Krach na giełdzie/Kres jedynowładztwa kapitalizmu
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Krach na giełdzie |
| Podtytuł | Zarys historii kryzysów ekonomicznych |
| Wydawca | Wiedza Powszechna |
| Data wyd. | 1967 |
| Druk | Katowicka Drukarnia Dziełowa |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały tekst |
| Indeks stron | |
Wszystkie poprzednie kryzysy ekonomiczne — to periodyczne załamania biegnącej wzwyż linii ogólnego rozwoju kapitalizmu. Wywoływane były przelotnymi i powierzchownymi zaburzeniami w gospodarce. System kapitalistyczny utrzymywał się mimo nich w równowadze i jako całość wykazywał stałą tendencję rozwojową. Narzucał swe panowanie coraz to nowym krajom. Rozwój wymiany międzynarodowej, podboje kolonialne i wywóz kapitału, wszystko to rozszerzało rynek światowy i uzależniało odeń nawet najbardziej zacofane zakątki świata. Wywóz kapitału przyśpieszył wzrost przemysłu i stosunków kapitalistycznych w krajach Azji, Afryki, Ameryki Południowej i Oceanii. Tak więc również w krajach, w których do niedawna panowały półfeudalne lub nawet półniewolnicze stosunki, kapitalizm silnie się ugruntował, a kraje opóźnione przekształciły się w ogniwa tego systemu.
Na początku XX stulecia kapitalizm panował wszędzie, niezależnie od tego, że istniały w orbicie jego wpływów kraje z większymi lub mniejszymi pozostałościami feudalizmu. Rozwój ekonomiki doprowadził do powstania jednego światowego rynku, opartego na międzynarodowym podziale pracy. Niewielka grupa wysoko rozwiniętych krajów stanowiła centrum przemysłowe świata, reszta — to rynki zbytu i źródła zaopatrzenia w surowce oraz żywność. Na rynku tym obroty stale wzrastały zarówno pod względem masy towarowej, jak i wartości.
Wir kapitalistycznego procesu wytwarzania wciągał w poszczególnych krajach wszystkie warstwy społeczeństwa. Obszarnicy stawali się kapitalistami, a wielka burżuazja lokowała kapitał we własności ziemskiej. Na kapitalistów wyrastali także bogaci chłopi i farmerzy. Żyjąca w znośniejszych warunkach górna warstwa proletariatu, tzw. arystokracja robotnicza, traciła łączność z masami i stawała się rzecznikiem interesów burżuazji. Tak więc rozszerzała się liczebność kapitalistów, a także kręgi ludzi zainteresowanych w istnieniu ustroju burżuazyjnego. Równocześnie rosła liczebność proletariatu. Proletariat ów, poza niezbędną w tym ustroju rezerwową armią bezrobotnych, znajdował pracę, przy czym jego stopa życiowa stale się podnosiła. Działo się tak w wyniku ciągłej i wyraźnej tendencji wzrostu produkcji przemysłowej, znacznych inwestycji oraz faktu, że każdy kapitał znajdował zastosowanie.
Sytuacja ta zmieniła się po pierwszej wojnie światowej, kiedy kapitalizm jako całość przestał się rozwijać, kiedy rozpoczął się jego ogólny kryzys. Ogólny kryzys kapitalizmu — to kryzys strukturalny, oznaczający, że system ten już się przeżył i dojrzały przesłanki do tego, by został zastąpiony przez system socjalistyczny. Ogólny kryzys kapitalizmu — to epoka historyczna, w której toku poszczególne kraje wyzwalają się spod panowania burżuazji i tworzą społeczeństwa socjalistyczne. Istotą tego zjawiska jest fakt istnienia drugiego systemu, socjalistycznego, przy czym zasięg kapitalizmu kurczy się pod względem terytorialnym, a jego baza wewnętrzna stale maleje.
Okres ogólnego kryzysu kapitalizmu rozpoczął się w 1917 r. wraz ze zwycięstwem Rewolucji Październikowej i ukształtowaniem się pierwszego na świecie państwa socjalistycznego. M.in. pod wpływem tych faktów nastąpił znaczny rozwój walki klasowej i rewolucyjnych partii robotniczych na świecie. Powstały liczne partie komunistyczne, które swe naczelne zadanie widziały w obaleniu przeżytego już ustroju. Zwłaszcza na początku tej epoki doszło do wielkich bitew klasowych, głównie na obszarze Europy środkowej; powstały rządy robotniczo-chłopskie w Bawarii i na Węgrzech, w wielu krajach spaliły na panewce próby rewolucji proletariackich.
Tak więc świat po Rewolucji Październikowej różnił się bardzo wyraźnie od świata z okresu poprzedzającego ją. Nastąpiły znaczne zmiany w samych państwach kapitalistycznych. Wszędzie zaczęły odgrywać istotną rolę partie związane, w różny zresztą sposób, z masami pracującymi. W niektórych krajach ukształtowały się silne partie komunistyczne, w innych nabrały znaczenia partie socjaldemokratyczne i chłopskie.
Kapitaliści nie mogli już rządzić po staremu. W okresach znacznego natężenia walk partie socjaldemokratyczne i częściowo chłopskie obejmowały rządy, rozładowując w ten sposób niezadowolenie mas. Tak było m.in. w Polsce, gdzie na czele pierwszych rządów w 1918 r. stanęli socjaliści. W Niemczech socjaldemokratyczne rządy trwały kilka lat, a w 1919 r. prezydentem Niemiec został socjaldemokrata Ebert. W Wielkiej Brytanii Labour Party rządziła w latach 1924 i 1929—1931. W Szwecji od roku 1934 rządzi socjaldemokracja. Później, w 1936 r., powstały we Francji i Hiszpanii rządy Frontu Ludowego popierane przez całą lewicę społeczną. Waliła się w gruzy wiara w wieczność i niewzruszoność kapitalistycznego ustroju. Z drugiej strony kapitaliści próbowali utrzymać swą władzę przy pomocy terroru. Pojawiły się rządy faszystowskie czy półfaszystowskie, jak m.in. we Włoszech, Niemczech, Portugalii i niektórych krajach Europy środkowej.
Zmieniła się też w zasadzie pozycja polityczna i społeczna robotników. Klasa robotnicza wywalczyła szerokie ustawodawstwo socjalne, m.in. ograniczenie dnia pracy do 8 godzin, powszechne prawo wyborcze objęło zdecydowaną większość krajów europejskich.
Po Rewolucji Październikowej rozpoczął się również kryzys systemu kolonialnego. Nabrał znaczenia ruch narodowowyzwoleńczy, który w różnych formach ogarnął większość krajów kolonialnych i zależnych. Szczególne wzmocnienie tego ruchu nastąpiło w krajach Azji i północnej Afryki. W latach 1919—1921 przewaliła się przez Indie fala wystąpień antyimperialistycznych, kierowanych przez Kongres Narodowy pod przewodnictwem Mahatmy Gandhiego. Rozwinął się ruch narodowowyzwoleńczy w Indonezji, któremu przewodziła od 1927 r. Partia Narodowa z Sukarno na czele. Walką o niepodległość Egiptu kierowali wafdyści. W latach 1925—1927 miało miejsce antyfrancuskie powstanie w Syrii i Libanie. Sześć lat, od 1921 do 1926, trwało powstanie w Maroku. Przywódcą powstańców był Abd al-Krim, który ogłosił nawet niepodległość republiki Rif. W 1924 r. rozpoczęła się również wojna rewolucyjna w Chinach, zorganizowana przez Kuomintang z Sun Jat-senem na czele.
Mocarstwa kolonialne zostały zmuszone do ustępstw i częściowej choćby zmiany form rządzenia. W 1922 r. zniesiono protektorat angielski w Egipcie, który formalnie stał się państwem niepodległym. W 1932 r. również Irak uzyskał niepodległość. W 1936 r. autonomię zdobyły Syria i Liban.
Podczas pierwszej wojny światowej zaczął się rozwijać w koloniach i krajach zależnych przemysł, a w ślad za nim i proletariat przemysłowy. Powstawały tam partie komunistyczne, które rewolucjonizowały ruch narodowowyzwoleńczy. Tak było m.in. w Indiach, Indonezji, Egipcie, Korei.
Od 1927 r. na czele rewolucji w Chinach stanęła Partia Komunistyczna, powstała 6 lat wcześniej. Rewolucyjna walka mas ludowych zakończyła się zwycięstwem w Mongolii, gdzie w 1924 r. powstała Mongolska Republika Ludowa. W ten sposób stopniowo zaczął kruszeć system kolonialny.
