Encyklopedja Kościelna/Cystersi

<<< Dane tekstu >>>
Tytuł	Encyklopedja Kościelna (tom III)
Redaktor	Michał Nowodworski
Data wyd.	1874
Druk	Czerwiński i Spółka
Miejsce wyd.	Warszawa
Źródło	Skany na Commons
Indeks stron
Artykuł w Wikipedii

›››

[574] Cystersi (Ordo Cisterciensis, Ordre de Citeaux). Założycielem tej tak wsławionej gałęzi benedyktyńskiego zakonu (ob.) był św. Robert, ur. ze szlacheckich rodziców 1024 r. w Campagne: w 15 roku życia udał się do opactwa benedyktynów Mortier-la-Celle, gdzie był wzorem karności klasztornej. W kilka lat potém został profesem, następnie przeorem tamże, a wkrótce potém opatem klasztoru św. Michała w Tonnerre. Po bezskutecznych usiłowaniach wprowadzenia tu karności zakonnej, zbolały wrócił do klasztoru Mortier-la-Celle, aby tam przynajmniej bez przeszkody mógł Bogu i zbawieniu swojej duszy służyć. Powołany do St. Aigulf na przeora, został, z dozwolenia Papieża, obrany przełożonym pustelników w Colan. Wkrótce jednak, wraz z swoimi uczniami, musiał niezdrowe to miejsce opuścić; osiedlił się zatém w lesie Molesme, gdzie towarzysze jego własnemi rękami pobudowali celki i małą kapliczkę z gałęzi. Wkrótce i wpośród tych pustelników zniknęła karność, a Robert, zabrawszy z sobą gorliwszych, osiadł (1098) w Cisteaux (v. Citeaux, Cisterium, według niektórych tak nazwane od cystern, licznych w tej okolicy), w pobliżu Dijon, w biskupstwie Chalons-sur-Marne. Wielkie ubóstwo i budujący sposób życia pustelników prędko zyskały im względy szlachetnych osób. Eudes, książę burgundzki, dokończył zaczęty klasztor i obdarzył ich rolą i bydłem, a biskup z Chalons podniósł klasztor do godności opactwa. Robert opatem mianowany, już w roku następnym złożył tę godność i wrócił do pokutujących teraz pustelników w Molesme. Po nim zarząd nowego klasztoru, który, dla odróżnienia od Molesme, pospolicie Cisteaux nazywano, objął św. Alberyk. Ten od Papieża Paschalisa II uzyskał kościelne zatwierdzenie swego zgromadzenia według reguły św. Benedykta i ułożył statuty (Instituta monachorum cisterciensium de Molismo venientium). W nich przepisane zostało ścisłe zachowywanie reguły św. Benedykta i brunatna suknia zakonna, którą jednak wkrótce, może dla odróżnienia się od zakonników kluniackich, zamieniono na białą, z zatrzymaniem tylko brunatnego szkaplerza. Do zajmowania się świeckiemi sprawami przyjmowano braci laików. Po śmierci Alberyka 1109, anglik Stefan Harding (ob.) objął zarząd w Citeaux. Ten z wielką gorliwością pilnował szczególniej dochowania ślubu ubóstwa, nietylko w klasztorném życiu, ale nawet i w przyborach kościelnych. Surowe życie, jakie wiódł z towarzyszami swymi, sprawiło, iż nikt już więcej nic prosił o przyjęcie do zakonu. Pobożny opat zwrócił pokorne modły do Boga, aby spełnił najgorętsze jego pragnienia. Modlitwa jego została wysłuchaną. R. 1113 św. Bernard (ob.) poprosił o przyjęcie go z 30 towarzyszami. Odtąd, aby coraz liczniejszych towarzyszów pomieścić, zaczął się Stefan krzątać około budowy nowych klasztorów. Opactwa: La Ferté w djecezji Chalons (1113), Pontigny w djecezji Auxerre (1114), Clairveaux (ob.), gdzie św. Bernard opatem postanowiony został, i Morimond (1115), w Bassegni, w djecezji Langres, leżące, powstały za jego staraniem i przez czas długi, jako najstarsze filje opactwa Citeaux, znacznych używały [575]przywilejów. Gdy współcześni w kongregacji tej widzieli świętą żarliwość i prostotę prawdziwie zakonnego życia, mnożyły się ciągle klasztory cysterskie. Św. Stefan, wraz z opatami i kilku zakonnikami, ułożył (1119) Cartam caritatis, która w 8 rozdziałach zawarła statuty instytytucji. Potwierdzili tę kartę Papieże: Kalikst II r. 1119, Eugenjusz III 1152, a później Anastazy IV, Adrjan IV i Aleksander III. Gdy nowa kongregacja w ten sposób trwałą podstawę i opiekę Kościoła uzyskała, liczba jej klasztorów zaczęła wzrastać z nadzwyczajną szybkością, i już w 50 lat od założenia zakonu cystersi liczyli 500 opactw, tak, iż na wielkiej kapitule, odbytej 1151, wydano ustawę, ażeby w okręgu dziesięciomilowym od starego nie wznosić nowego opactwa, a dla każdego nowego przynajmniej 60 członków zebrać. Zdaje się jednak, iż przepisu tego nie trzymano się ściśle: w sto lat bowiem po jego ogłoszeniu, Citeaux zarządzało przeszło 1800 opactwami, z których większa część jeszcze w XII w. powstać musiała, a z których sam św. Bernard 60 założył i obsadził zakonnikami z Clairveaux. Wraz z rozpowszechnieniem klasztorów wzrósł i wpływ zakonników: ich kościelna działalność podczas zamieszek w XII w. tak była wielka, iż wielu Papieży im swoje uznanie zawdzięcza. Położyli także wielkie zasługi w muzyce kościelnej. Według św. Bernarda „śpiew kościelny nie powinien być ani twardy ani miękki, przyjemnie w ucho wpadać, a zarazem budzić, pocieszać i uspakajać serce. Powinien zaostrzać uwagę na wyrazy i ich znaczenie do duszy przenosić.“ Główne przepisy Cartae caritatis i jej ważniejsze dodatki są takie: Reguła św. Benedykta bez zmiany bierze się za podstawę, wszystkie ćwiczenia duchowne we wszystkich klasztorach są jednakowe. Opat z Citeaux stoi na czele zakonu, a wybierają go zakonnicy jego klasztoru i wszyscy opaci, mający prawo wyboru. Opatów innych klasztorów wybierają: opat głównego klasztoru, opaci czterech najstarszych filjalnych klasztorów i zakonnicy osierociałego klasztoru. Stopniowo jednak wybór przeszedł w ręce właściwych konwentów, a Papież Aleksander IV zatwierdził ten zwyczaj. Jeżeli jaki starszy klasztor zakłada nowy, to ma nad nim prawo dozoru: w ogóle pierwszeństwo stanowi się według starszeństwa instytucji. Corocznie odbywa się jeneralna kapituła. Kto na nią nie może się stawić osobiście, powinien przedstawić powody, lub przysłać pełnomocnika; opaci ze Szwecji i Norwegji mogą co trzy lata, a ze Szkocji, Irlandji i Grecji tylko co pięć lat na kapitułę przybywać. Ściśle określona została liczba sług, koni i t. p., jaką można przyprowadzać z sobą. Opat z Citeaux mianuje wizytatorów klasztorów, ci odpowiedzialni są przed jeneralną kapitułą, która też może nakładać kary na opatów. Samo Citeaux podlega wizytacji opatów czterech najstarszych klasztorów i opat z Citeaux może być z urzędu złożony, za zgodą wszystkich opatów na jeneralnej kapitule. Dwudziestu pięciu wybranych definitorów stanowiło tu pewien rodzaj arystokratycznego komitetu. Według postanowienia jeneralnej kapituły, nikt bez zezwolenia swego opata i opata z Citeaux nie mógł przyjmować biskupstwa: tylko wyraźny rozkaz Papieża mógł takie przyjęcie usprawiedliwić. Biskupi z zakonu wzięci obowiązani byli nosić suknię zakonną i zachowywać ustawy zakonne co do postów i t. p. Dzieciom i młodym osobom niewolno było nadawać godności opata. Wzbronione było zakonnikom obejmowanie probostw. Przeciw zbytkom i innym naruszeniom reguły stanowiono kary, według okoliczności. Na jeneralne kapituły zjeżdżali bardzo często [576]kardynałowie, arcybiskupi i biskupi, a panujący zwykle wspierali opatów, dla opędzenia wynikających ztąd kosztów. Ubiór przepisany dla zakonników składał się z białej sutanny, czarnym wełnianym pasem ściągniętej, z czarnego (pierwiastkowo brunatnego) szkaplerza i kaptura takiegoż koloru. Habit braci laików jest brunatny, nowicjuszów biały. Ustawy cystersów wszędzie się podobały: r. 1143 Alfons portugalski zaprowadził ich w swojém państwie, a całe zakony rycerskie, szczególniej, w Portugalji, przyjmowały ich regułę i pod ich jurysdykcję się poddawały. Do rozszerzenia swojej kongregacji wiele przyczynił się Stefan, swoim tak zwanym świętym (czarnym) pasem, którym, według słów jego, obdarzyła go Najśw. Panna, i który z tego powodu wielu nosić pragnęło. Z ustanowienia tegoż Stefana zachowano przyjmowanie kommunji pod obiema postaciami, wtedy właśnie, gdy Kościół zaczął usuwać używanie kielicha. Kommunja taka zachowała się u nich aż do XV w. Wcześnie zwrócili cystersi uwagę na wychowanie dzieci, a bibljoteki, które św. Bernard we wszystkich klasztorach założył, podniecały naukową czynność zakonników. Bardzo także czynny wzięli udział w nawracaniu albigensów (ob.). I w ogóle, pomiędzy najzasłużeńszemi względem ludzkości zakonami, cystersi zajmują jedno z miejsc przedniejszych: klasztory ich opasały Europę od południa do północy i od zachodu na wschód, a nawet granice Europy przekraczały. Żaden zakon, żadne jakiebądź stowarzyszenie, nie może się poszczycić, aby tak wzorowo i rozumnie prowadziło gospodarstwo rolne, leśne i uprawę wina, jak je prowadzili cystersi: żaden też zakon, obok pracy w pocie czoła, nie oddawał się zarazem tak pilnie i tak pożytecznie pracom ducha jak oni; że tak jak oni nie walczył energicznie za prawdę, wśród ciężkich chwil w wiekach średnich. Zyskali sobie szacunek wiernych, opiekę Kościoła i silną podstawę dla swojego znaczenia, dopóki nie zakradły się do zakonu nadużycia. Już za pontyfikatu Urbana IV zaczęły się spory w przedmiocie Cartae caritatis, które r. 1265 następca jego, Klemens IV, uciszył pewnemi jej zmianami i ściślejszém określeniem niektórych jej punktów. W XIV w. wybuchły większe zamieszki, mianowicie od czasu, gdy mniej ściśle zaczęto obserwować zakaz jedzenia mięsa. Zatem 1334 Papież Benedykt XII powołał kilku opatów do Rzymu, aby się z nimi nad środkami skutecznej poprawy naradzić. Odjęto klasztorom niektóre przywileje i wydano surowe postanowienia, szczególnie co do postu. Postanowienia te, zwykle zwane Benedictina, przyjęto wprawdzie i na ich zasadzie, 1350 r., ułożono nowe ustawy, w których nakazano zachowywanie benedictinorum, ale zepsucie światowe zakradało się coraz głębiej. Spotykamy też odtąd liczne nowe rozporządzenia, mające ukrócić w klasztorach cysterskich różne nadużycia (w końcu XIV i w XV w.). W pierwszej półowie XV w. rozpadł się zakon na kilka kongregacji, co choć świadczy o wewnętrznych niesnaskach i upadku, świadczy wszakże zarówno, że lepszy duch przechowywał się w pewnej części zakonu. Szczególniej francuzkie klasztory upadły pod względem zakonnych obyczajów. Papieże: Eugenjusz IV i Mikołaj V, musieli występować przeciw nadużyciom, które się w skutek wojen i drożyzny wkradły, a Sykstus IV uważał za stosowne dozwolić używania potraw mięsnych (1475). Ulga ta, wprowadzana w różnych klasztorach, w miarę surowości lub łagodności opatów i usposobienia zakonników, wywołała spory i sprzeczki, tak, iż jeneralna kapituła 1485 nalegała o wprowadzenie jednostajności w [577]pożywieniu i ubiorze. Tymczasem nadużycia w niektórych klasztorach wzrosły do tego stopnia, iż nawet świeccy panujący zanosili prośby do Stolicy św. o poprawę lub zniesienie tych klasztorów. Rozporządzeń, jakie Papieże z tego powodu wydali, nie wprowadzono w wykonanie. Nakoniec r. 1493 zebrała sig nadzwyczajna jeneralna kapituła w Paryżu, z postanowień której można wnosić o głębokim upadku wielkich klasztorów. Postanowienia te surowo ganią zbytek w jedzeniu i piciu, w ubiorze i mieszkaniu; zabraniają pojedynczym zakonnikom posiadania pieniędzy i majątków; bramę klasztorną każą zamykać o naznaczonej godzinie i zabraniają kobietom odwiedzać zakonników; również zabraniają noszenia świeckiego ubioru, chodzenia do szynkowni i teatrów, noszenia broni. Jeżeli jednak już konieczność wydania takich rozporządzeń smutną była rzeczą, to smutniejszą jeszcze była ta okoliczność, iż ich nie przyjęto na następnej jeneralnej kapitule. Rozdział na różne kongregacje stał się przez to nieuniknionym. Już 1423 r. Marcin de Vargas, opat klasztoru Sion w Kastylji, założył w Hiszpanji oddzielną kongregację pod nazwą regularnej obserwancji, której szczególnym obowiązkiem było zachowanie reguły św. Benedykta i ustaw cysterskich. Opat z Sionu nosił tytuł poprawiciela; jeneralne kapituły zwoływane były co trzy lata. Wiele klasztorów przyłączyło się do tej poprawy. Za tym przykładem poszły wkrótce i inne kongregacje. Tak r. 1497 Papież Aleksander VI wszystkie toskańskie i lombardzkie klasztory połączył w jedną kongregację, pod nazwą kongr. św. Bernarda. Wprawdzie skasował ją później Papież, ale Juljusz II przywrócił na nowych warunkach. Inną kongregację arragońską założył Pap. Paweł V r. 1616, na prośby Filipa III. Pozostawała ona pod rządem jeneralnego wikarjusza, zatwierdzonego przez opata z Cisteaux, i co 4 lata zbierała się na jeneralną kapitułę. Nakoniec, na jeneralnej kapitule r. 1613 postanowiono, że i te włoskie klasztory, które się jeszcze do żadnej kongregacji nie przyłączyły, mają uformować nową kongr.; w wykonaniu tego rozporządzenia założono kongr. rzymską, obejmującą klasztory państwa Kościelnego i królestwa Neapolitańskiego. I te klasztory miały osobnego prezesa, ale zostawały pod jurysdykcją opata z Cisteaux. Prawie na takich samych warunkach 1633 r. Papież Urban VIII, któremu tyle mądrych rozporządzeń, tyczących zakonnego życia, zawdzięczamy, założył kongr. kalabryjską. Wszystkie wymienione kongregacje w odzieży i obserwancji stosują się do postanowień całego zakonu, w szczegółach tylko zarządu przyjęły pewne zmiany dla podtrzymania karności. Jedną z najsławniejszych reform cysterskich zaprowadził o. Jan de la Barriére. Zaprowadził ją w opactwie Feuillans (Fuliensis), której członkowie nazywali się we Francji feuillantami (ob.), a we Włoszech reformowanymi bernardynami (riformati di san Bernardo). Oprócz tego byli jeszcze i we Francji zakonnicy cystersi, nazwani ścisłej obserwancji, czyli reformowani bernardyni. Założycielem ich jest Dom Djonizy l’Argentier, opat z Clairvaux. Zaczął on w 1615 r. usuwać nadużycia ze swego opactwa, a dawną karność zakonną wprowadzać. Wkrótce do tej reformy przyłączyło się wiele innych opactw; jeneralna kapituła r. 1618 zatwierdziła ją, ale nie okazała gorliwości w jej popieraniu. Wszystkie jednak dotychczas przedsięwzięte środki nie zdołały we Francji podnieść całkowicie z upadku [578]zakonu cystersów. Ludwik XIII udał się do Papieża Grzegorza XV, z prośbą o reformę zakonu, i otrzymał od niego (8 Kw. 1622) breve, nadające kardynałowi Rochefaucauld potrzebne do tego pełnomocnictwo. Cystersi wolniejsi nie chcieli słuchać o reformie, i ci tylko, co już przyjęli ścisłą obserwancję, radzi byli temu środkowi podźwignięcia zakonu. Tymczasem opat z Cisteaux i czterej opaci najstarszych klasztorów we Francji, 11 Mar. 1623 r., wydali rozporządzenie, iż opactwa należące do Clairveaux mają stanowić nową zreformowaną kongregację. Na kapitule tej kongregacji ułożono nowe ustawy i Stefana Maugier, opata z La Charmoie, jeneralnym wikarjuszem obrano. Starcia pomiędzy zreformowanymi i niereformowanymi cystersami trwały jednak ciągle i nareszcie przybrały tak gorszący i niebezpieczny charakter, iż Papież Urban VIII w breve z d. 10 Wrz. 1632 r. kardynałowi Rochefoucauld przywrócił zaprzeczane mu pełnomocnictwo. Mimo to zakonnicy zwolnionej obserwancji przeciwni byli wszelkiej poprawie, i gdy zaproszono opatów głównych klasztorów do zjechania się, przybył tylko jeden opat z Pontigni. Wówczas kardynał przedsięwziął surowe środki: zwołał wszystkich opatów i przeorów zakonnych do Paryża, do zgromadzenia tego zaprosił wielu biskupów i radców stanu, jako też po dwóch maurynów, feuillantów, jezuitów i kapucynów. Stosując się do postanowień tego zgromadzenia, w towarzystwie dwóch biskupów, dwóch radców stanu i tyluż opatów ścisłej obserwancji, zwiedził klasztor bernardynów i następnie w Lipcu 1634 r. wydał rozporządzenie ogólnej reformy zakonu, według którego każdy klasztor, nawet w najstarszych opactwach, miał przyjąć zakonników ścisłej obserwancji i tym przy obsadzaniu urzędów dawać pierwszeństwo. Apelowano do Papieża, do króla, w końcu do kardynała Richelieu. Ale i minister ten był za reformą, sam wydał kilka rozporządzeń w tym celu, a resztę zdał na kardynała Rochefoucauld. Ten zatwierdził nową kongregację, nie oddzielając jej od Cisteaux. Nawet król Francji brał udział w środkach, jakie ku przeprowadzeniu poprawy obmyślano. Ażeby się od niej uwolnić, cystersi wybrali kardynała Richelieu jeneralnym opatem cystersów, w nadziei, iż zostawszy głową całego zakonu, nie odmówi swojej opieki. Ale wkrótce spostrzegli, że omylili się w nadziei: kardynał przyjął ofiarowaną mu godność i polecił wprowadzenie reformy, sam w Cisteaux urządził ścisłą obserwancję, a opornych zakonników rozesłał do innych klasztorów. W ten sposób w krótkim czasie około 40 opactw przyjęło reformę, ale zaledwie umarł Richelieu, 1642, zakonnicy tłumnie do Cisteaux przybyli i jeneralnym opatem wybrali Klaudjusza Vaussin. Król skasował ten wybór, a Papież, dla przywrócenia porządku, ustanowił komisję, która (13 Czer. 1644) zatwierdziła główne punkty reformy. Apelacja do parlamentu i do króla wyjednała tylko małe ulgi. Przeciw tym ulgom zaprotestowali jednak reformowani zakonnicy i, 10 Maja 1645, wybrali zakonnika ze ścisłej obserwancji opatem, podczas gdy tamci wybrali powtórnie Klaudjusza Vaussin. Papież zatwierdził wybór ostatniego, który urzędowanie swoje rozpoczął od skasowania postanowień Richelieu’go. Łatwo więc można było przewidzieć, że spory dalej trwać będą: oba stronnictwa zasyłały skargi do Papieża, do króla i do parlamentu, aż im Aleksander VII koniec położył, kasując wszystkie przez Rochefoucauld’a wprowadzone reformy i powołując, dla uradzenia ogólnej reformy, jeneralną kapitułę do Rzymu (1664). Breve na skutek jej ogłoszone wypadło na niekorzyść poprzedniej [579]reformy. Klasztory ścisłej obserwancji zostały podzielone na dwie prowincje, a opat z Cisteaux„ czterej opaci z głównych klasztorów i 10 definitorów tejże obserwancji, mieli wybierać dwóch wizytatorów prowincji, mających jurysdykcję nad klasztorami prowincji. Przytém Papież wynurzył życzenie, ażeby utrzymała się ścisła obserwancja i polecił ją brać w opiekę. Inne artykuły tego breve dotyczą poprawy całego zakonu i w ogóle odpowiadają regule św. Benedykta i ustawom cysterskim (cf. Bullar. Rom. t. V, Const. 173). Ścisłe zachowywanie tego breve nadało zakonowi nową świetność i powszechny zjednało mu szacunek. — Z dziejów więc cysterskich pokazuje się, że ta odnoga zakonu benedyktyńskiego nie uszła ogólnego losu wszystkich zakonów, które dopuściły u siebie osłabienie reguły. Liczniej niż którykolwiek inny zakon rozpowszechnieni po Europie, wiele zdziałali dobrego; mieli też w Azji i Afryce kilka klasztorów, wydali z grona swego dwóch Papieży: Eugenjusza III i Benedykta XII, 40 kardynałów, wielką liczbę arcybiskupów i biskupów (cf. Angel. Manrique, Annal. ord. cist.), a królowie i książęta suknię zakonu przyjmowali. Ale silna ta korporacja uległa wpływowi czasu: z licznych tak kwitnących niegdyś klasztorów pozostało tylko niewiele w państwie Austrjackiém (16 kl. z 500 zakonnikami), we Włoszech (do ostatnich czasów), w Szwajcarji, w Belgji. Anglja 20 Sierp. 1814 r. po raz pierwszy od czasu reformacji obchodziła poświęcenie klasztoru i to zakonu cystersów, mianowicie Mount St. Bernard pod Shepesead, w hrabstwie Leicester (Henriquez, Regula constitutiones et privilegia ord. cist., Antverp. 1630. Holstenius-Brokie, Codex regul, monastic. t. II p. 365. Hurter, Innocenz III, t. IV, 164. Henrion-Fehr, Allg. Geschichte der Mönchsorden, I 101). Co się tyczy Cystersek, powszechnie zwanych zagranicą bernardynkami, niema pewności kto je założył. Niektórzy historycy zakonu przyznają to św. Humbelinie, siostrze św. Bernarda; inni znowu twierdzą, że św. Bernard założył sam ten zakon, wprzód jeszcze nim św. Humbelina usunęła się od świata, i że cysterski większe niż cystersi mają prawo tego nauczyciela Kościoła ojcem swoim nazywać i imię jego nosić. Najprawdopodobniejszém jest jednak, iż pierwszy ich klasztor był w Tart w djecezji Langres, i że go św. Stefan, 1120 r. założył (cf. Helyot t. V p. 425 i 542). Jakkolwiek surowe i odstraszające wydawać się mogły ustawy cysterskie dla kobiecej natury, wkrótce jednak wiele takich klasztorów wzniesiono we Francji, a w końcu liczba ich, według historjografów zakonu, podobno około 6000 we wszystkich krajach wynosiła. Najsławniejszy jest Santa Maria pod Burgos, w Starej Kastylji, zwykle Las Huelgas de Burgos nazywany, w którym wiele królewien i księżniczek habit nosiło. Ksienie w prowincji Leonu i Kastylji zbierały swoje osobne jeneralne kapituły, dopóki im tego nie wzbroniło rozporządzenie soboru trydenckiego, obowiązujące je do zachowania klauzury. Ksienie francuzkie na miejsce zjazdu obierały opactwo Tart. Zakonnice w ogóle trzymały się tych samych reguł i przepisów, co i zakonnicy. Milczenie i praca fizyczna, zacząwszy od robót kobiecych aż do uprawy roli, modlitwa i rozmyślanie, to były główne wymagania reguły. Ubiór składał się z białej sukni, czarnego pasa, szkaplerza i zasłony. Siostry świeckie nosiły ubiór brunatny. Klasztory ich pozostawały albo pod jurysdykcją biskupów, albo pod nadzorem opactwa Cisteaux, albo tworzyły kongregacje i rządziły się same, przy duchownej pomocy cystersów. Niektóre ksienie dopuszczały się [580]niekiedy wielkich nadużyć swej władzy. Tak naprzykład Konstancja, ksieni w Las Huelgas, poważyła się wyświęcać nowicjuszki, objaśniać Ewangelję, miewać kazania, słuchać spowiedzi zakonnic i inne kapłańskie spełniać czynności. Papież Innocenty III jeszcze w tym samym roku (1210) zniósł to nadużycie. Klasztor ten oddawna stał się naukowym zakładem dla panien szlacheckiego rodu. Od r. 1596 istnieje w Hiszpanji reforma pod nazwą rekolekcji (rekolletki), założona przez Agnieszkę Henriquez z Las Huelgas. Inną reformę wprowadziła w miasteczku Rumilly, w Sabaudji, wielebna matka Ludwika Blanka Teresa de Ballon (1622). Reforma ta wkrótce zaprowadzoną została w Grenobli, a ztamtąd przeszła do niektórych innych francuzkich i sabaudzkich klasztorów i rozdzieliła się później na dwie kongregacje: sabaudzką Wcielenia i francuzką św. Bernarda. Później (1653) oddzieliła się od nich jeszcze jedna reforma, pod nazwą Najdroższej Krwi; nigdy jednak nie doszła do znaczenia. Nierównie więcej znaczenia miała instytucja zakonnic w Port-Royal-des-Champs pod Paryżem; opactwo założone już w 1204 r. Wojny w początku XVI i napoczątku XVII w. wywarły wpływ szkodliwy także i na karność tego klasztoru; dla tego r. 1622 matka Angelika Arnaud wprowadziła reformę, a 1627 opactwo to zwolnione zostało od jurysdykcji Cisteaux, a poddane pod nadzór arcybpa paryzkiego. Rok przedtém w Paryżu przy ulicy św. Jakóba inny klasztor, nazwany Port-Royal, urządzono jako filjalny. Po dwóch latach zakonnice tameczne zobowiązywały się do nieustającej adoracji Najśw. Sakramentu; gdy jednak w czasie sporów jansenistowskich nie chciały bezwarunkowo podpisać przedstawionego im formularza, Ludwik XIV wzbronił im przyjmowania nowicjuszek, a postulantki i wychowanki rozpuścić kazał. Następnie 10 zakonnic z Port-Royal w Paryżu podpisało konstytucję Aleksandra VII; te oddzielił król od zakonnic z Port-Royal-des-Champs i dozwolił im wybrać osobną ksienię. Port-Royal-des-Champs przeciwnie stało się ogniskiem agitacji jansenistowskich, a gdy w końcu tameczne zakonnice zdecydowały się tylko na warunkowe podpisanie potępienia jansenizmu, rozdzielono je (29 Paźdz. 1708) do różnych klasztorów innych zakonów, a Port Royal zburzono (cf. Mémoires sur la destruction de Port-Royal-des Champs 1711). Wówczas większa część zakonnic przystała na podpis bezwarunkowy. Zakonnice w Paryżu mieszkające następnie przy ulicy De la Bombe, do których przyłączyły się resztki z Port-Royal-des-Champs, położyły wielkie zasługi w wychowaniu i kształceniu panien (cf. Sammarthan, Gall. Christ, t. IV). Główny klasztor w Tart podpadł nieszczęśliwemu wpływowi ducha świeckiego, ale r. 1617 wielebna matka Joanna od św. Józefa z Pourlan wprowadziła reformę. Tak więc i żeńska gałąź zakonu cystersów nie zdołała się dostatecznie oprzeć niebezpieczeństwom, na jakie bogactwa narażają tak pojedyńczego człowieka jak i całe instytucje. Wiele opactw posiadało niezmierne majątki, a wiele z nich, szczególnie w Niemczech, stanowiły opactwa książęce, od panującego tylko zależne (ob. u Henrion-Fehr, Gesch. der Mönchs. I 122). Sekularyzacja ciężkie im zadała rany; nieliczne ich klasztory są jeszcze we Francji, w Szwajcarji, w apostolskim wikarjacie w Dreznie, w Bawarji, a do ostatnich czasów były i w państwie Kościelném. Do poznania historji i organizacji cystersów służą następujące dzieła: Miraeus, Chronicon ord. cisters., Colon. 1616, pierwsza próba historji tego zakonu; dzieło to, [581]wskutek późniejszych, stało się niepotrzebnem. Najważniejszém jest Manrique, Annales cistercienses (Lugd. 1642—49, 4 v. f.; po niemiecku Regensburg 1739, 5 v. f.), na źródłach oparte; lecz tylko do r. 1236 doprowadzone. Nomasticon cisterciense (wyd. Juljan Paris, 1670 f.), bardzo szacowny zbiór reguł cysterskich, ich zwyczajów klasztornych, postanowień wydanych przez jeneralne kapituły, przez Papieży i t. p. Sartorius, Cistercius Bistercium, Pragae 1700, tylko rozdział o cystersach w Austrji jest własnym autora; reszta powtarzanie panegiryczne rzeczy zkądinąd znanych. Piotra Le Nain, wice-przeora w La Trappe, Essai sur l’histoire de l’ordre de Citeaux (Paris 1696 i n. 9 v. in 8), jest tylko „ouvrage de piéte,“ jak je autor sam mianuje. Chryzostoma Henriquez, († 1632) Menologium cisterciense; powinnoby być przewodnikiem chronologicznym co do daty śmierci znakomitszych członków zakonu, lecz wiele dat jest zmyślonych; lepszém jest eiusd., Fasciculus sanctorum, complectens ascetarum cisterc. gesta... praecipuarum abbatiarum fundationes. Carolus De Visch, Bibliotheca scriptorum ord. cisterc. (Colon. 1656), ma alfabetyczny spis pisarzy z tego zakonu, starannie zebrany. Jongelinus, Notitia abbatiarum ord cisterc., dobry spis opactw, według krajów, z krótką wiadomością o każdém. D’Arbois de Jubainville, Etudes sur l’état intérieur des abbayes cisterc. et principalement de Clairvaux au XII et XIII siècles, Paris 1858. Dohme, Die Kirchen des Cistercienserordens in Deutschl., Leipz. 1869, wystawia prace cystersów w architekturze kościelnej. Franc. Winter, Die Cistercienser des nordöstlichen Deutschlands, Gotha 1868—71, 3 cz. in-8, podaje wiadomość o organizacji cystersów i dzieje ich w prowincjach także polskich, aż do czasów t. zw. reformacji; studjum pracowite, często na rękopiśmiennych dokumentach oparte, niektóre dokumenty są w dodatku na końcu cz. III; w témże dziele: I 297 i III 171... podaje autor literaturę tego przedmiotu. Zasługują tam (I 313—364) na uwagę tak zwane Annales cistercienses, oficjalny spis chronologiczny klasztorów cysterskich i genealogja ich, od początku aż do końca XIV w.; zaś między innemi dokumentami Statuta capituli generalis ord. cist. w t III. Zamiar wydania Monasticon cisterciense przez ks. Leopolda Janauschek (cysters z opactwa Zwettl, pod Wiedniem) ogłoszony w począt. r. 1872, dotąd jeszcze nie uskuteczniony.  W. B.