przy drugim więtszą łaskę pokazując, a kiedy ten zasie mnima, by był na koniu, to słowy obojętnemi zawieszą albo nań kluczkę jaką najdą, aby sie s nim pogniewać, za którym pogniewaniem już pozna, że odpadł od łaski, a iny na jego miejsce wstąpił. Skąd więc miedzy takowemi ludźmi zaścia, poswarki i wiele złego roście, bo człowiek w tej mierze, gdzie miłość dodaje ognia, trudno sie ma umiarkować.
Ale i to jeszcze u drugich białychgłów mała pociecha przeciwko tej, do której teraz idę.
Gdy mężczyzna ubogi, miłością niepomierną strapiony, wszytko to uczyni, czym rozumiał, że miał pozyskać laskę, a zwyciężyć serce swej miłej, i ona cnotliwie to przyjąwszy, wzajemną niejako miłość mu pokazała; tu jednym razem ona, kiedy sie miły najmniej nadziewał, bez żadnej przyczyny, pocznie mu stronić, dając to znać, iż obaczyła w nim wrzeczy odmianę, a daleko rozną miłość od pirwszej miłości, gdzie za takową odmianą bliski kres a koniec swojej przeciwko jemu chęci, postawą opowie, która to jej postawa tak barzo zgryzie człowieka, iż, aby onego, co mnimał, że miał w garści, nie utracił, znowu służyć, znowu zabiegać, znowu ulatać, jakoby dopieruczko teraz przystał, znowu s chęcią swą wszelakim sposobem popisować się, znowu ciężko wzdychać, znowu rzewno płakać, znowu srodze siebie przeklinać, znowu niezwyczajnie przysięgać, i ine rzeczy dziwne czynić musi, na co wszytko oślepionego miłością człowieka ten okrutny zwirz białagłowa przywiedzie, która jest chciwsza krwie, niż tygrys źwirzę.
Teć to dolegliwe a bolesne rzeczy człowieka odkryją, bo ludzie daleko to prędzej obaczą, niźli ta, która temu wszytkiemu dała przyczynę. I hnet za kilka dni tak sie ona miłość rozgłosi, iż nie będzie mógł ani on, ani ona stąpić, albo jakiego najmniejszego znaku pokazać, aby tysiąca ludzi oczy tego nie postrzegały.
Więc pirwej niż ku czemu przyda, wszytek świat je posądzi, i za pewne uwierzy, iż w głęboką miłość s sobą, zaszli. Aż do tego przydzie, kiedy już białagłowa szalona na oko to uźrzy, że on jej miły niemogąc dłużej okrucieństwa wytrwać, chce wszytko dać we djabły; dopiero ona miłość zbytnią pokazować, dopiero wolą wszytkę wypełnić, i to, co roskaże, uczynić będzie chciała, aby ono żniwo, na które miłość robiła (gdy już człowiek poniekąd oziębnie) tym mniej wdzięczne było, i człowiek jej nie tak wiele był za to powinien. Owa wszytko czynią na opak, jako ich jest przyrodzenie, także iż sie już była ona miłość rozgłosiła, skutek tej tajemny być nic może, za czym i białagłowa sie o złą sławę przyprawi, i ów tego dozna, że czas i wielką pracę swoje wniwecz obrócił, i skrócił sobie żywota onemi nieznośnemi frasunki bez żadnej pociechy i dostania wielkiej korzyści, bo to, co po tym zażyje trochę roskoszy, nic w ten czas przydzie, gdy tego człowiek nader pragnął i miałby to był sobie za wielkie szczęście, ale w ten czas, kiedy mało abo nic dbał o to, iż serce już zakamiałe, a ciało ustawicznym bólem zmartwione, jako wielkiej boleści, tak i roskoszy uczuć nie może.
Zatym powiedział pan Wapowski: Jam mnimał, panie Bojanowski, żeś w. m. z białemigłowami chciał wstąpić w jednanie, iż to chwilkę nic było słycliać od w. m. barzo uszczypliwego słowa przeciwko im; lecz takeś ich w. m. teraz dotknął, iż to znać, żeś sie był w. m. dla wzięcia posiłku cofnął, jako owo taran nazad odwodzą, aby tym mocniej uderzył; ale zaprawdę, już by też czas iną zacząć, a tej poprzestać.
Powiedział ku temu pan Kostka: Ba iścieby lepiej, żebyście się w. m. s sobą gryźli, niż tak dotkliwie o białychgłowach mówić macie.
Odpowiedział pan Wapowski: Mnie tego w. m. nie przyczytaj, bo ja uszczypliwie przeciwko im nic nic mówię. Prawda jest, żem tej spory abo poswarku nierad widział, nie przeto, abych tego zwycięstwa białymgłowam nie życzył, któreś im w. m. otrzymał, ale przeto, iż i pan Bojanowski więcej przeciwko im z waśni mówił, niż aby sie tak wszytko naleść miało, i w. m. pospołu s panem Myszkowskim barziejeś one chwalił, niż przystało, a co więtszego, temi długiemi rozmowami straciliśmy to wszytko, co sie jeszcze około Dworzaninowych przymiotów mogło powiedzieć.
Powiedział pan Kostka: Oto i s tego znać, żeś w. m. białymgłowam nic życzliwy, ponieważ tego żałujesz, że ta Dworna pani z gruba przez mię wymalowana tak jako tako stanęła, bo ja to wiem pewnie, iż ci panowie, co jedno wiedzieli być Dworzaninowi ku ozdobie potrzebnego, wszytko wypowiedzieli, tak, iż ani w. m. ani żaden (mym zdaniem) nie najdzie, co by do tego miał przyłożyć; ale to wszytko, co teraz m. m. mówisz, rychlej z zazdrości pochodzi, aby Dworzaninowi czego jeszcze dostawać niemiało.
Powiedział pan Wapowski: To jest rzecz pewna, iż mimo te rzeczy, które sie Dworzaninowi naznaczyły, siłabych ja jeszcze chciał przyczynku do tego, ale jeśli ich miłość przestawają na tym, aby on więcej nic mógł, ani miał w sobie, jedno już został takim, tedy i ja rad przestawam: a miał li bych pragnąć, aby sie w której rzeczy Dworzanin odmienił, tedy w niczym inym, chyba w tym, iżby był troszkę białymgłowam przychylniejszym, niż pan Bojanowski, ale też zasię nie tak barzo srprzyjaźliwym, jako abo pan Kostka, abo pan Myszkowski.
Ku temu pan Lubelski powiedział: Doświadszy tu hnet tego każdy, panie Wapowski, jeśli w. m. tyle masz rozumu w sobie, iż możesz Dworzanina ku więtszej doskonałości przywieść, niźli go ci panowie przywiedli, a przeto racz w. m. to wszytko powiedzieć, co masz w tej mierze na swym umyśle, bo jeśli tego w. m. nie uczynisz, tedy będziem wszytcy tak rozumieć, jako i pan Kostka, to jest, iż ku temu, co sie powiedziało około Dworzanina, nic sie przyłożyć więcej niemoże, ale żeś to w. m. mową tą chciał ubliżyć sławie Dwornej paniej, rozumiejąc, że już ona jest we wszem równa Dworzaninowi, otóż, aby równą nie była, chcesz nas w. m. w tej wierze zostawić, i prawie to w nas wmówić, iż Dworzanin może być dobrze więtszym jeszcze niż jako jest od tych panów stworzony.
Odpowiedział pan Wapowski: Te, które tu były ku czci i ku hańbie białychgłów nad miarę słowa, tak napełniły uszy każdego, iż tam nic już więcej wniść by nie mogło, a też nie widzi mi sie, aby czas znieść mógł czyjego teraz z rzeczą rospostrzenia.
Do jutra tedy odłóżmy (rzekł pan Lubelski), bo i więcej czasu będzie, i to wszytko dzisiejsze wynidzie z głowy, iż uszy nasze to, co w. m. powiesz, przyjąć w sie będą mogły. Tego domówiwszy, pan Lubelski powstał, a s nim wszyscy pospołu.