M. Arcta Słownik ilustrowany języka polskiego/Po
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | M. Arcta Słownik ilustrowany języka polskiego |
| Wydawca | M. Arct |
| Data wyd. | 1916 |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | P – wykaz haseł P – całość |
| Indeks stron | |
 Strona w Wikisłowniku
| |
Po, przyim. z przyp. 3 oznacza zwyczaj, sposób, według którego coś ś. czyni a. dokonywa: po swojemu, po dawnemu, po głupiemu, po staremu, po obywatelsku, po kupiecku, po żołniersku, ubierać ś. po polsku, po francusku, po szwedzku; mówić po polsku, po łacinie, po włosku, pisać, rozumieć po niemiecku; po temu = na to przeznaczone, dla tego celu, do tego celu, ku temu: ma głowę po temu = do tego, odpowiednio; to nie czas po temu = niewłaściwy; po cichu, po kryjomu, po prostu = szczerze; w jakiej cenie, po ile: po czemu, po złotemu, w jakiej ilości, po ilu, po jednemu; z 4 przyp., oznacza cel jakiejś czynności: posłać po kogo, po co, po pieniądze, po piwo; skoczyć po rozum do głowy, przyjść po radę; po co? = w jakim celu; po to = w tym celu; po djabłaż to!, po lichaż to!, po jakiego djabła! = niewiadomo w jakim celu; który raz z rzędu, ile razy: ile z rzędu za każdym razem? = po raz pierwszy, po raz drugi, po raz ostatni, po pierwsze, po drugie, po trzy razy, po sto razy z rzędu, po dwa, po trzy dni z rzędu; do jakiego kresu, do jakiej granicy: broda po pas, wpaść w błoto po kolana, być w długach po uszy, mam tego po czubek czoła, po dziurki nosa = aż nadto, aż do przesytu; po dziś dzień = do dnia dzisiejszego; ile czego z rzędu: pracować po trzy godziny dziennie, hulać po trzy dni z rzędu, po wszystkie dni = zawsze, wiecznie; ilu razem: chodzić po dwuch, po trzech; w jakiej cenie: po pięć złotych, po sto rubli, po ile; z 7 przyp. czasie, następującym po jakimś zdarzeniu, po przeminięciu czegoś: po niedzieli, po północy, po weselu; musztarda po obiedzie = spóźnione; już po harapie = już ś. wszystko skończyło; po kolei; mądry Polak po szkodzie = poniósszy stratę; przyjść po czasie = zapóźno; nosić żałobę po kim = po jego śmierci; już po nim! = już zginął, już umarł; już po radości! = już radość nie wróci; oznacza powierzchnię, na której dokonywa ś. jaka czynność a. jakie zjawisko: chodzić po ziemi, ślizgać ś. po lodzie, głaskać po twarzy, bić kogo po twarzy, po grzbiecie, chodzić po drabinie, po schodach, po domu; idzie, jak po grudzie = z oporem, z trudnością; chodzić po słońcu, po mrozie, po księżycu, po deszczu = po miejscach, wystawionych na słońce, na mróz, na deszcz, oświeconych przez księżyc; włóczyć ś. po nocy = podczas nocy; uczy ś. po dniach i nocach; oznacza ruch z jednego miejsca na drugie: chodzić po kościołach, biegać po kominkach = być pieczeniarzem; skakać po stopniach, po gałęziach, krew płynie po żyłach, ból chodzi po kościach; chodzić po mieście, jeździć po świecie, bywać po balach; rozesłać zaproszenie po sąsiadach, mieć kapitały po ludziach; oznacza miejsce, na którym coś ś. znajduje: stać po prawicy, po lewicy, po prawej, po lewej ręce; za pomocą czego, w kierunku czego: po nici dojść do kłębka; po wietrze, po wodzie jechać = z wiatrem, z wodą; wstępować gdzie po drodze; oznacza cel czynności: przychodzić po interesie, po potrzebie; chodzić po prośbie, po kolendzie, po proszonym chlebie; według czego, zgodnie z czym: po swej woli, po cudzej woli, po sprawiedliwości, po prawdzie, po sumieniu; po części = częściowo; po większej części = przeważnie; co nagie, to po djable = nic nie warte; kierować ś. w drodze po słońcu, po gwiazdach; oznacza sprzyjanie czemu: mieć prawo po sobie = za sobą; mieć wiatr po sobie = przyjazny; po swojej stronie; być po kim = trzymać czyjąś stronę; używa ś. przy czasownikach, wyrażających życzenie, oczekiwanie, żądanie, nadzieję: spodziewać ś., wymagać, żądać czego po kim = chcieć co mieć po kim; oznacza użytek, potrzebę, wartość czego: co mi po tym?, nic po tym = nic z tego nie będzie, nic po nim = nic z niego nie będzie, ladaco, niewart; co po psie w kościele? = człowiek nieumiejętny na nic ś. nie przyda; co w dzień po świecy? = rzecz zbyteczna jest niepotrzebna; oznacza pokrewieństwo, powinowactwo: krewni po matce, po ojcu, po mieczu, po kądzieli, brat po Chrystusie; odznacza następstwo, kolejność: pierwszy po Bogu, po królu, jeden po drugim; oznacza, według jakich cech poznaje ś. kogo a. co: poznawać kogo po głosie, poznawać godzinę po słońcu,, po oczach widać, że zuch; pokazywać co po sobie; sądzić o kim po powierzchowności; znać pana po cholewach; w jakiej cenie, po ile: płacić po rublu, po kopiejce; ile a. ilu naraz: brać lekarstwo po łyżeczce, dawać ubogim po groszu, dzieciom po jabłku, zbierać po groszu, oskubywać gęś po piórku, pc trosze; jako przyimek nierozdzielny z czasownikami nadaje im różne znaczenia: 1) nadaje znaczenie czasowników dokonanych: słać — posłać, rwać — porwać, sadzić — posadzić; 2) oznacza czynność, wielekroć ponawianą względem wielu przedmiotów a. osób z kolei, albo względem jednego przedmiotu a. osoby wielokrotnie: porobić, połupać, pościnać, pomordować; 3) oznacza czynność, dokonywaną z przerwami: popłakiwać, pośpiewywać, pokrzykiwać; 4) oznacza czynność, trwającą jakiś czas: pograć, pohaftować, pocierpieć, poczekać; 5) oznacza czynność zupełnie ukończoną a. dotyczącą wielu przedmiotów: poszyć, poreperować, poprzeć, pogryźć; b) oznacza czynność, przechodzącą na pewną cząstkę przedmiotu: pokosztować, popróbować; 7) oznacza czynność dokonaną względem jakiego przedmiotu w rozmaity sposób i w różnych kierunkach: połamać, powyginać, powykręcać, poszarpać; 8) oznacza czynność, dokonywaną na powierzchni jakiegoś przedmiotu: pobielić, pomalować, polać, popieprzyć, pocukrzyć; 9) oznacza czynność szybko rozpoczętą: potoczyć ś., pobiec, poskoczyć, pognać; 10) oznacza czynność a. ruch przed siebie: posunąć, popchnąć, postąpić, popełznąć; 11) z czasownikami częstotliwemi nie tworzy czasowników dokonanych: nosić — ponosić, dźwigać — podźwigać, wstawać — powstawać; w połączeniu z innemi częściami mowy nadaje im różne znaczenia, np.: pozew, pogłówne, podymne, pomorze, porzecze, posejmowy, pokościelny, pojezuicki, pogrobowiec, pomyślny, ponętny, pościg, pochwała itp.; łącząc ś. z rzeczownikami, czasem zmienia ś. na pa: padół, parów, pagórek, parobek itd.
