Dyspensa, akt wyższej władzy kościelnej, zwalniający w pewnym poszczególnym wypadku od ścisłego zastosowania obowiązującego przepisu prawa kościelnego. Tak np. może być udzielona dyspensa od kar kościelnych, od wadliwości będących przeszkodami przy otrzymaniu święceń, od przeszkód do zawarcia małżeństwa lub do wstąpienia do zakonu, od przysięgi, popierającej przyrzeczenie, od postu, od ślubów zakonnych i t. p. Prawo udzielania dyspens od wszystkich ustaw kościelnych przysługuje w zasadzie tylko papieżowi, jako ustawodawcy. Biskup może dyspensować od ustaw diecezjalnych i od ustaw synodu diecezjalnego. Od ustaw powszechno-kościelnych i ustaw partykularnych, wydanych przez papieża, może biskup udzielać dyspensy tylko wtedy, gdy ma do tego upoważnienie lub gdy udanie się do papieża jest trudne, a zwłoka grozi niebezpieczeństwem. Proboszcz może udzielać dyspensy tylko w wypadkach, wyraźnie w prawie oznaczonych, a więc od niektórych przeszkód przy zawarciu małżeństwa w razie niebezpieczeństwa śmierci i w innych wypadkach naglących, jeżeli nie można odnieść się do biskupa, oraz od zachowywania świąt i postów. Przełożeni zakonów mają wobec swoich podwładnych prawo dyspensowania, równe biskupowi. Wreszcie spowiednicy mogą udzielać dyspens w pewnych, ściśle określonych wypadkach.
