Fundamento de Esperanto/Gramatyka
GRAMATYKA
A) ABECADŁO
| Aa, | Bb, | Cc, | Ĉĉ, | Dd, | Ee, | Ff, |
| a | b | c | cz | d | e | f |
| Gg, | Ĝĝ, | Hh, | Ĥĥ, | Ii, | Jj, | Ĵĵ, |
| g | dż | h | ch | i | j | ż |
| Kk, | Ll, | Mm, | Nn, | Oo, | Pp, | Rr, |
| k | l | m | n | o | p | r |
| Ss, | Ŝŝ, | Tt, | Uu, | Ŭŭ, | Vv, | Zz. |
| s | sz | t | u | u (krótkie) | w | z |
U W A G A. — Drukarnia, nie posiadająca czcionek ze znaczkami, może zamiast Ĉ, Ĝ Ĥ, Ĵ, Ŝ, Ŭ, drukować ch, gh, hh, jh, sh, u.
1. Przedimka nieokreślnego niema; jest tylko określny la, wspólny dla wszystkich rodzajów, przypadków i liczb.
2. Rzeczownik kończy się zawsze na o. Dla utworzenia liczby mnogiéj dodaje się końcówka j. Przypadków jest dwa: mianownik (nominativus) i biernik (accusativus); ten ostatni powstaje z mianownika przez dodanie zakończenia n. Resztę przypadków oddaje się za pomocą przyimków dla dopełniacza (genitivus) —de (od), dla celownika (dativus)—al (do), dla narzędnika (instrumentalis)—per (przez), lub inne przyimki odpowiednio do znaczenia. Przykłady: patr/o ojciec, al patr/o ojcu, patr/o/n ojca (przypadek czwarty), por patr/o/j dla ojców, patro/j/n ojców (przyp. czwarty).
3. Przymiotnik zawsze kończy się na a. Przypadki i liczby też same co dla rzeczownika. Stopień wyższy tworzy się przez dodanie wyrazu pli (więcéj), a najwyższy przez dodanie plej (najwięcéj); wyraz « niż » tłomaczy się przez ol. Przykład: Pli blank/a ol neĝ/o bielszy od śniegu.
4. Liczebniki główne nie odmieniają się: unu (1), du (2), tri (3), kvar (4), kvin (5), ses (6), sep (7), ok (8), naŭ (9), dek (10), cent (100), mil (1000). Dziesiątki i setki tworzą się przez proste połączenie liczebników. Dla utworzenia liczebników porządkowych dodaje się końcówka przymiotnika, dla wielorakich—przyrostek obl, dla ułamkowych — on, dla zbiorowych — op, dla podziałowych—wyraz po. Prócz tego mogą być liczebniki rzeczowne i przysłówkowe. Przykłady: kvin/cent tri/dek tri=533; kvar/a czwarty; unu/o jednostka; du/e powtóre; tri/obl/a potrójny, trojaki; kvar/on/o czwarta część; du/op/e we dwoje; po kvin po pięć.
5. Zaimki osobiste: mi (ja), vi (wy, ty) li (on), ŝi (ona), ĝi (ono; o rzeczy lub zwierzęciu), si (siebie) ni (my), ili (oni, one), oni (zaimek nieosobisty liczby mnogiéj); dzierżawcze tworzą się przez dodanie końcówki przymiotnika. Zaimki odmieniają się jak
rzeczowniki. Przykłady: mi/n mnie (przyp. czwarty); mi/a mój.
6. Słowo nie odmienia się przez osoby i liczby. Np. mi far/as ja czynię, la patr/o far/as ojciec czyni, ili far/as oni czynią. Formy słowa:
a) Czas teraźniejszy ma zakończenie as. (Przykład:
mi far/as ja czynię).
b) Czas przeszły—is (li far/is on czynił).
c) Czas przyszly—os (ili far/os oni będą czynili).
ĉ) Tryb warunkowy—us (ŝi far/us ona by czynila).
d) Tryb rozkazujący—u (far/u czyń, czyńcie).
e) Tryb bezokoliczny—i (far/i czynić).
Imiesłówy (odmienne i nieodmienne):
f) Imiesłów czynny czasu teraźniejszego—ant (far/ant/a czyniący, far/ant/e czyniąc).
g) Imiesłów czynny czasu przeszłego—int (far/int/a który uczynił).
ĝ) Imiesłów czynny czasu przyszłego—ont (far/ont/a który uczyni).
h) Imiesłów bierny czasu teraźn.—at (far/at/a czyniony).
ĥ) Imiesłów bierny czasu przeszłego—it (far/it/a uczyniony).
i) Imiesłów bierny czasu przyszłego—ot (far/ot/a mający być uczynionym).
Wszystkie formy strony biernéj tworzą się zapomocą odpowiedniéj formy słowa est być i imiesłowu biernego danego słowa; używa się przytem przyimka de (np. ŝi est/as am/at/a de ĉiu/j — ona kochana jest przez wszystkich).
7. Przysłówki mają zakończenie e. Stopniowanie podobnem jest do stopniowania przymiotników (np. mi/a frat/o pli bon/e kant/as ol mi — brat mój lepiej śpiewa odemnie).
8. Przyimki rządzą wszystkie przypadkiem pierwszym.9. Każdy wyraz tak się czyta, jak się pisze.
10. Akcent pada zawsze na przedostatnią zgłoskę.
11. Wyrazy złożone tworzą się przez proste połączenie wyrazów (główny na końcu). Przykład: vapor/ŝip/o, parostatek—z vapor para, ŝip okręt, o—końcówka rzeczownika.
12. Przy innym przeczącym wyrazie opuszcza się przysłówek przeczący ne (np. mi neniam vid/is nigdy nie widziałem).
13. Na pytanie « dokąd » wyrazy przybierają końcówkę przypadku czwartego (np. tie tam (w tamtem miejscu)—tie/n tam (do tamtego miejsca); Varsovi/o/n (do Warszawy).
14. Każdy przyimek ma określone, stałe znaczenie; jeżeli należy użyć przyimka w wypadkach, gdzie wybór jego nie wypływa z natury rzeczy, używany bywa przyimek je, który nie ma samoistnego znaczenia (np. ĝoj/i je tio cieszyć się z tego; mal/san/a je la okul/o/j chory na oczy; enu/o je la patr/uj/o tęsknota za ojczyzną i t. p. Jasność języka wcale wskutek tego nie szwankuje, albowiem w tym razie wszystkie języki używaja jakiegokolwiek przyimka, byle go tylko zwyczaj uświęcił; w języku zaś międzynarodowym sankcja we wszystkich podobnych wypadkach nadaną została jednemu tylko przyimkowi je). Zamiast przmyika je używać też można przypadku czwartego bez przyimka tam, gdzie nie zachodzi obawa dwuznaczności.
15. Tak zwane wyrazy « cudzoziemskie » t. j. takie, które większość języków przyjęla z jednego obcego źródła, nie ulegają w języku międzynarodowym żadnéj zmianie, lecz otrzymują tylko pisownię międzynarodową; przy rozmaitych wszakże wyrazach jednego źródłosłowu, lepiéj używać bez zmiany tylko wyrazu pierwotnego, a inne tworzyć według prawideł języka międzynarodowego (np. teatr/o—teatr, lecz teatralny—teatr/a).
16. Końcówkę rzeczownika i przedimka można opuścić i zastąpić apostrofem (np. Ŝiller’ zam. Ŝiller/o; de l’mond/o zamiast de la mond/o).
