Myśli (Blaise Pascal)/Dział czwarty.
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Myśli |
| Wydawca | Księgarnia św. Wojciecha |
| Data wyd. | 1921 |
| Druk | Drukarnia św. Wojciecha |
| Miejsce wyd. | Poznań; Warszawa |
| Tłumacz | Tadeusz Boy-Żeleński |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały tekst |
| Indeks stron | |
 Artykuł w Wikipedii
| |
Przedmowa do drugiej części: Omówić pisarzy, którzy traktowali ten przedmiot.[1]
Podziwiam, z jaką odwagą ci ludzie podejmują się mówić o Bogu. Zwracając się do niedowiarków, na początek starają się dowieść Bóstwa zapomocą dzieł przyrody. Nie dziwiłbym się temu postępowaniu, o ileby się zwracali do wierzących; to pewna bowiem, iż ci, którzy mają żywą wiarę w sercu, widzą bez trudu, iż wszystko co jest, jest nie czem innem, niż dziełem Boga którego uwielbiają. Inna rzecz, gdy chodzi o tych w których to światło zagasło, i w których zamierzamy je wskrzesić; o osoby wyzute z wiary i łaski, które, szukając całym swym rozumem wszystkiego w naturze co ich może doprowadzić do tego poznania, znajdują jeno mroki i ciemności. Takim mówić, iż wystarczy im spojrzeć na najdrobniejszą z rzeczy które ich otaczają, i że ujrzą Boga gołemi oczyma; dawać im, za cały dowód tego wielkiego i ważnego przedmiotu, bieg księżyca albo planet, i twierdzić, iż się dopełniło dowodu takiem rozumowaniem, to znaczy rodzić w nich mniemanie, że dowody naszej religji są bardzo słabe. I rozum i doświadczenie wskazują, że niema nic sposobniejszego aby w nich obudzić raczej wzgardę.
Nie w ten to sposób Pismo, które lepiej zna rzeczy pochodzące od Boga, mówi o nich. Powiada ono, przeciwnie, że Bóg jest Bogiem ukrytym; że, od czasu skażenia przyrody, pogrążył ich w ślepocie, z której mogą wyjść jedynie przez Jezusa Chrystusa, i że poza nim wszelka styczność z Bogiem jest odjęta: Nemo novit Patrem nisi Filius, et cui voluerit Filius revelare.[2]
To właśnie wyraża Pismo, kiedy powiada w tylu ustępach, że ci, którzy szukają Boga, znajdują go. Nie mówi o nim jak o czemś tak jasnem jak jasny dzień w południe. Nie mówimy, że ci, którzy szukają dnia w jasne południe, albo wody w morzu, znajdą je; jakoż i oczywistość Boga w naturze nie jest tego rodzaju. W innem miejscu powiada nam Pismo: Vere tu es Deus absconditus.[3]
Godnem podziwu jest, iż nigdy żaden autor kanoniczny nie posłużył się naturą, aby dowieść Boga. Wszyscy starają się wzbudzić wiarę weń. Dawid, Salomon, etc., żaden z nich nie powiedział: „Niema próżni, zatem jest Bóg.“ W czem okazali się bystrzejsi od najbystrzejszych ludzi późniejszych czasów, którzy wszyscy się tem posługiwali. To bardzo doniosłe.
Jakżeto! czy nie powiadasz sam, że niebo i ptaki dowodzą Boga? — Nie. — A twoja religja nie powiadaż tego? — Nie. Mimo bowiem że to jest prawdą w pewnem rozumieniu dla niektórych dusz, którym Bóg dał to światło, jest wszelako fałszem w odniesieniu do ogółu.
Porządek. — Po liście dowodzącym iż należy szukać Boga, napisać list o usuwaniu przeszkód, przygotowaniu ciała, szukaniu rozumem.
Porządek. — List upominający do przyjaciela, aby go skłonić do szukania. — Odpowie: „ale na co zda mi się szukać? nic nie widzę“. Odpowiedzieć mu znowuż: „nie rozpaczaj“. Odpowie, iż byłby szczęśliwy, gdyby znalazł jakieś światło, ale że, wedle samej religji, gdyby wierzył w ten sposób, nie zdałoby się to na nic, i że dlatego woli nie szukać. — Na to odpowiedzieć mu: mechanicznie.[5]
List, który stwierdza pożyteczność dowodów przez mechanizm. Wiara jest czemś różnem od dowodu: jedno jest ludzkie, drugie jest darem Boga. Justus ex fide vivit:[6] tę to wiarę Bóg sam kładzie w serca, a dowód jest często jej narzędziem; fides ex auditu;[7] ale ta wiara jest w sercu, i każe mówić nie scio ale credo.[8]
Zabobonem jest kłaść swoje nadzieje w formalnościach, ale pychą jest nie chcieć się im poddać.
Inne religje, jak np. pogańskie, są bardziej popularne, ponieważ są bardziej zewnętrzne, ale nie są dla ludzi oświeconych. Religja czysto duchowa byłaby odpowiedniejsza dla ludzi oświeconych, ale nie zdałaby się dla ludu. Jedynie religja chrześcijańska jest na wyżynie wszystkich, będąc złożona z zewnętrzności i z wewnętrzności. Podnosi lud do tego co wewnętrzne, a poniża pysznych do zewnętrzności; i nie jest doskonała bez obydwu, trzeba bowiem aby lud rozumiał ducha litery, aby zaś ludzie oświeceni poddali swego ducha literze.
Nie trzeba bowiem zapoznawać siebie samych: jesteśmy tyleż automatem[10] co duchem: stąd pochodzi, że dowodzenie nie jest jedynem narzędziem przekonywania. Jak mało jest rzeczy dowiedzionych! Dowody przekonywają jedynie rozum; najsilniejsze i najbardziej skuteczne dowody tworzy zwyczaj; on urabia automat, który pociąga za sobą ducha bez jego wiedzy. Kto wykazał, że jutro będzie dzień i że pomrzemy? a cóż jest, w cobyśmy powszechniej wierzyli? Zwyczaj tedy przekonywa nas o tem; on to czyni tylu chrześcijan, on czyni Turków, pogan, rzemiosła, żołnierzy, etc. (Chrześcijanie mają w porównaniu do pogan wiarę otrzymaną przy chrzcie.) Słowem, trzeba się doń uciec, skoro raz duch ujrzał gdzie jest prawda, iżbyśmy się zanurzyli i skąpali w tem wierzeniu, które nam się umyka co chwila; mieć bowiem wciąż, na pamięci jego dowody, to za wiele kłopotu! Trzeba przyswoić sobie wiarę łatwiejszą, tę która płynie ze zwyczaju, która bez gwałtu, bez sztuki, bez argumentów, daje nam wierzyć w jakąś rzecz, i skłania wszystkie nasze władze przed tą wiarą w ten sposób, iż dusza nasza popada w nią w naturalnym sposobie. Wierzyć jedynie siłą przekonania, podczas gdy nasz automat skłonny jest wierzyć w rzecz przeciwną, to nie dosyć. Trzeba tedy zmusić do wiary dwie nasze części składowe: ducha przez dowody, które wystarczy ujrzeć raz jeden w życiu, i automat przez przyzwyczajenie, nie pozwalając mu się przechylić ku przeciwnej stronie. Inclina cor meum, Deus.[11]
Rozum działa zawsze powoli, i z tyloma perspektywami, wedle tylu zasad, które musiałyby być zawsze przytomne, iż co chwila usypia albo błądzi, przez to iż nie ma ciągle przed oczyma wszystkich swych zasad. Czucie inaczej: działa w jednej chwili i wciąż jest gotowe do działania. Trzeba tedy pomieścić wiarę naszą w czuciu: inaczej będzie zawsze chwiejna.
Dwie prawdy: wykluczyć rozum, przyjmować tylko rozum.
Nierzadka to rzecz, iż trzeba przyganiać ludziom zbytnią uległość[12]; jest to przyrodzona wada, jak niedowiarstwo, i równie zgubna. Zabobon.
Pobożność różna jest od zabobonu.
Doprowadzać pobożność aż do zabobonu, znaczy niweczyć ją.
Heretycy zarzucają nam[13] to zabobonne poddanie; czynilibyśmy tedy to, co nam zarzucają.
Bezbożność, to nie wierzyć w Eucharystję, dlatego że się jej nie widzi.
Zabobon, to wierzyć w twierdzenia, etc.
Wiara, etc.
Mało jest prawdziwych chrześcijan, nawet co się tyczy wiary. Wielu jest, którzy wierzą, ale przez zabobon; wielu, którzy nie wierzą, ale przez swawolę: niewielu między tymi oboma.
Nie włączam tutaj tych, którzy żyją w prawdziwej świętości obyczajów, i wszystkich tych, którzy wierzą uczuciem serca.
Są trzy rodzaje osób: jedne, które służą Bogu, znalazłszy go; drugie, które silą się go szukać, nie znalazłszy; inni, którzy żyją nie szukając go ani nie znalazłszy. Pierwsi są roztropni i szczęśliwi, ostatni szaleni i nieszczęśliwi: owi w pośrodku są nieszczęśliwi i roztropni.
Unusquisque sibi Deum fingit.[14]
Obrzydzenie.
Ogół zwykłych ludzi ma zdolność niemyślenia o tem, o czem nie chce myśleć. „Nie myśl o ustępach tyczących Mesjasza“, powiadał pewien żyd do swego syna. — Tak czynią często i nasi[15]; w ten sposób utrzymują się fałszywe religje, i prawdziwa nawet w stosunku do wielu ludzi.
Ale są tacy, którzy nie mogą zabronić sobie myśleć, i którzy myślą tem więcej, im więcej im kto tego wzbroni. Ci wyzbywają się fałszywych wiar, i prawdziwej nawet, jeśli nie znajdą silnych dowodów.
Kryją się w ciżbie i przywołują liczbę na pomoc. Zbiegowisko.
Autorytet. — To, iż słyszeliście jakąś rzecz, nie powinno być jeszcze prawidłem waszego wierzenia; tak dalece, iż nie powinniście w nic uwierzyć, nie wprawiwszy się wprzódy w taki stan, jak gdybyście nigdy tego nie słyszeli.
Jedynie własne uznanie i stały głos waszego a nie cudzego rozumu powinien w was obudzić wiarę.
Wierzyć, to tak ważne! Sto sprzeczności byłoby prawdą.[16]
Gdyby starożytność była prawidłem wiary, w takim razie starożytni byli bez prawidła? Jeżeli powszechna zgoda, cóż byłoby, gdyby ludzie zaginęli?[17]
Fałszywa pokora[18], pycha.
Podnieście zasłonę. Nic nie poradzicie: trzeba albo wierzyć, albo przeczyć, albo wątpić. Czyż nie znajdziemy prawidła? Sądzimy o zwierzętach, iż robią dobrze to, co robią: czyż nie znajdzie się prawidła dla sądzenia ludzi?
Przeczyć, wierzyć i wątpić, jest dla człowieka tem, czem bieganie dla konia.
Kara tych którzy grzeszą, błąd.
Ci, którzy nie miłują prawdy, szukają pozoru do przeczenia jej w mnogości tych którzy jej przeczą. Tak więc błąd ich pochodzi jeno stąd, iż nie kochają prawdy lub miłości, niema tedy dla nich wymówki.
Zabobon i pożądliwość.
Skrupuły, złe pragnienia.
Zła obawa: nie pochodząca stąd, iż wierzymy w Boga, ale stąd, iż wątpimy czy jest czy nie. Dobra obawa pochodzi z wiary; fałszywa obawa z wątpienia. Dobra obawa łączy się z nadzieją, ponieważ rodzi się z wiary, i ponieważ pokładamy nadzieję w Bogu w którego wierzymy; zła, łączy się z rozpaczą, ponieważ lękamy się Boga w którego nie mamy wiary. Jedni obawiają się go stracić, drudzy znaleźć.
„Cud, powiadają, umocniłby moją wiarę“. Tak się mówi, kiedy się go nie widzi. To racje, które, widziane zdaleka, zdają się ograniczać nasz wzrok; ale skorośmy tam doszli, zaczynamy widzieć i dalej; nic nie powstrzyma chyżości naszego umysłu. Niema, powiadają, reguły, któraby nie miała jakiego wyjątku, ani prawdy tak ogólnej, iżby nie chybiała z którejś strony. Wystarczy, aby nie była bezwarunkowo powszechna, a już jesteśmy skłonni stosować wyjątek do obecnego przedmiotu i mówić: „To niezawsze jest prawda; bywają tedy wypadki, w których nie jest tak“. Pozostaje jedynie wykazać, że ten wypadek jest z ich liczby; i trzebaby być bardzo niezręcznym albo nieszczęśliwym, aby tego kiedyś nie osiągnąć.
Nie znudzi nas jeść i spać codziennie, głód bowiem i senność odradza się: inaczej znudziłoby. Tak, bez głodu rzeczy duchowych, nudzą one człowieka: głód sprawiedliwości, ósma szczęśliwość.[19]
Wiara powiada wprawdzie to, czego nie mówią zmysły, ale nie mówi rzeczy przeciwnych temu, co one widzą. Stoi ponad niemi, ale nie nawspak nim.
Ileż gwiazd, które nie istniały dla dawniejszych filozofów, odkryły nam lunety! Zaczepiano wręcz Pismo św. co do ilości gwiazd[20], powiadając: „Jest ich tylko tysiąc i dwadzieścia dwie[21], wiemy o tem“.
Ostatni wysiłek rozumu, to uznać, że istnieje nieskończona mnogość rzeczy, które go przerastają; wątły jest, jeżeli nie dosięga tej świadomości.
A jeżeli rzeczy przyrodzone przerastają go, cóż powiedzieć o nadprzyrodzonych?
Poddanie. — Trzeba umieć wątpić tam gdzie trzeba, twierdzić tam gdzie trzeba, i poddać się tam gdzie trzeba. Kto czyni inaczej, ten nie pojmuje siły rozumu. Są ludzie, którzy grzeszą przeciw tym trzem zasadom, albo przedstawiając wszystko jako rzeczy dowiedzone, z braku rozumienia się na dowodach; albo wątpiąc o wszystkiem, z braku zrozumienia gdzie trzeba się poddać; albo poddając się we wszystkiem, z braku wiadomości o tem gdzie trzeba sądzić.
Poddanie i posługiwanie się rozumem, oto na czem polega prawdziwy chrystjanizm.
Św. Augustyn[23]: Rozum nie poddałby się nigdy, gdyby nie uznał, iż istnieją okoliczności, w których należy się poddać. Słuszna jest tedy aby się poddał, kiedy sądzi iż powinien się poddać.
Mądrość odsyła nas do dziecięctwa: Nisi efficiamini sicut parvuli[24].
Niema nic równie zgodnego z rozumem, jak to zaparcie się rozumu.
Całe nasze rozumowanie sprowadza się do ustępowania czuciu.
Ale wyobraźnia jest zarazem i podobna i przeciwna czuciu, tak iż niesposób odnaleźć się w tych sprzecznościach. Ten powiada, że moje czucie jest wyobraźnią, ów, że jego wyobraźnia jest czuciem. Trzebaby mieć prawidło: nastręcza się rozum, ale on da się naginać we wszystkich kierunkach; tak więc, niema prawidła.
Ludzie biorą często swoją wyobraźnię za uczucie; sądzą iż się nawrócili, kiedy myślą o tem aby się nawrócić.
P. de Roannez powiadał: „Racje przychodzą mi później; ale zrazu, dana rzecz pociąga mnie lub odpycha bez świadomej racji; a wszelako odpycha mnie dla tej racji, którą odkrywam dopiero później“. — Ale ja sądzę, że to nie rzecz odpychała dla tych racyj, które znajduje się później, ale że znajduje się te racje jedynie dlatego, że rzecz odpycha.
Serce ma swoje racje, których rozum nie zna; widzimy to z tysiąca rzeczy. Twierdzę, iż serce kocha, z natury swojej, powszechną istotę, i też, z natury swojej, siebie samo, wedle tego ku czemu się zwróci; i tępieje na jedno lub drugie, zależnie od wyboru. Odrzuciliście jedno, a zachowali drugie: czyż kochacie z racyj rozumu?
Boga czuje serce, nie rozum. Oto co jest wiara: Bóg dotykalny dla serca, nie dla rozumu.
Jakże daleko jest od poznania Boga do kochania go!
Serce, instynkt, zasady.
Znamy prawdę nie tylko rozumem, ale także i sercem[25]; w ten to ostatni sposób znamy pierwsze zasady, i napróżno rozumowanie, które niema w tem udziału, sili się je zwalczyć. Pyrrhończycy, którzy obrali to za wyłączny swój cel, pracują nad tem bezskutecznie. Wiemy że nie śnimy, mimo iż niepodobna tego dowieść rozumem; ta niemożność dowodzi tylko słabości naszego rozumu, a nie niepewności wszelkiego naszego poznania, jak oni twierdzą. Znajomość bowiem pierwszych zasad, jak przestrzeń, czas, ruch, liczby, jest równie mocna, jak którakolwiek z tych które czerpiemy z rozumowania. I na tych to wiadomościach serca i instynktu musi się opierać rozum, i na nich budować wszystkie swoje wywody. Serce czuje, że są trzy wymiary w przestrzeni i że liczby są nieskończone; rozum dowodzi następnie, że niema dwóch kwadratów liczb, z których jeden byłby podwójną drugiego. Zasady czujemy, twierdzenia wyprowadzamy zapomocą dowodu; i jedno i drugie pewnie, mimo że odmiennemi drogami. I równie bezcelowe i niedorzeczne jest, aby rozum żądał od serca udowodnienia pierwszych zasad, nim zgodzi się na nie przystać, jak byłoby niedorzecznem, aby serce żądało od rozumu czucia wszystkich twierdzeń, które ten udowadnia.
Ta niemoc winna tedy prowadzić jedynie do upokorzenia rozumu, który chciałby sądzić o wszystkiem, ale nie do zwalczania naszej pewności, tak jak gdyby tylko rozum zdolen był nas o czemś pouczyć. Dałby Bóg, abyśmy go, przeciwnie, nigdy nie potrzebowali, i abyśmy znali wszystkie rzeczy instynktem i uczuciem! Ale natura odmówiła nam tego dobra; dała nam, przeciwnie, bardzo niewiele wiadomości tego rodzaju; wszystkie inne możemy nabyć jedynie rozumowaniem.
I oto dlaczego ci, którym Bóg dał religję z poczucia serca, bardzo są szczęśliwi i bardzo słusznie przekonani. Ale tym, którzy jej nie mają, możemy ją dać jedynie rozumowaniem, w oczekiwaniu aż Bóg da im ją przez poczucie serca, bez czego wiara jest jeno ludzka i bezużyteczna dla zbawienia.
Porządek; przeciw zarzutowi, że w Piśmie św. niema porządku. — Serce ma swój porządek; rozum ma swój, płynący z zasad i dowodów; serce ma inny. Nie można rozumowi nakazać miłości, wyszczególniając po porządku przyczyny miłości: to byłoby niedorzeczne.
Jezus Chrystus, św. Paweł zachowują porządek miłości, a nie rozumu; chcieli bowiem ogrzać, a nie nauczyć. Toż samo św. Augustyn: ten porządek polega głównie na dygresji od każdego punktu, która zmierza do celu, ukazując go ciągle.
Nie dziwcie się, iż osoby proste wierzą nie rozumując. Bóg daje im miłość Siebie i nienawiść ich samych; skłania ich serca ku wierze. Nie zdołamy nigdy wierzyć żywą i użyteczną wiarą, o ile Bóg nie skłoni serca; uwierzymy zaś z chwilą gdy je skłoni. Wiedział to dobrze Dawid, kiedy mówił: Inclina cor meum, Deus, in... (testimonia tua.)[26]
Religja dostrojona jest do wszelkiego rodzaju umysłów. Pierwsi zatrzymują się przy samej jej budowli; i ta religja jest taka, że sama jej budowla wystarcza, aby dowieść jej prawdy. Drudzy idą aż do apostołów. Najwykształceńsi sięgają aż do początku świata. Aniołowie widzą ją jeszcze lepiej i zdalsza.
Ci, którzy wierzą, nie czytawszy Testamentów, wierzą dlatego, iż mają wewnętrzne usposobienie pełne nabożności, i że to, co słyszą o naszej religji, jest z niem w zgodzie. Czują, że jest Bóg, który ich stworzył; chcą kochać jedynie Boga; chcą nienawidzić jeno samych siebie. Czują, iż nie mają siły potemu z samych siebie; że są niezdolni iść do Boga, i że, jeśli Bóg nie przyjdzie do nich, niezdolni są do wszelkiej z nim styczności. I oto religja mówi im, że trzeba kochać tylko Boga, i nienawidzić tylko siebie; ale, ponieważ wszyscy są skażeni i niezdolni iść ku Bogu, Bóg uczynił się człowiekiem, aby zespolić się z nami. To zupełnie wystarcza, aby przekonać tych co mają w sercu to usposobienie, i którzy mają to poczucie swego obowiązku i swojej niezdolności.
Ci, którzy są chrześcijanami, nie znając proroctw i dowodów, mają mimo to sąd równie dobry jak ci, którzy je znają. Sądzą sercem, jak inni rozumem. Bóg to sam skłania ich ku wierze; tak więc, przekonanie ich jest bardzo dostateczne.
Przyznaję chętnie, iż taki chrześcijanin wierzący bez dowodów nie będzie może umiał przekonać niewiernego, który powie toż samo o sobie; ale ci, którzy znają argumenty religji, udowodnią bez trudności, iż ten wierny jest naprawdę natchniony przez Boga, mimo iż sam nie mógł tego udowodnić.
Skoro bowiem Bóg rzekł w swoich proroctwach (które są niewątpliwie proroctwami), że w królestwie Jezusa Chrystusa rozleje swego ducha na narody i że synowie, córki i dzieci Kościoła prorokować będą[27], niema wątpienia, iż duch Boży jest z tymi, nie zaś z innymi.
Miasto skarżyć się że Bóg jest ukryty, oddajcie mu dank iż tyle z siebie odsłonił; i za to, że nie odsłonił się pysznym mędrcom, niegodnym poznania tak świętego Boga.
Dwa rodzaje ludzi znają[28]: ci, którzy mają pokorne serce, i którzy miłują niskość, bez względu na stopień ich rozumu, wysoki, czy niski; albo ci, którzy mają dość rozumu aby widzieć prawdę, mimo wszelkiego oporu jaki znajdują.[29]
DOWÓD. — 1° Religja chrześcijańska przez swoją budowlę tak silną, tak łagodną, mimo iż przeciwną naturze. — 2° Świętość, wzniosłość i pokora duszy chrześcijańskiej. — 3° Cuda Pisma św. — 4° Jezus Chrystus w szczególności. — 5° Apostołowie w szczególności. — 6° Mojżesz i prorocy w szczególności. — 7° Naród żydowski. — 8° Proroctwa. — 9° Ciągłość: żadna religja nie ma ciągłości. — 10° Nauka, która tłumaczy wszystko. — 11° Świętość tego zakonu. — 12° Przez bieg świata.
Niema wątpienia, iż potem nie powinniśmy się wzdragać, zważywszy co jest życie, a co ta religja, aby iść za skłonnością popychającą ku niej, jeżeli trafia nam do serca; to pewna, iż niema żadnej przyczyny drwić z tych, którzy idą za nią.
Dowody religji: Moralność — Nauka — Cuda — Proroctwa — Obrazy.
- ↑
Tu powinien się znaleźć numer sekcji (242.).
- ↑ Math. XI, 27: „Nikt nie zna Ojca jak tylko Syn, i ten, któremu Syn zechciał to objawić“.
- ↑ „Zaprawdę, ty jesteś Bóg ukryty“.
- ↑ I. Cor. I, 17: „Aby krzyż Chrystusa nie był opuszczony“.
- ↑ To znaczy, jeżeli będziesz wykonywał mechanicznie pobożne praktyki, pobożność i wiara przyjdą same.
- ↑ Św. Paweł, Rom. I, 18.
- ↑ Rom. X, 17.
- ↑ Nie wiem, ale wierzę.
- ↑ t. j. ciału, automatowi.
- ↑ Termin przejęty od Kartezjusza.
- ↑ „Nachyl serce moje, Boże“ (Psalmy, CXVIII, 36).
- ↑ Port Royal zajmował stanowisko bynajmniej nieuległe wobec najwyższej władzy kościelnej.
- ↑ T. j. katolikom.
- ↑ „Każdy sobie wymyśla Boga“.
- ↑ Katolicy.
- ↑ dom. gdyby regułą był autorytet.
- ↑ Pascal godzi tu w zewnętrzne kryterja prawdy, autorytet i powszechną zgodę, które przyjmowała scholastyka.
- ↑ Fałszywa pokora jest tu chowanie się za sąd drugich; jest to pycha, ponieważ nie chce się poddać rozumowi.
- ↑ Ośm błogosławieństw, Mat., V, 1.
- ↑ Jerem. XXXII, 22.
- ↑ Cyfra podana przed Ptolomeusza.
- ↑ Pascal przeprowadza tu dyskusję z niedowiarkiem.
- ↑ Ep. CXX, 3.
- ↑ Mat., XVIII, 33. „Jeśli się nie staniecie jako dzieci“.
- ↑ Serce, w uznaczeniu uczucia.
- ↑ „Skłoń serce moje, Boże, do Twoich świadectw“.
- ↑ Joel, II, 28.
- ↑ Boga, prawdę.
- ↑ W pysze, będącej zasadą skażonej natury.
