Encyklopedja Kościelna/Augustjanie

<<< Dane tekstu >>>
Tytuł	Encyklopedja Kościelna (tom I)
Redaktor	Michał Nowodworski
Data wyd.	1873
Druk	Czerwiński i Spółka
Miejsce wyd.	Warszawa
Źródło	Skany na Commons
Indeks stron
Artykuł w Wikipedii

›››

[483] Angustjanie,Augustjanie, eremici czyli pustelnicy. Jak kanonicy regularni (ob.) św. Augustyna (Canonici regulares S. Augustini), tak samo eremici augustjanie wywodzą swoj początek i swą regułę wprost od św. Augustyna, biskupa hipponeńskiego; ale dowody, na których się opierają, w sporze swoim z kanonikami regularnymi (Cf. Ordres monastiques, t. IV p. 117 sq. i Hist. pragm. des principaux ordres monast., t. V p. 319—34) nie są, zdaniem Hélyota (Hist. des ordres monastiques, religieux et militaires, III 7, Paris 1714, 1721, 8 t.), tak mocne, iżby nie można było uważać wywodzenia tego początku za nieprawdopodobne. Jest faktem historycznym (cf. Possidius, De vita Augustini, c. 5, 25 i S. Aug. Serm. 355), że św. Augustyn, powróciwszy z Włoch do Kartaginy, oddalił się, z kilku przyjaciołmi, do małego domku wiejskiego, blisko miasta Tagasty, i tam oddawał się ćwiczeniom ascetycznym, przepędzając czas na modlitwie, poście i nauce teologji, i że zostawszy kapłanem w Hipponie r. 391, urządził w ogrodzie, który mu biskup Walerjusz darował, pewien rodzaj klasztoru, dla prowadzenia w nim życia świątobliwego, z kilku przyjaciołmi; ale z tego wnioskować jeszcze niepodobna, że św. Augustyn był mnichem lub pustelnikiem i że ułożył regułę dla zakonników, którzy w około niego się gromadzili. Jeżeli św. Augustyn w rzeczy samej ułożył regułę dla eremitów, którzy wypędzeni później przez Wandalów z północnej Afryki, udali się z tą regułą do Włoch, Hiszpanji, Gallji, i w tych krajach ją przechowali, w takim razie trudnoby było zrozumieć, dla czego historja przemilczała o tym wypadku, przez 7 wieków, i dla czego Papieże, jak słusznie na to zwraca uwagę Hélyot, dali przed nimi pierwszeństwo dominikanom i franciszkanom, którzy powstali dopiero w XIII w. Roku 1256 kilka zgromadzeń połączyło się w jeden zakon, pod regułą św. Augustyna, ale ta reguła prawdopodobnie była tylko zbiorem ustaw, których wydanie od pewnego czasu przypisywano św. Augustynowi, już to dla tego, że chciano im przez to nadać większe poszanowanie i zapewnić dla [484]nich posłuszeństwo, już dla tego, że niektóre uwagi ogólne, niektóre szczegóły, odnoszące się do życia osób stanu duchownego, pozbierano z kazań św. Augustyna o życiu duchowném i z jego listu 109, wystosowanego do zakonnic hipponeńskich. Co się tyczy zorganizowania się 1256 r. zakonu eremitów augustjanów, rzecz się miała jak następuje. Oprócz dawniejszych, potwierdzonych przez Stolicę Apostolską zakonów, w XI, XII i XIII w. utworzyło się, zwłaszcza we Włoszech, wiele nowych zgromadzeń eremitów, które w początku nie miały żadnej odrębnej i stałej reguły. Główniejsze z tych zgromadzeń były:  1. Janbonici, tak nazwani od swojego założyciela Jana Bon, który urodził się w Mantui 1168, prowadził długi czas życie surowe, udał się 1209 w okolice miasta Ceseny, gdzie chciał pozostać w samotności przez resztę dni swoich. Ale rozgłos o jego świątobliwości ściągnął wkrótce ku niemu towarzyszy. Papież Innocenty IV 1244 r. nadał im regułę św. Augustyna, potwierdził ich jako zgromadzenie eremitów, i Jan Bon pozostał ich jenerałem aż do śmierci, zaszłej 1249, blisko Mantui na pustyni, w której żył od lat trzech. Jego ciało złożono w Mantui, w kościele św. Agnieszki.  2. Brittinjanie przyjęli swą nazwę od pierwszego miejsca, w którém osiedli, blisko Brittini, pustyni w Marchji ankońskiej. Papież Grzegorz IX przepisał im regułę. Nieco pierwej przed nimi powstało podobne zgromadzenie w Toskanji:  3. eremitów toskańskich, którzy także żyli w zgromadzeniu, z początku bez reguły i składania ślubów, aż do czasów Innocentego IV, który 1243 nadał im regułę św. Augustyna.  4. Bracia pokutnicy Chrystusowi, nazwani jeszcze zakonnikami workowemi, ponieważ nosili odzież podobną do worka żebraków. Oprócz tych czterech wielkich zgromadzeń, było jeszcze wiele innych małych stowarzyszeń, które żyły niezależnie jedne od drugich, i dość często wchodziły z sobą w spory, z powodu różnych swych przepisów, w przedmiocie ubioru, etc. I tak, janbonici nosili taki sam habit, jak i franciszkanie, a gdy zbierali jałmużnę, brano jednych za drugich; z tego powodu zanoszono skargi, i Papież Grzegorz IX 1241 nakazał, ażeby eremici nosili suknię czarną lub białą, z szerokiemi rękawami, przepasaną pasem skórzanym, trzewiki, kij zakrzywiony na kształt pastorału, i ażeby tym wszystkim, do których udadzą się po jałmużnę, oznajmiali, do jakiego zgromadzenia należą. Dla powstrzymania innych sporów podobnego rodzaju i dla zapobieżenia pomnażaniu się tych zgromadzeń, Papież Aleksander IV (1265) zawezwał przełożonych do Rzymu, i zgromadziwszy ich w klasztorze Santa-Maria del Popolo, pod prezydencją kardynała Ryszarda de St. Angeli, zobowiązał ich do obrania wspólnego jenerała. Wybór padł na przeora janbonitów, Lanfranka Septala z Medjolanu, i wszystkie zgromadzenia bullą papiezką (Bullarium Magn. Rom. I 135 sq., ed. Lugd) zostały połączone w jeden zakon, pod nazwą zakonu eremitów św. Augustyna i pod regułą tegoż doktora Kościoła. Jeżeli przedtém członkowie tych rozmaitych zgromadzeń nie byli prawdziwymi eremitami, to tém bardziej nie byli nimi po swém zlaniu się w jeden zakon; jednakże pozostała im nazwa eremitów. Według bulli, członkowie tego zakonu nosić mieli, w chórze i wychodząc z klasztoru, habit czarny wełniany, o długich i szerokich rękawach, z kapturem spiczastym, spadającym z tyłu aż do pasa, pas czarny skórzany. W domu nosili suknię białą i szkaplerz, ustał też obowiązek noszenia kija zakrzywionego. W początku zakon używał wielkich [485]przywilejów: był wyjętym z pod jurysdykcji biskupiej, miał kardynała protektora, i (od r. 1319) ważny urząd zakrystjana kaplicy papiezkiej, do którego przywiązana jest godność biskupa in partib., zwykle powierzano członkowi tego zakonu. Papież Pius V 1567 zaliczył eremitów do rzędu zakonów żebrzących, wyznaczył im miejsce po dominikanach, franciszkanach i karmelitach, nie zabraniając wszakże posiadania dóbr i dochodów. Konstytucja zakonu jest więcej arystokratyczną, aniżeli monarchiczną. Na jego czele stoi jenerał, którego wybór i złożenie z urzędu należą do kapituły, zgromadzającej się co lat sześć; władza jenerała jest bardzo ograniczoną przez urząd definitorów. Każdy klasztor ma przeora, każda prowincja prowincjała, z czterema definitorami i jednym lub więcej wizytatorami. Reguła augustjanów, w porównaniu do innych reguł zakonnych, nie jest susurową,surową, jednakże od XIV w. wielce już od pierwotnej odstąpiono karności. Skutkiem tego zaniedbania, potworzyły się w łonie zakonu oddzielne zgromadzenia, dążące do utrzymania lub przywrócenia całej ścisłości pierwotnej reguły; zgromadzenia te, pod nazwą obserwantów regularnych, otrzymały dla siebie osobnego wikarjusza jeneralnego, pozostając zresztą uległe jenerałowi całego zakonu. Takiém było zgromadzenie założone w Saksonji 1493, którego wikarjusz jeneralny Jan Staupitz, z początku był przyjacielem Lutra, należącego także do eremitów augustjanów. Ale skutkiem pseudo-reformacji, zgromadzenie to utraciło prawie wszystkie swoje klasztory i w końcu połączyło się ze zgromadzeniem w Lombardji. Do augnstjanów ścisłej obserwy należą także członkowie zgromadzenia, założonego 1593 r. w Bourges, we Francji, którzy różnili się sukniami obciślejszemi i otrzymali nazwę augustjanów mniejszych; nie mając oddzielnego wikarjusza jeneralnego, stanowili oni, ze swoją prowincją św. Wilhelma, czterdziestą drugą prowincję obserwantów. Pomiędzy temi wszystkiemi zgromadzeniami obserwantów, najściślejsze i najbardziej zasłużone były trzy kongregacje eremitów augustjanów bosych, jako to: 1. Aug. bosi hiszpańscy, albo rekolekci. Augustjanie portugalscy, Ludwik de Montoya i Tomasz a Jesu, powzięli 1530 zamiar wprowadzenia surowszych statutów, opartych na regule św. Augustyna; ale niewola o. Tomasza a Jesu w królestwie Marokańskiém, dokąd towarzyszył królowi Sebastjanowi, w czasie jego wyprawy do Afryki, powstrzymała wykonanie ich zamiaru. Zamiar ten przeprowadził dopiero Ludwik Ponce z Leonu, znakomity teolog i poeta; statuty jego były przyjęte, 1588, w Hiszpanji, za wpływem króla Filipa II, przez klasztor obserwantów nowo założony w Talavera. Wkrótce potém klasztory augustjanów bosych założono w Postillo, Nava, Toboso, Saragossie, etc., a 1622 utworzyły one, pod oddzielnym wikarjuszem jeneralnym, zgromadzenie niezależne, o pięciu prowincjach: trzech hiszpańskich, a dwóch zamorskich. Krótki tylko czas utrzymywali się w Japonji. W każdej prowincji mają klasztor, zawsze położony w miejscu samotném i blisko klasztoru mają kilka pustelni, w których mieszkają zakonnicy, pragnący osiągnąć wyższy stopień doskonałości, i gdzie, obok zachowania reguły swojego zakonu, zobowiązują się do surowszych praktyk pokutniczych. Zwyczajni augustjanie bosi przestrzegają także milczenia. Noszą suknię czarną i obcisłą, z krótkim kapturem, pas skórzany, długi płaszcz czarny i sandały plecione. 2. Augustjanie bosi włoscy. Andrzej Diaz, aug. bosy włoski, wprowadził nową reformę u Augustjanów w Neapolu 1592 r., a wkrótce potém i w Rzymie; następnie aug. bosi włoscy [486]tak dalece się rozszerzyli, że Papież Urban VIII, 1623, podzielił ich klasztory na cztery prowincje. W 1626 założyli klasztor w Pradze czeskiej, a cesarz Ferdynand III zbudował dla nich klasztor w Wiedniu. Osiedli także w Niemczech południowych. Znakomity kaznodzieja Abraham a S. Clara (ob.) należał do tego zgromadzenia. Post ich był mniej surowy, aniżeli augustjanów bosych hiszpańskich, płaszcz nosili krótszy i sandały skórzane.  3. Augustjanie bosi francuzcy. Roku 1596, na żądanie Papieża Klemensa VIII, nowa reforma została wprowadzoną do Francji przez ojców Franciszka Ameta i Mateusza od św. Franciszki, i była tam tak dobrze przyjętą, że aug. bosi francuzcy stanowili wkrótce, pod oddzielnym wikarjuszem jeneralnym, trzy prowincje. Trzymali się reguły mniej ścisłej obserwantów co do postu, a reguły włoskiej co do ubioru, różnili się od hiszpańskich i włoskich noszeniem długich bród. Od kapucynów różnili się czarnym kolorem sukni i pasem skórzanym. Augustjanie tych trzech klass nie śpiewają nigdy Mszy w kościele, biczują się trzy razy na tydzień, i wikarjusz jeneralny jest podległym jenerałowi całego zakonu. Mają dwa rodzaje braci laików, z których jedni nazywają się fratres conversi, noszą kaptur, drudzy zaś fratres commissi, mają wielkie okrągłe kapelusze. Eremici augustjanie liczyć mieli w XVI w. 2,000 klasztorów, 30,000 zakonników i 300 klasztorów żeńskich; choćby nawet liczby te wielkie nie były przesadzone i tak jeszcze przyznać należy, że dominikanie i franciszkanie liczbą i wpływem swoim prześcignęli augustjanów. Zakon ten miał znakomitych uczonych, jak Onufry Panvini, Chrystjan Lupus, kardynał Henryk Noris, etc. Augustjanie oddali też niepospolite usługi, pod względem wychowania publicznego, szczególniej w Niderlandach i posiadłościach austrjackich, gdzie od XVII w. słyną ich szkoły łacińskie. Augustjanie z kolei ponosili różne ciosy, które tłumaczą, dla czego zakon ten, niegdyś tak kwitnący, dzisiaj przedstawia tylko, można powiedzieć, smutne ruiny. Pierwszym ciosem, jaki otrzymał w Niemczech, była pseudo reformacja, której sprawca Marcin Luter, zakonnik augustjanin, nie przyczynił się bynajmniej do sławy swojego zakonu i który, podeptawszy śluby swoje i wyłamawszy się z pod rygoru życia zakonnego, pociągnął za sobą wielu zakonników swym przykładem. Rzeczpospolita francuzka zniosła wszystkie klasztory augustjanów we Francji, wielką ich liczbę w Niemczech i we Włoszech; w Hiszpanji kortezy 1820 zniosły zakon. Sekularyzacja, jaka miała miejsce na początku XIX w., nie oszczędziła augustjanów. Roku 1847 eremici augustjanie w różnych krajach, w których jeszcze istnieli, liczyli około stu klasztorów. Obecnie liczba ta znacznie jest mniejsza. Augustjanie bosi, mający również jak i eremici swój dom główny w Rzymie, znacznie mniej są liczni. Cf. Hélyot, l. c. 3 vol. p. 3, 57; Fehr, Allgem. Gesch. d. Mönchsorden. t. V p. 379; Secoli Agostiniani, o vero Historie generali del s. ord. erem. d. S. Agostino, per il padre Luigi Torelli, Bologna, 1659, 8 t. in fol. Do Polski wprowadzeni zostali augustjanie przy końcu wieku trzynastego. Najpierwszy klasztor wystawił im na Pomorzu w Chojnicach, Świętopełek, książe pomorski, w r. 1265. Przemysław wybudował dwa klasztory, w Starogrodzie i w Bydgoszczy, roku 1295. Kazimierz Wielki wzniósł trzy świątynie temu zgromadzeniu, jednę w Krakowie, pod tytułem św. Małgorzaty, r. 1348, drugą w Wieluniu w r. 1350, a trzecią w Olkuszu w r. 1369. Ziemowit, książe mazowiecki, w r. 1356 fundował kościoły i [487]klasztory w Warszawie, Rawie i Ciechanowie. Jan Spytek, wojewoda krakowski, r. 1381 wystawił klasztor w Książu, dokąd augustjanów sprowadził z Krakowa. Oprócz tych, mieli jeszcze augustjanie w Polsce następujące klasztory: w Pilznie, wybudowany w r. 1434; w Reszlu, w Warmji, r. 1451; w Parczowie o 4 mile od Lublina, r. 1447; w Krasnymstawie r. 1503, w Grodnie roku 1503, w Brześciu Litewskim r. 1503, w Eleuzymenie r. 1508, w Podgrodziu r. 1512, w Czerniczewie na Rusi r. 1582, w Żydaczewie r. 1600, w Białukach r. 1605, w Lublinie roku 1624, w Zaturcach na Wołyniu r. 1624, we Lwowie r. 1641, w Kodni niedaleko Berdyczowa, r. 1646; w Założcach r. 1646, w Wilnie r. 1671, w Radomyślu r. 1647, w Białej Cerkwi na Rusi r. 1667, w Witkowie r. 1676, w Radziechowie r. 1699, w Narodyczach r. 1700, w Orchówku r. 1770. Historyczną wiadomość o zakonie augustjanów w Polsce, zebrał Alipi Niedzielski, prowincjał augustjanów i przeor klasztoru warszawskiego, w roku 1817. Ten rękopism znajdował się w klasztorze augustjanów warszawskich (Hist. Kościoła powszechnego przez Ks. Melchjora Bulińskiego, t. IV. p. 282). Szymon Mniszek, prowincjał aug. i kaznodzieja Stefana Batorego, w r. 1585 zaprowadził w Polsce augustjanki, zwane zwykle mantelatkami. Jadwiga Kownaszewska, krakowianka, zbudowała klasztor w Krakowie i pierwsza przyjęła habit. Następny prowincjał Jakób Mojski, r. 1607, przepisał do nich szczegółowe ustawy. Wskutek ukazu Najwyższego o klasztorach rzymsko-katolickich w królestwie Polskiém, z dnia 27 Października (8 Listopada) 1864, i w zastosowaniu przepisów dodatkowych do tego ukazu, ogłoszonych 19 (31) Grudnia 1864 r., zniesione zostały w 1865 r. w królestwie Polskiém następujące klasztory augustjanów: w Warszawie i Rawie, archidjecezji warszawskiej; w Ciechanowie, djecezji płockiej; w Krasnymstawie, djecezji lubelskiej; w Orchówku, djecezji podlaskiej, i w Książu Wielkim, djecezji kielecko-krakowskiej; natomiast utworzono tylko jeden klasztor etatowy, ze znajdującego się w Wieluniu, djecezji kujawsko-kaliskiej. Kościoły po klasztorach zniesionych, do których nie należały parafje, przyłączone zostały przez rząd, jako filjalne, do tych kościołów, w parafji których zostawały i pozostawiono przy nich czasowo zakonników, w charakterze wikarjuszów parafjalnych, na których włożono obowiązek dopomagania duchowieństwu świeckiemu w pracy parafjalnej i utrzymywania stałego nabożeństwa w kościołach poklasztornych, przytém dozwolono im zatrzymać i nosić habit właściwy i zachowywać reguły swojego zakonu. W razie śmierci lub usunięcia zakonników, posady wikarjusza przy kościołach klasztorów zniesionych, władze djecezjalne, stosownie do rozporządzenia rządowego, obsadzają świeckimi kapłanami. W 1872 r. w klasztorze wieluńskim było augustjanów 13. F. M.