O kalendarzu Arabsko-Tureckim/Kalendarz Arabski
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | O kalendarzu Arabsko‑Tureckim |
| Pochodzenie | Koran (wyd. Nowolecki) |
| Wydawca | Aleksander Nowolecki |
| Data wyd. | 1858 |
| Druk | J. Jaworski |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały tekst Cały zbiór |
| Indeks stron | |
Dzień 15 Lipca roku 622 Ery Chrześciańskiéj pamiętny ucieczką Mahometa, przed ścigającą go sektą Korejszytów, z rodzinnéj Mekki do Medyny, jest Erą Arabów szczególnie, zwolenników Mahometa ogólnie, zwaną Hedżra (ucieczka) czyli Hegira. Urodzony roku 571 umarł Mahomet w 63 roku życia swego a w 12 Hegiry, utwierdziwszy swoje i swéj religji panowanie. Na rozwalinach Chrześciaństwa do potęgi zgasłych Rzymian wzniósł państwo Mahometa Omar (634—644), drugi po nim Kalif to jest następca, który w podbitym przez siebie na Grekach Egipcie, zniszczył ogniem najszacowniejszy i najdawniejszy zbiór płodów rozumu ludzkiego, Bibliotekę Aleksandryjską. Ten sam Omar zaprowadził u Arabów Hegirę, jako Erę ich rachuby czasu, i taki, zwłaszcza co do nazwisk dni tygodniowych i miesięcy kalendarz, z jakim się tu mamy obeznać.
Miesiące swego księżycowego roku zaczynają Arabowie od pierwszego pokazania się skrawka księżyca w porze wieczornéj. Ponieważ oni biegów słońca i księżyca nie zespolają; więc początek ich księżycowego roku w okresie około 33 lat słonecznych, cofając się ciągle, przypada w każdéj ze czterech pór roku. Dzień zaczynają z zachodem słońca: dla tego dają nocy pierwszeństwo nad dniem naturalnymi i datują według nocy nie według dni. Dobę czyli dzień cywilny dzielą na 24 godzin, których połowa idzie na noc, połowa na dzień naturalny. Siedm dob składają tydzień. Z tych pierwsza, poczynająca się z zachodem słońca w Sobotę, nazywa się:
Jaum el ahad = dzień 1 Niedziela;
Jaum el ithnain = — 2.
Jaum el thalata = — 3.
Jaum el arbaa = — 4.
Jaum el chamis = — 5.
Jaum el dżuma = — 6 dzień schadzki, w którym Mahometanie schodzą się na modlitwę do meczetów, jako w dniu uświęconym hedżrą swego proroka.
Jaum el sebt = dzień Sobotni czyli 7.
Nazwiska 12 miesięcy są:
Moharem,
Safar,
Rebi el el awwel = Rebi pierwszy.
Rebi el accher = Rebi wtóry.
Diemadi el awwel = Dz: pierwszy.
Dżemadi el accher = Dz: wtóry.
Redżeb,
Szaban,
Ramadan lub Ramazan,
Szewwal,
Dsuľkade,
Dsuľhedże.
Ponieważ każdy z tych miesięcy, jako w roku księżycowym o 11 dni krótszym od słonecznego, może przejść przez wszystkie cztery pory roku, nazwisko zaś Ramadan' oznacza miesiąc gorący, a Rebi wiosenny i żniw; więc te nazwiska dwunastu miesięcy, przynajmniej z takiem znaczeniem jak dwa tu wymienione, są dziś nie właściwe, pochodzą zaś z czasu ich wprowadzenia przez Omara 1.
Kalendarz gminny arabski, na dostrzeganiu zmian księżyca oparty, służy głównie do przypominania świąt i zatrudnień Muzułmanom (prawowiernym). Tu każdy miesiąc zaczyna się wieczorem od ujrzenia skrawka księżycowego po nowiu. Według tego miesiąc może mieć 29 lub 30 dni. Dni miesięczne, jako zaczynane nie od właściwego nowiu lecz od jego schodu czyli księżycowego skrawka nie są skaźnikami tak zwanego wieku księżyca. Po upływie 12 miesięcy przypada nowy rok Hedżry czyli Hegiry, tojest od ucieczki Mahometa liczony.
Świąt głównych mają Arabowie dwa: 1 Id el fitr = święto rozwiązania postu, następujące po miesiącu postnym Ramadan i przypadające w dniu pierwszym miesiąca Szewwal: 2. Id el‑nahir lub id el‑kurban święto ofiar czyli zamknięcie obrządków wędrówki do Mekki, przypadające w dniu 10 miesiąca Dsu’l hedże, którego nazwisko oznacza właśnie wędrówkę. Persowie i Turcy nazywają pierwsze z tych świąt Bairami, drugie Kurban bairami, obchodzą zaś je w dniach dopiero spomnionych.
Obchód Bairamu w Stambule trwa trzy dni. Początek jego zapowiadają wystrzały dział z pałacu sultańskiego czyli Seraju i części przedmieścia Galata, zwanej Tofana a lejbą dział znacznéj. Na to hasło Turcy się wzruszają, przepychowo ubrani biegają, odwiedzają się, winszują sobie, podarki robią i żrą, wrzeszczą, dokazują, zbytkują. W pierwszym dniu Bajramu, rano przed wschodem słońca, wszelkie dostojeństwa, nie wyłączając Sułtanek, pospieszają z hołdami uszanowania przed oblicze Jego Padi‑szachowskiéj Mości i tu czczą ją słowy: „Niech płyną szczęśliwie dni wielkiego Padi‑szacha.” Takie odebrawszy hołdy udaje się Padi‑szach, to jest wielki król, bo tak Turcy tytułują Sułtana, na półgodzinną modlitwę do wielkiéj świątyni zwanej Sułtan Achmet‑Dżami. Tam i na powrót oznacza Sułtan swą drogę sypanem między lud pieniądzem. Potem częstuje wielkich urzędników, z których szesnastu obdarza futrami sobolowemi, mającemi znaczenie orderów.
W 70 dni po tym, to jest wielkim Bajramie przypada mały czyli ofiarny Bajram, zwany Kurban‑Bajrami. To święto przez dwa dni obchodzone ma podobieństwo do wielkiéj‑nocy żydowskiéj. W pierwszym jego dniu rano udaje się Sułtan do meczetu zwanego Aja‑Sofia, kiedyś kościoła ś. Zofii, tam przededrzwiami zastaje trzy wyborowe ostro pomalowane i z pozłoconemi rogami skopy, z których najpiękniejszego własną ręką na ofiarę zabija. Każdy Turek czyni to samo w swém miejscu a mięso zabitéj ofiary rozdaje między ubóstwo.
O kalendarzu gminnym arabskim powiemy jeszcze, że jako polegający na prostem ocznem dostrzeżeniu zmiany księżycowéj, nie może dla wszystkich miejsc podawać spólne zaczęcie jednoimiennych miesięcy, tak dalece, że data téj samej kalendarskiéj nazwy dwóch różnych miejsc różni się często o jeden dzień lub dwa. Takowym usterkom nie podlega arabska data okresowéj rachuby, która nastała w trzecim wieku hegiry i z którą, jako stanowiącą właściwy Arabski Kalendarz, mamy się obeznać.
Ponieważ dwa synodyczne miesiące dają bez mała 59 dni, miesiące arabskie mają na przemian po 30 i po 29 dni. Następująca tablica daje widzieć 1, ile dni ma każdy miesiąc, 2 ile ich na końcu każdego miesiąca upłynęło od początku roku.
| 1. Moharrem | 30 | 30 |
| 2. Safar | 29 | 59 |
| 3. Rebi el awwel | 30 | 89 |
| 4. Rebi el acher | 29 | 118 |
| 5. Dżemadi el awwel | 30 | 148 |
| 6. Dżemadi el accher | 29 | 177 |
| 7. Redżeb | 30 | 207 |
| 8. Szaban | 29 | 236 |
| 9. Ramadan | 30 | 266 |
| 10. Szewwal | 29 | 295 |
| 11. Dsu’l kade | 30 | 325 |
| 12. Dsu‘l hedże | 29 | 354 |
Na te 12 miesięcy składa się tedy 354 dni, a że rok astronomiczny księżycowy, z 12 synodycznych miesięcy złożony ma 354ᵈ, 8ᵍ, 48′ i 36″, więc 30 takich lat mają 10,631 dni, zaniechawszy sekund, które aż po upływie 2,400 lat wydają jeden dzień. Przeciwnie, 30 lat księżycowych cywilnych arabskich, biorąc na każdy 354 dni, mają 10,620 dni to jest o 11 dni mniej niż w 30 letnim dopiero spomnionym astronomicznym arabskim księżycowym okresie. Aby tedy pogodzić lata cywilne z astronomicznemi Arabów i aby początek każdego miesiąca przywieść do nowiowéj zmiany księżycowéj; trzeba w 30 letni okres cywilny wtrącać 11 dni. Prawidło na to wtrącanie jest następujące:
Przewyżkę 8ᵍ 48′ i 36″ astronomicznego księżycowego roku nad cywilnym, mnóżmy przez każdą z liczb naturalnych 2, 3, 4, 5, aż do 30. Gdy iloczyn, po odrzuceniu całych dni, da więcéj niż 12 godzin; rok mnożnikiem czyli jedną z liczb naturalnych do mnożenia wziętych skazany, zawierać ma dni 355, w przeciwnym razie ma ich zawierać 354. Z takiego działania okaże się iż latami po 355 dni czyli przybyszowemi 30 letniego okresu są następujące:
2, 5, 7, 10, 13, 16, 18, 21, 24, 26 i 29. Dzień wypełniający przydaje się po ostatnim miesiącu Dsu’lhedże, który w tym razie ma 30 dni.
Następująca tablica, w której głoską p oznaczamy rok przybyszowy, daje widzieć ile dni upłynęło na końcu każdego roku okresu 30 letniego.
| Rok.Summa dni 1354 |
| Rok.Summa dni p.165670 |
Ponieważ na końcu 15 roku wypadek pomnożenia przewyżki przez 15 daje okrągło 12 godzin; więc ten lub następujący rok może być wzięty za przybyszowy. W pierwszym razie summa dni byłaby 5316.
Aby do obliczania nowiów mógł posłużyć 30 letni okres, trzeba było poczet tych okresów zaczynać od Ery oznaczonéj pewnym nowiem. Na taką erę obrał Omar dzień pierwszy miesiąca Moharrem roku, w którym Mahomet przed ścigającą go sektą Korejszytów uciekł był z Mekki do Medyny. Omar tę erę nazwał tarich el‑hedżra, to jest Erą ucieczki. Według pisarzów wschodnich, na których świadectwie w uczoném dziele swojém Handbuch der mathematischen und technischen Chronologie, Berlin 1826, rozumuje Ludwik Ideler, Era hedżry czyli hegiry przypada z czwartku na piątek dnia 15 Lipca r. 622 E. Chr. Jeżeli uczeni Europejscy dzień 16 Lipca tegoż roku biorą za erę hegiry, to dla tego, że w tym dniu pokazał się skrawek księżyca po nowiu czyli po złączeniu się tego towarzysza ziemi ze słońcem, który to nów przypadł był dniem wprzód, to jest dnia 15 Lipca pod południkiem Mekki; rzeczywiście zaś, podług obliczenia Idelera dnia 14 Lipca o godzinie 8 i minucie 17 rano r. 622, zkąd wypada że skrawek księżycowy aż dnia 15 Lipca o szaréj weczornéj godzinie mógł być widziany. Biorąc tedy dzień 15 Lipca r. 622 za początek hegiry, zbliżamy się do zasad okresowéj rachuby czasu arabskiéj, biorąc zaś dzień 16 Lipca tegoż roku, czynimy niejako wolą kalendarza arabskiego gminnego.
Za pierwszym z tych przypadków przemawia ta jeszcze okoliczność, że według przywiedzionych przez Idelera świadectw pisarzów wschodnich, ucieczka Mahometa z Mekki do Medyny przypadła rzeczywiście między 1 i 8 trzeciego z porządku miesiąca Rebi el awwel czyli między 13 i 20 Września r. 622 E. Chr. Omar zaś przeniósł ją na dzień 1 miesiąca Moharrem.
Wiadomości i zasady dotąd poznane zastosujemy do obrócenia roku ery chrześcijańskiéj na rok hegiry i odwrotnie.
Ponieważ rok księżycowy Arabów, z 12 synodycznych miesięcy złożony, ma 354ᵈ, 8ᵍ 48′ i 36″, czyli 354ᵈ i 31716″ ta zaś ostatnia liczba sekund jest ułomkiem 3171663400 czyli blisko 1130 dnia, bo dzień czyli doba ma 86400, więc stosunek roku muzułmańskiego do juljuszowskiego, pod względem na długość czasu, jest blisko 35411⁄30 36514 czyli przywiódłszy ułomki do mianownika 60, wyrazy zaś stosunku do całości jest:
czyli podzieliwszy wyrazy tego stosunku przez 21262
czyli pomnożywszy te przez 32;
A tak, długość m muzułmańskiego, ma się do długości j juljuszowskiego roku jak 32 do 33. Ta proporcya, to jest:
daje równanie 32j = 33m:
które oznacza że 32 lat juljuszowskich mają bez mała długość 33 łat muzułmańskich, że przeto jednęż odległość czasu od hegiry podawszy w dwóch różnych liczbach, z których jedna oznaczałaby lata muzułmańskie, druga juljuszowskie, te dwie liczby miałyby się odwrotnie względem liczb 32 i 33, czyli tamte z temi tworzyłyby proporcyą odwrotną, następującą:
lata muzułmańskie : juljuszowskich = 33 : 32 bo 33 oznacza długość juljuszowskiego, 32 muzułmańskiego roku.
Zadanie. Danemu rokowi 1000 Hegiry znaleść odpowiedny rok Ery Chrześcijańskiéj.
Rozwiązanie. Znajdziemy naprzód rok x juljuszowski liczony od hegiry przez proporcją.
i wypadnie blisko x = 970. Powtóre do téj liczby dodamy upłynione od Ery Chrześcijańskiéj do Hegiry lata 622; i otrzymamy rok 1592 E. Chr. odpowiedni rokowi 1000 hegiry. I naodwrót obrócililbyśmy rok Ery Chr. np. 1592 na rok hegiry; odjąwszy naprzód 622 od 1592 a potém resztę 970 wprowadziwszy w proporcją:
Następujące dwa zadania zawierają sposób obrócenia daty według hegiry na datę według naszéj ery; i odwrotnie.
Zadanie 1. Obrócić na naszą datę dzień 4 miesiąca Rebi el accher roku 1241 hegiry.
Rozwiązanie. Obróciwszy na dnie okres czasu upłyniony od Ery Chrz. do hegiry, to jest od dnia 1 Stycznia roku pierwszego E. Chr. do dnia 15 Lipca r. 622; wypadnie 227015 dni. Ideler, który uprościł rozwiązywanie zadań takowych, nazywa tę summę dni, liczbą bezwzględną. W niniejszem zadaniu mamy iż od Iicgiry upłynęło lat 1240, miesięcy 3 czyli dni 89 według tablicy A, i 4 dni miesiąca Rebi el accher czwartego z porządku. Podzieliwszy 1240 przez 30, to jest przez liczbę lat składających 30 letni okres Arabski; iloraz 41 okaże liczbę okresów 30 letnich, reszta zaś 10 liczbę lat 42 okresu upłynionych, według niniejszego zadania, od hegiry. To założywszy a pamiętając, że jeden 30 letni okres zawiera dni 10631; powiemy.
oznacza liczbę dni upłynionych od Ery Chrześcijańskiej do dnia 4 miesiąca Rebi el accher roku 1241 hegiry.
6. Podzieliwszy tę summę przez 1461 liczbę dni zawartych w naszem czteroleciu, którego czwarty rok bywa przestępny, wypadnie iloraz 456 oznaczający liczbę czteroleciów, która daje rok 456 x 4 to jest 1824; i reszta 307 oznaczająca 307 dzień, to jest 3 Listopada roku zwyczajnego 1825. A tak dzień 4 miesiąca Rebi el accher roku 1241 hegiry odpowiada dniowi 3 Listopada r. 1825 E. Chr. według starego stylu, czyli dniowi 15 Listopada według nowego stylu w tymże roku 1825. Biorąc 16 Lipca r. 622 za datę hegiry wypadnie 16 Listopada r. 1825 n. s.
Według Idelera prawdziwy nów Listopadowy r. 1825 pod południkiem Mekki przypadł dnia 10 Listopada o godzinie 11, minucie 56 rano, skrawek przeto księżycowy nie mógł się objawić przed dniem 11 Listopada wieczór czyli przed dniem 1 miesiąca Rebi el accher następnie dzień 4 tego arabskiego miesiąca odpowiada 15 naszego Listopada. Nowy dowód iż zasadnie ten znakomity autor obstaje za dniem 15 Lipca r. 622 jako za datą hegiry.
Zadanie 2 odwrotne. Obrócić na datę arabsko‑muzułmańską dzień 1 Stycznia roku 1825 stylu nowego, czyli dzień 20 Grudnia r. 1824 stylu starego.
Rozwiązanie 1. Liczbę 1823 lat upłynionych, od E. Chr. podzielmy przez 4; wypadły iloraz 455 oznacza liczbę czteroleciów z których każde zawiera jak wiemy 1461 dni, zaś 3 oznacza 3 lata zwyczajne zawierające po 365 dni. A tak
oznacza liczbę dni upłynionych od Ery Chrześcijańskiej do dnia 20 Grudnia r. 1824 stylu starego czyli do 1 Stycznia r. 1825 stylu nowego.
okażę liczbę dni upłynionych od Hegiry do szukanej daty arabskiéj. Aby tę liczbę dni obrócić na lata księżycowe arabskie.
3. Podzielmy ją, to jest 439190 przez 10631 liczbę dni zawartych w 30 letnim okresie arabskim. Otrzymamy na iloraz liczbę okresów 41, które zawierają lat 41 × 30 to jest 1230, a na resztę 3319 dni, które według tablicy B czynią lat 9 i 130 dni. A tak mamy tu 1239 lat i 130 dni, te zaś dni według tablicy A czynią cztery pierwsze miesiące i 12 pierwszych dni miesiąca Dżemadi el awwel.
Ostatecznie tédy dzień 1 Stycznia r. 1825 odpowiada dniowi 12 miesiąca Dżemadi el awwel roku 1240 hegiry. Biorąc 16 Lipca r. 622 za datę hegiry; w którym to razie liczba bezwzględna 227015 byłaby większa o jedność, i przeto odciągana w niniejszem rozwiązaniu dałaby resztę mniejszą o jedność; data muzułmańska wypadłaby o jeden dzień mniejsza.
Jak wszyscy inni wyznawcy religii mahometańskiéj, zwanej Islam (pobożność), tak Persowie, trzymając się dziś arabskich miesięcy i hegiry, stawiają przed oczy badacza jeden z żałosnych przykładów cofania się ludzkości w zdarzeniach tyle ją wstrząsających i poniżających jak Alkoran i miecz Mahometa. Przed narzuceniom sobie Islamu używali Persowie rachuby czasu daleko rozumowniejszéj niż dopiero poznana arabska, mianowicie świadczącéj iż nie byli, tak jak Arabowie, nieprzyjaciółmi słońca. Żyjący na początku dziewiątego wieku arabski Astronom Alfergani, są słowa Idelera, nauczał w swojéj astronomji, że Persowie mieli rok złożony z 365 dni, czyli z 12 trzydziestodniowych miesięcy i z 5 dni spełniających, które ostatnie wtrącali między 8 i 9 miesiąc: daléj, że każdy dzień miesięczny miał swą osobną nazwę i że swe lata liczyli od króla Jezdegirda, ostatniego z rodu Sassanidów. Téj rachuby czasu, używał w swych pismach nie jeden arabski astronom, tém chętniéj, że była podobna do egipskiéj, do której ślęcząc nad Almagęstą Ptolemeusza, byli nawykli Arabowie. Tak oni przezwali dzieło Megale Syntaxis, wielki układ świata, tego Aleksandryjskiego astronoma z drugiego wieku Ery Chrześcijańskiej. Aby ową staroperską czasu rachubę tém więcéj zbliżyć do egipskiéj, przełożono później ze środka na koniec roku owe 5 dni spełniające. Nadając osobną nazwę każdemu z 30 dni miesięcznych, nie dzielili Persowie czasu na tygodnie.
Era, któréj wschodni astronomowie używają datując według perskiej czasu rachuby, jest Jezdegirdowa, po perska nazywana Tarichi jezdegird lub tarichi farsi (erą perską) dla tego, że przypadła w czasie objęcia rządów przez króla Jezdegirda. Objął je ten król roku 632 Ery Chrześcijańskiéj: ale w 15 roku hegiry czyli 636 Ery Chrześcijańskiéj po stanowczej bitwie pod Kadesije przeciw Mahometanom, utracił swoję stolicę Madain i większą część swoich krajów. Wyzuty z reszty tułał się jeszcze przez lat kilka w okolicach rzeki Oxus a roku 651 zginął z ręki cichobójcy. Odtąd Persowie musieli uznać i przyjąć Islamizm: a ich dawne nabożeństwo do ognia utrzymało się między garstką zwolenników dawnéj Perskiéj czyli Zoroastra Religji, których ścigał mahometanizm, utrzymuje się zaś dotąd między ich potomkami, tak zwanymi Parsami czyli Gebrami, w południowéj Persji i na pograniczu Indji.
Obracając daty wschodnich astronomów na nasze znaleziono iż datą Ery Jezdegirda jest dzień 16 Czerwca roku 632 Ery Chrześcijańskiej. Wiedząc nadto iż od téj ostatniéj do jezdegirdowéj upłynęło dni 230639 i że czterolecie juljuszowskie ma dni 1461, można rok dany według ery Jezdegirda obrócić na rok według naszéj. Ale nie tu miejsce rozwodzić się nad umarłą i dziś mniéj nas obchodzącą rachubą czasu Persów. Zrobiwszy do niéj wycieczkę, pożegnamy słońce Persów, a powrócimy do księżyca mahometańskiéj arabszczyzny którego panowanie do kalendarskiéj rachuby wprowadził Kalif Omar, zabity przez Persa r. 644 w Medynie, utwierdził zaś Osman czyli Ottoman zwany el Ghazy to jest zwycięski, mocarstwa i dynastji Turków założyciel, zmarły r. 1326 Ery Chrześcijańskiej, lecz który nie przestał żyć w pamięci Turków, bo ci każdemu wstępującemu na tron Sułtanowi życzą aby tyle rozbił i podbił ile Osman el Ghazy.
