Encyklopedja Kościelna/Dalmacja

<<< Dane tekstu >>>
Tytuł	Encyklopedja Kościelna (tom IV)
Redaktor	Michał Nowodworski
Data wyd.	1874
Druk	Czerwiński i Spółka
Miejsce wyd.	Warszawa
Źródło	Skany na Commons
Indeks stron
Artykuł w Wikipedii

›››

[6] Dalmacja, prowincja na wschodnim brzegu morza Adrjatyckiego, część Illiryku zachodniego. W starożytności Dalmatowie zamieszkiwali kraj nadbrzeżny; od południa mieli Macedonję i Epir, od wschodu Trację (Thracia), od północy plemiona illiryjskie: Liburnów i Japodów, z któremi prawdopodobnie łączyło ich wspólne pochodzenie. Nazwę Dalmatów (v. Delmatów) wywodzą od miasta Delminium, będącego w głębi kraju (cf. Strabo, Rer. gegr. VII s. 484). Rzymianie od r. 156 przed Chr. zaczęli podbijać Dalmację, pozdobywali miasta nadbrzeżne i osadzili je mieszkańcami z Italji, lecz w głębi kraju pozostawali jeszcze Dalmatowie, którzy, w górach się kryjąc, zmuszali Rzym do ciągłego utrzymywania tam legjonów (Mannert, Geogr. d. Griech. u. d. Röm. VII 293). Przy podziale cesarstwa na prowincje senatorskie i imperatorskie, z początku August zaliczył Dalmację do pierwszych; lecz potém, dla ciągłych w niej rozruchów, sobie zostawił mianowanie dla niej prokonsula (Dio Cassius, Hist. rom. l. 53 c. 12 l. 54 c. 34). Dalmacja, jako prowincja rzymska miała szersze granice, aniżeli jako kraj Dalmatów; zaliczono bowiem do niej plemiona illiryjskie na północy D. będące: Liburnów i część Japodów aż po rzekę Sawę. Tak więc D., oprócz dzisiejszej krainy tegoż nazwiska, obejmowała Kroację, znaczną część Bośnji, Hercogowinę, Czarnogórze i część Albanji po za Skutari. Z togotego powodu Konstantyn Porfyrogenit (De admin. imper. s. 348, ed. Bonn.) przez D. rozumie cały zachodni Illiryk, z wyjątkiem Noryku. Chrześcjanizm już w pierwszych czasach apostolskich zaprowadzony tu został przez Tytusa, ucznia świętego Pawła (II Tim. 4, 10). Mało jednak mamy wiadomości o [7]hierarchiczném urządzeniu tej prowincji (ob. Illiryk). To tylko nie ulega wątpliwości, że jak Illiryk tak i Dalmacja należały zawsze do patrjarchatu rzymskiego. Wiele tu chrześcjanizm ucierpiał w skutek najścia Hunnów i Westgotów, tym ostatnim odebrał Dalmację ces. Justynjan; na początku VII w. wpadli tu Awarowie, lecz za Herakljusza (ok. 640) prawie całą D. zajęli Kroaci (Chrobaci) i Serbowie, Awarów podbiwszy. Odtąd chrześcjanizm na nowo trzeba było zaszczepiać. Granicę między Serbami i Kroatami stanowiła rz. Nestus (v. Tilurus, v. Zentina). Kroatowie mieszkali na północ tejże rz., pod księciem swym Porga zaprosili misjonarzy z Rzymu, oddali kraj swój pod opiekę św. Piotra i uroczyście ślubowali zaniechać wszelkich rozbojów i napaści na obce kraje. Serbów zaś, którzy od rz. Nestus na południe rozciągali się aż do Dyrrachium (v. Epidamnus) i na wschód Kroatów, miał zmusić Herakljusz (ok. r. 647) do przyjęcia chrztu. Dawna dalmacka metropolja Salona, zburzona r. 639 (Farlati, Illyric. sacr. II 312... 336), ustanowioną została w założoném ok. r. 647 mieście Spalatro. Dziś D. zajmuje tylko wązki pas nadbrzeżny, należy do cesar. Austryjackiego, liczy katolików obrz. łac. 324,000, obrz. gr. unit. 1,000, nieunit. 80,000. Łacińskie bpstwa są: 1) Zara (Zador, łac. Jadera, Jadrensis): najdawniejszy bp tego miasta spotyka się r. 381, drugi w r. 530, 3-ci 593, po nich przerwa przeszło 200 lat; ciągła zaś kolej bpów rozpoczyna się z początkiem w. X; od r. 1046 Zara została metropolją Dalmacji. Kapituła motropolitarnametropolitalna składa się z 3 prałatów, 5 kanon., 4 kanoników honor. Seminarjum w Zara liczy 59 alumnów, seminarjum małe ma 31 wychowańców. Djecezja, która oprócz lądu stałego obejmuje wyspy: Gissa (Pagus), Selve (Salbon), Ulbo (Aloëpium), Premuda (Palmodon), Isto (Gistum), Melada (Meleta), liczyła 1854 r. w 9 dekanatach 55 probostw i 38 kapelanji, z 52,774 duszami. Księży świeckich 152. Z klasztorów znajduje się 5 minorytów, z 26 księżmi i 23 laikami, i 2 opactwa benedyktynek, z 23 zakonnicami. Sufraganjami arcybpa Zary są następne bpstwa: 2) Cattaro (Catharus), w VI w. było stolicą biskupią. Pierwotnie zostawało pod metropolią Dioclea, r. 1034 poddane było nowo erygowanej metropolji Antivari, r. 1179 przeszło pod Bari, pod którą to stolicą zostawało aż do naszego wieku. W granicach tej djecezji leżą stolice dwóch dawniejszych biskupstw: 1) Budua (Butua, Budua, Bulva), datującego z X w., a trwającego do początku zeszłego wieku; 2) i Risano, Rhizano (dawne Rhizus, Rhicinium, później Rosa lub Rossa nazwane, dziś miasto to w ruinach), nieznanego początku, w XII w. zostającego pod metrop. Antivari, a trwającego do początku zeszłego wieku. Dzisiejsza djecezja Cattaro w 4 dekanatach liczy 16 parafji, z 10,500 dusz. Kapituła ma 2 prałatów i 8 kanoników, księży świeckich 40, zakonnych 21. Klasztorów: 1 franciszkański i 1 kapucyński. 3) Lesina (Pharus, Fariens.), było już biskupstwem za czasów Grzegorza W., zazwyczaj wszakże początek jego kładą na 1140 r. W 5 dekanatach jest tu 41 parafji, z 35,000 wiernych, kapłanów 60; seminarjum nie ma. Kapituła składa się z 2 prał., 4 kan. i 5 kan. honorowych. Klasztorów: 1 minorytów, 1 franciszk., 1 dominik. i 1 benedyktynek. 4) Sebenico (Sibinicensis) od r. 1253. Leon XII z biskupstwem tém połączył dawne biskupstwa: a) Scardona (dziś wioska tylko, niegdyś stolica Liburnji), od VI w. biskupstwo; b) Knin (także Tnin, Tinen, Tenen, także Clim, dawne Tininium, Tinninia, także Thinnia, Tinia, Titium, [8]a dawniej jeszcze Arduba (Ardula?). Krezemir IV, król Chorwatów, założył tu 1050 stolicę bpią. c) Trau lub Tragur, Tragir, dawne Tragurium, podług jednych stolica biskupia z VIII w., podług innych z XI w. Dzisiejsza djecezja Sebenico w 7 dek. ma 59 parafji, z 68,000 wier., księży 64. Kapituła ma 2 prał., 4 kanon., 6 kan. honor. Klasztory: 4 franciszk. 1 dominik., 1 minoryt. i żeński benedyktynek. Brak seminarjum. 5) Raguza (Epidaurus), biskupstwo od r. 530, arcybiskupstwo od r. 990, z sufraganjami, podług Le Quien (Oriens Chr. II 277): Budua, Decaterum, Ulcinium, Suacia, Scodra, Dyrrhachium, Drivastum, Bosna, Terbunium, Zachlumia. Notitia Coelest. wylicza 13 sufraganji: Stagnensis, Bossenen. (Bośnja), Tribunien. (Trebinje), Caternien. (Cattaro), Rosen. Biduanen (Budua), Antivaren., Dulchinen. (Dulcigo), Suacinen. (Sappa), Drivasten. Polasten. (Polati), Scodrunensis (Scutari), Arbanen. (Arbe). Gdy Antivari zostało metropolją, otrzymało 6 ostatnio wymienionych stolic za sufraganje. Z pozostałych przy Raguzie w 1824 r. były już tylko 3 przy starej metropolji: Stagno, Trebinje, Marcano i Curzola. Leon XII zamienił (1828) Raguzę na biskupstwo, połączywszy z nią dawne biskupstwa: Stagno i Nigro-Corcyra (Curzola). Obecnie djecezja Raguza w 5 dekanatach liczy 45 probostw, z 55,000 dusz. Kapituła ma 2 prał., 4 kan. i 5 kan. honor.; seminarjum większe i mniejsze pod kierunkiem jezuitów. Księży świeckich 92, minorytów 43 w 7 kl.,. nadto 2 kl. dominik., 2 pijarów, 1 jezuitów i 1 sióstr miłosierdzia. 6) Spalatro v. Spalato, — Macarska (dawniej stolica była w Salona), najdawniejsze bpstwo, od św. Tytusa datujące, jak już nadmieniliśmy, było metropolją całego Illyryku od III w. Na terrytorjum wschodniego Illyryku, dawnej djecezji cesarstwa, obejmującej dzisiejszą Dalmację, Slawonię i Kroację, tudzież części Hercegowiny, Albanji, Bośnji i Serbji, od V — VIII w. dwie były metropolje: Salona i niedaleko niej leżąca Dioclea, miejsce urodzenia Djoklecjana. Pod Saloną zostawały stolice: Spalatum, Tragurium, Scardona, Arausona (Castellum Idra), Enoa, Arbua, Veglia, Epidaurus (Ragusium), Absarum. Do Djoklei, która była dawną sufraganją Seodra (Skutari), należały: Antibarium, Budua, Ecatarum (Cattaro), Dulcignum, Suavium, Scodra, Drivastum, Polletum, Sorbium, Bosonium, Tribunium, Zaculmium. Dioclea zamieniona niewiadomo kiedy na stolicę biskupią, została sufraganją metropolji Dyrrachium. Utrzymują niektórzy, że metropolja z Djoklei przeniesioną była do Raguzy; r. 1062 Dioclea połączona z Antivari. Metropolja Salona, następnie Spalato nazwana, po różnych zmianach swego terrytorjum, w końcu zeszłego wieku miała następujące sufraganje: Zengh, Modrus, Nona, Scardona, Knin, Lesina, Trau, Sebenico, Diacovar, Macarsca, Dumno. Arcybiskup Sforza Panzoni (1617 — 1640) otrzymał tytuł i prawa prymasa Dalmacji i Kroacji. Po śmierci ostatniego arcybiskupa (1807), stolica ta wakowała 20 lat. Leon XII bullą z 30 Lipca 1828 r. połączył z tą stolicą djecezję Macarsca (stolica biskupia od XI w.), ale arcybiskupstwo zamienił na biskupstwo i poddał je metropolji w Zara. W 7 dekanach djecezja ta ma 68 probostw, 121,000 wiernych, księży świeckich 136; dwie kapituły katedr.: w Spalato i w Macarsca, kolegjacką kapitułę w Tran. Klasztorów: 9 francisz., 3 dominik., 1 minorytów, 1 kapucynów; żeńskich: 1 klaryssek, 1 dominikanek. Seminarjum liczy 40 wychowańców. Dla greków nieunitów, mieszkających w Dalmacji niegdyś weneckiej, rzeczpospolita Wenecka założyła 1761 r. biskupstwo w Sebenico, liczące [9]dziś ok. 78,000 dusz, a zostające pod patrjarchą karłowickim. Cf. Neher, Kirch. Geogr. u. Stat. II 207. Gams, Series ep. s. 391. X. W. K.