Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów/D (całość)
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów |
| Wydawca | Wydawnictwo M. Arcta |
| Data wyd. | 1930 |
| Druk | Drukarnia Zakładów Wydawniczych M. Arct, Sp. Akc. |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | D – wykaz haseł Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI  Cała encyklopedia |
| Indeks stron | |
Dagde, bóstwo starożytnych Celtów w Irlandji, zwane także Dago-devos („dobry bóg“) albo Eochu, Ollathair („ojciec wszechświata“, „pan wszechwiedzy“). Jest to prawdopodobnie celtycki bóg urodzaju, opiekujący się zbożem i owocami, wspomniany przez Cezara jako praojciec Celtów i zwany po łacinie Dis-pater.
Dagon, w Starym Testamencie bożek Filistynów, prawdopodobnie jedno z najwyższych bóstw kosmogonji fenickiej. Miał postać człowieka z kadłubem i ogonem ryby, stąd wyprowadzają jego nazwę od wyrazu dag, zn. ryba. Inni uważają go za bóstwo fenickie, opiekujące się rolnictwem, od wyrazu dagan, zn. zboże.
Dajbutsu, kolosalne posągi Buddhy (ob.) w Japonji. Najwięcej znany jest posąg w Nara, wzniesiony w r. 750 przed nar. Chr., wysoki na 53 stopy i w Kamakura z r. 1252 przed nar. Chr., liczący 49 stóp wysokości.
Dakhma, czyli „wieże milczenia“, budynki w kształcie wież bez dachu, w których wyznawcy religji Zoroastra składają ciała zmarłych na pożarcie sępom, krukom i innym „zwierzętom nieczystym“, ponieważ według przepisów religji Zoroastra ziemia, ani ogień, ani woda nie mogą być skażone przez zwłoki ludzkie (ob. Parsyzm).
Dalaj-Lama, najwyższy kapłan lamaitów w Tybecie. Rezyduje na górze Potala pod Lassą. W razie śmierci Dalaj-Lamy mnisi tybetańscy wybierają jego następcę pośród nowonarodzonych dzieci, a nowo wybrany Dalaj-Lama uchodzi za ponowne wcielenie (reinkarnację) poprzednika.
Dalmatyka, szata liturgiczna, noszona pod ornatem przez biskupa, celebrującego nabożeństwo pontyfikalne. Od IV wieku począwszy, jest także zwierzchnią szatą diakonów.
Damjanici, ob. Sabeljanie.
Daniel, prorok Starego Testamentu, autor księgi historycznej i proroczej zwanej Księgą Daniela (ob. Biblja). Pierwsza część jej (rozdziały 1 — 6) zawiera historję życia proroka, spisaną jakby przez trzecią osobę; druga (rozdz. 7 — 12) jest proroczą i zapowiada koniec niewoli i przyjście Mesjasza, założenie nowego kościoła i zburzenie świątyni jerozolimskiej; część trzecia (rozdz. 13 i 14) zawiera historję Zuzanny, zniszczenia bożka Bela i zabicia smoka.
Danja. Religją państwową w Danji jest luteranizm, który liczy tam 3.222.000, a różne sekty protestanckie około 15.000 wyznawców. Żydów jest 6.000, a bezwyznaniowych 13.000.
Kościół katolicki, liczący w Danji obecnie około 22.000 członków, usunięty w XVI w. przez t. zw. reformację, rozpoczął się tam napowrót rozwijać w połowie XIX w., t. j. od czasu, gdy konstytucja duńska zapewniła wszystkim wyznaniom swobodę religijną. W r. 1869 powstała prefektura apostolska w Kopenhadze, podniesiona w r. 1892 przez Leona XIII do rzędu wikarjatu apostolskiego. Poważnym czynnikiem propagandy katolickiej w Danji są osiadłe tam zakony i kongregacje, zwłaszcza wypędzeni z Niemiec jezuici, oraz redemptoryści, maryści, łazarzyści, premonstratensi, kamiljanie, jozefitki, elżbietanki i siostry miłości chrześcijańskiej. Kongregacje te oddają się pielęgnowaniu chorych i utrzymują zakłady dobroczynne, dostępne dla ubogich i chorych bez różnicy wyznania. W Danji powstała również wybitnie katolicka literatura (Jan Jörgensen) oraz prasa katolicka („Katholiken“, „Ugeblad for Katholske Kristne“ i miesięcznik,,Varden“).
Dante Alighieri (1265 — 1321), genjalny poeta włoski, którego dzieło Divina Comedia (Boska Komedja), napisane u schyłku XIII wieku, jest bezsprzecznie największym poematem chrześcijaństwa i niedorównanem arcydziełem poezji. Zwane przez autora „poematem świętym“, jest opisem wędrówki, którą poeta odbywa przez Piekło i Czyściec pod przewodnictwem Wergiljusza, jako przedstawiciela ludzkiego rozumu, następnie wiedzie go Beatrycze przez Raj, a św. Bernard przed tron Boga. Oprócz alegoryj, pojęć teologicznych i kosmologicznych, Boska Komedja zawiera — jako obraz średniowiecznego społeczeństwa włoskiego — szereg sądów o współczesnych ludziach i wydarzeniach historycznych. Mimo zarzutów, które Dante, jako gorący zwolennik cesarstwa, wytacza przeciwko polityce papieskiej i przeciw nadużyciom duchowieństwa, Boska Komedja nie narusza w niczem dogmatu katolickiego, a raczej jest wspaniałą poetycką apoteozą tego dogmatu.
La chiesa militante alcun figliuolo,
Non ha con piú speranza. (Paradiso XXV. 52, 53)
(Nie ma nad niego Kościół wojujący Syna, któryby miał nadzieję większą), powiada Dante o sobie przez usta Beatryczy w 25 pieśni „Raju“.
Danu, matka bogów w starożytnej religji irlandzkich Celtów. Była prawdopodobnie bóstwem podziemnem, symbolem urodzajnej Ziemi-żywicielki, dawczynią dostatków i obfitości.
Darbyści, zwani także braćmi z Plymouth (Plymouth Brethren), sekta protestancka, założona między r. 1820 a 1830 w Anglji przez Irlandczyka Jana Darby, pastora anglikańskiego. Nauka darbystów, zbliżona do kalwinizmu, odrzuca wszelką organizację kościelną i wyznaje wiarę w ponowne przyjście Chrystusa. Założyciel sekty, John Darby, uciskany przez duchowieństwo anglikańskie, udał się do Szwajcarji i tam w latach 1838 do 1840 zyskał licznych zwolenników. Sekta ta rozszerzyła się także w Niemczech, a mianowicie w Wirtembergji i w Wupperthal. W Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej liczy około 14.000 zwolenników. W Polsce pozostały po niej ślady między Niemcami w zachodnich dzielnicach państwa.
Dary Ducha Św., według nauki Kościoła katolickiego wpływy nadprzyrodzone, które czynią duszę zdolną do udoskonalenia. Jest ich siedm, a mianowicie: dar mądrości, rozumu, rady, mocy, umiejętności, bogobojności i bojaźni (czujności).
Datarja apostolska, urząd papieski, stojący pod przewodnictwem kardynała datarjusza. Nazwa ta pochodzi od datowania t. j. naznaczania dat na pismach papieskich. Zadaniem datarji jest badanie zdatności kandydatów na beneficja konsystorskie, których nadanie zastrzeżone jest Stolicy Apostolskiej, sporządzanie i wysyłanie pism papieskich, nadających te beneficja i udzielanie dyspens od warunków, przepisanych dla kandydatów na beneficja, których nadanie nie należy do biskupa.
Dawid, król żydowski, panował od r. 1055 do r. 1015 przed nar. Chr. i doprowadził państwo żydowskie, które za jego rządów rozciągało się od Damaszku i Eufratu aż do granic Egiptu, do niebywałej potęgi. Zdobył Jerozolimę, ustanowił w niej stolicę państwa i przeniósł tam arkę przymierza. Był nie tylko wielkim wodzem i administratorem swego państwa, ale i wielkim poetą, a jego psalmy posiadają obok znaczenia religijnego wysoką wartość literacką jako zabytek starożytnej poezji lirycznej. W Kościele czczony jest jak prorok, który przepowiedział przyjście Chrystusa Pana i Jego Królestwo.
Dawid Jorissoon, ob. Joris Jan.
Dawidis Franciszek, założyciel sekty unitarjuszów w Siedmiogrodzie (ob. Unitarjusze).
Dawidyści, ob. Joris Jan.
Dażbog, ob. Słowiańska religja.
Debora w Starym Testamencie prorokini, poetka i bohaterka biblijna. Żyła w pierwszym okresie epoki, w której rządzili ludem izraelskim t. zw. Sędziowie, to jest przed wprowadzeniem królestwa i sprawowała sądy na górze Efraim. Aby oswobodzić swój naród od ucisku Kanaanitów, zebrała wojsko i wyruszyła na wojnę. Po zwycięstwie Izraela nad Sisserą, wodzem Kanaanitów, Debora opiewała to zwycięstwo w pieśni, zawartej w V rozdziale Księgi Sędziów.
Defensor fidei, łac. obrońca wiary, tytuł królów angielskich, nadany przez papieża Leona X w r. 1521 Henrykowi VIII za napisanie rozprawy teologicznej p. t. Assertio septem sacramentorum („Obrona 7 sakramentów“), skierowanej przeciwko Lutrowi. Mimo odpadnięcia od Kościoła katolickiego zatrzymał Henryk VIII ten tytuł, a uchwała parlamentu z r. 1543 uczyniła go dziedzicznym. Dotychczas na angielskiej monecie kruszcowej figuruje znak D. F., co znaczy Defender of the Faith (obrońca wiary).
Defensor matrimonii (defensor vinculi) (obrońca małżeństwa). Przy sądzie biskupim, powołanym do rozstrzygania o ważności małżeństwa i o rozerwaniu węzła małżeńskiego, ustanowiony jest funkcjonarjusz duchowny z wykształceniem prawniczem, zwany obrońcą węzła małżeńskiego. Mianuje go biskup-ordynarjusz. W sprawach małżeńskich wszelkie akta sądowe, zdziałane w jego nieobecności, są nieważne, o ile nie został wezwany do rozprawy.
Definitor. 1) Definitorowie z duchowieństwa świeckiego, dawniej ustanawiani przez biskupów proboszczowie, pełniący w dekanatach wiejskich funkcje teraźniejszych dziekanów. 2) Definitor zakonny — dawniej przełożony kilku lub kilkunastu klasztorów, tworzących razem tak zwaną definicję zakonną. Przełożeni poszczególnych klasztorów (u benedyktynów opaci, u franciszkanów i kapucynów gwardjanie, u dominikanów przeorzy) podlegali definitorowi, definitorzy prowincjałom a prowincjałowie generałowi zakonu. 3) Obecnie definitor jest doradcą prowincjała zakonnego.
Degradacja, w znaczeniu kościelnem najcięższa z kar dyscyplinarnych, która wyklucza dotkniętego nią ze stanu duchownego zostawiając mu tylko „charakter“ ze święceń nabyty (ob. Character indelebilis). Degradacja mieści w sobie depozycję, t. j. pozbawienie duchownego piastowanego przezeń urzędu, uznanie go za niezdatnego do wszelkich urzędów, beneficjów, godności i zajęć kościelnych oraz pozbawienie sukni duchownej na zawsze. Degradacja może być werbalna (słowna) czyli edyktalna, t. j. polegająca na samym wyroku degradacji albo realna, czyli połączona z przepisanym ceremonjałem kościelnym.
Dei gratia, Dei misericordia (= z bożej łaski, z bożego miłosierdzia), formuły, używane pierwotnie przez biskupów w tytule na znak pokory. Przeciwnie zaś formuła „z bożej łaski“, używana przez władców świeckich począwszy od Karolingów, oznacza dumne stwierdzenie, że władzę swą zawdzięczają tylko Bogu. Od XIII wieku począwszy biskupi używają w tytule formuły: „Divina miseratione et Apostolicae Sedis gratia“, zn. „ze zmiłowania bożego i z łaski Stolicy Apostolskiej“.
Deizm jest teorją filozoficzną, według której Bóg jest wprawdzie pierwszą przyczyną czyli stwórcą świata ale nie wywiera wpływu na życie i porządek świata. Deiści wykluczają zatem wszelki pierwiastek nadprzyrodzony w kierownictwie świata, nie uznają rządów boskich nad nim, twierdzą raczej, że Bóg, stworzywszy świat, nie troszczy się o niego, tak jak zegarmistrz, nakręciwszy zegarek, przestaje być dalszą przyczyną jego funkcjonowania.
Doktryna ta rozwinęła się w Anglji w XVII i XVIII wieku jako reakcja przeciw ortodoksji urzędowego kościoła anglikańskiego na tle sekt (dissenters), stojących w opozycji do urzędowego High Church (ob. Anglikanizm). Historyczne prawo do nazwy deistów mają ci filozofowie angielscy, którzy się sami tak nazwali, jak Cherbury (1581 — 1648), Locke 1632 — 1704), Blount (1654 — 1693), Toland (1670 — 1722), Tindal (1656 — 1733), Morgan (zm. w r. 1743) i inni. Z Anglji doktryna ta przeszczepiła się do Francji, gdzie zwolennikami jej byli tak zwani encyklopedyści, Diderot i d’Alembert, Voltaire i Rousseau, oraz do Niemiec, gdzie cieszyła się poparciem Fryderyka II, króla pruskiego, i racjonalistów.
Deizm nie jest religją, lecz tylko teorją filozoficzną, produktem „mechanistycznego światopoglądu“, widzącego w Bogu nie ojca lecz mechanika wszechświata. Mimo tego nie brakło prób wprowadzenia kultu deistycznego. I tak Toland, jeden z twórców deizmu, przepisał dla założonego przez się stowarzyszenia deistów, zwanego Socraticum Sodalitium, osobną liturgję, rytuał zwany Panteisticon. Wolnomularstwo wprowadziło kult deistyczny w r. 1717 w Londynie, w r. 1725 w Paryżu a w r. 1733 w Hamburgu i innych miastach niemieckich.
(Lechler, Geschichle des englischen Deismus. Stuttgart, 1841).
Dekalog, czyli dziesięcioro przykazań boskich, danych Mojżeszowi na górze Synaj (ob. Żydowska religja). Miały one być spisane na dwu kamiennych tablicach, które przechowywano jeszcze za czasów Salomona w arce przymierza w świątyni jerozolimskiej. Dekalog, podany w Starym Testamencie (Exodus XX, 2 — 17 i Deuteronomium V 6 — 21), różni się co do wysłowienia od używanego obecnie w nauce kościelnej dekalogu, przyjętego przez Kościół katolicki.
Dekalog katolicki przyjął także Luter do swego katechizmu. W dekalogu kalwińskim dodano specjalny zakaz sporządzania wizerunków Boga.
Dekanat (z greckiego deka, zn. „dziesięć“), oznacza okręg administracji kościelnej, złożony z kilku lub kilkunastu (w zasadzie z dziesięciu) parafij (ob. Dziekan).
Deklaracja tolerancyjna (Declaration of Indulgence), akt Karola II, króla angielskiego, ogłoszony w r. 1632, który zawierał zawieszenie ustaw wyjątkowych, wydanych przeciwko katolikom i nonkonformistom (ob. Emancypacja katolików).
Dekret Gracjana, ob. Corpus iuris canonici.
Dekretały Grzegorza IX, ob. Corpus iuris canonici.
Delficka wyrocznia, ob. Wróżbiarstwo.
Demeryci, duchowni, którzy za karę utracili urząd kościelny lub beneficjum. Otrzymują niezbędne utrzymanie w klasztorach lub istniejących w tym celu zakładach, zwanych domami demerytów (domus demeritorum).
Demeter, ob. Grecka mitologja i religja.
Demiurg (z greckiego, znaczy rzemieślnik, majster, budowniczy). 1. W kosmologji gnostyków (ob. Gnostycyzm) zwano stwórcę świata zmysłowego demiurgiem. Z myśli, że najwyższe bóstwo, jako czysty duch, nie może wejść w styczność z materją, zrodziło się mniemanie gnostyków, że istnieje jakaś istota pośrednia pomiędzy duchem a materją, która łącznie z podwładnemi sobie duchami planetarnemi wytworzyła z chaosu świat dotykalny. Naukę o demiurgu najszerzej rozwinęli walentynjanie. Według tej nauki Demiurg jest synem Mądrości (Sophia), spadłej z państwa światła, i Wodza (Archon) gwiaździstego nieba. Demiurg mógł dać stworzonym przez siebie ludziom tylko swój własny wątły pierwiastek „psyche“, natomiast matka jego Sophia tchnęła w nich wyższy pierwiastek duchowy „pneuma“. Lecz potęga złego, tkwiąca w materjalnych ciałach ludzkich, nie dała rozwinąć się temu wyższemu pierwiastkowi. Demiurg zaś, uważając się sam za najwyższe bóstwo, nie mógł doprowadzić ludzi do poznania prawdziwego Boga i dał im prawo mojżeszowe, które obiecuje tylko szczęście zmysłowe i to nie osiągalne, oraz zesłał przeciw duchom materji (chyle) tylko psychicznego a więc niedostatecznie silnego Mesjasza człowieka.
2. W najdawniejszej konstytucji starożytnej Attyki demiurgami nazywano stan rzemieślniczy, w przeciwstawieniu do eupatrydów (szlachty) i geomorów (rolników).
Demokryt, filozof grecki, zmarły ok. r. 350 przed Chr., uważał za cel życia osiągnięcie jak największej sumy rozkoszy i wesołości. Stąd zwany jest „śmiejącym się filozofem z Abdery“ (ob. Eudemonizm).
Demon. Grecy nazywali demonami bogów lub też istoty pośrednie między bogami a ludźmi. Rozróżnienie wśród demonów duchów dobrych i złych pochodzi ze Wschodu. Persowie, Chaldejczycy, Hindusi i Egipcjanie uważają za demony wszelkie duchy, oddziaływające na człowieka, bądź w dobrym, bądź w złym kierunku. Żydowska nauka o demonach, która wytworzyła się prawdopodobnie za czasów niewoli babilońskiej nazywa demonami tylko złe duchy, będące na usługach szatana (ob. Djabeł).
Demonjacy, ob. Opętani.
Demonologia, nauka o demonach.
Denominacja, w Ameryce Północnej i w Anglji wyznania protestanckie, niezgodne z anglikanizmem, jak nonkonformiści, metodyści i dysydenci. Wyraz ten w Niemczech używany jest w miejsce wyrazu: sekta.
Depositum fidei, po grecku paratheke = depozyt, w listach św. Pawła do Tymoteusza oznacza „skarb wiary“, czyli ogół prawd, na których opiera się religja chrześcijańska, powierzony przez Chrystusa Kościołowi, który go strzeże (ob. Dogmat).
Depozycja, ob. Degradacja.
De profundis (= z głębokości). Tak nazywa się, od słów początkowych, psalm pokutny, śpiewany w Kościele katolickim na znak pokuty i żałoby.
Deputaci. Dawniej zwano deputatami w Kościele katolickim przełożonych okręgów, na które władza diecezjalna dzieliła dekanaty. Do deputatów należało czuwanie nad sposobem życia i spełnianiem obowiązków proboszczów i innych duchownych, zamieszkałych w okręgu deputata. Według obecnego prawa kanonicznego biskup ustanawia dla seminarjum diecezjalnego dwie komisje deputatów, jedną dla karności, drugą dla zarządu majątkowego. Każda z tych komisyj składa się z dwóch kapłanów, wybranych przez biskupa na sześć lat, poczem mogą być wybrani ponownie. Biskup ma się radzić deputatów w sprawach większej wagi, dotyczących seminarjum.
Derwisz (po persku „ubogi“), mnich mahometański. Jakkolwiek Mahomet nie uznawał życia zakonnego, utworzyły się w Arabji wkrótce po jego śmierci związki religijne mężczyzn, którzy życiem surowem i ścisłem wykonywaniem przepisów Koranu odróżniali się od reszty współwyznawców. Najwięcej takich związków powstało w XII wieku, obecnie istnieje ich około 70. Różnią się między sobą odzieżą i zwyczajami; wspólnemi dla wszystkich są dziwaczne praktyki mistyczno-religijne, jak np. taniec. Mieszkają wspólnie w klasztorach (Tekieh, Tekke, Chaukah), jeśli są żonaci, wolno im mieszkać poza klasztorem, w którym jednak muszą spędzać dwie lub trzy noce tygodniowo. Reguły swych związków i zasady wiary utrzymują w ścisłej tajemnicy. Najczęściej są równocześnie rzemieślnikami, kramarzami lub rolnikami. Każdy klasztor derwiszów pozostaje pod władzą szeika a najwyższym przełożonym związku jest Reis-al Meszaich, rezydujący w miejscu, gdzie przebywał założyciel związku. Najwięcej znanemi związkami derwiszów są Mewlewi (derwisze tańczący), Kadiri, Rifa’i (derwisze wyjący), Ahmedi i Senusi. Republikański rząd turecki zamknął wszystkie Tekke (klasztory derwiszów) w Turcji i derwiszów rozpędził.
De salute animarum, tak się nazywa od słów początkowych bulla cyrkumskrypcyjna dla Prus, wydana przez papieża Piusa VII z 16 lipca 1821, zawierająca określenie granic diecezyj na obszarze ówczesnych Prus oraz sposób obsadzania biskupstw i innych wyższych stanowisk duchownych. Zawarte w niej postanowienia polegały na umowie między Stolicą Apostolską, a państwem pruskiem. Ogłoszona przez króla pruskiego jako ustawa państwowa, miała znaczenie konkordatu i obowiązywała jako konkordat także w leżących wtedy na obszarze państwa pruskiego diecezjach gnieźnieńsko-poznańskiej i chełmińskiej.
Determinizm, teorja filozoficzna, która zaprzecza istnienia wolności woli. Według tej teorji wszystkie akty woli ludzkiej są wymuszone przez przyczyny zewnętrzne lub pobudki wewnętrzne. Najsurowszą formą determinizmu jest determinizm fatalistyczny, który głosi, że losy ludzi są zgóry postanowione i że żaden akt woli ludzkiej zmienić ich nie może. Taką jest wiara Mahometan. Także zwolennicy Kalwina nauczają, że Bóg przeznacza ludzi, bez względu na ich przyszłe zasługi lub występki, jednych na zbawienie, drugich na potępienie. Determinizm panteistyczny wyklucza wolność woli z innych przyczyn. Według Spinozy dusza ludzka jest jedną falą oceanu — Bóstwa a przeto nie może postąpić inaczej jak tylko według woli owej boskiej prasubstancji. Determinizm materjalistyczny uważa człowieka za produkt sił chemiczno-fizycznych, jak urodzenie, pokarm, sposób życia a siły te za wykluczające wszelki objaw wolnej woli człowieka. Wreszcie determinizm, zwany psychologicznym, czyni decyzję ludzką zawisłą od rozmaitych stanów wewnętrznych duszy, które również mają wykluczać wolność woli.
Według wszystkich tych teoryj człowiek miałby być automatem, poruszanym ręką natury czy Stwórcy, a więc nieodpowiedzialnym za swoje czyny, niegodnym nagrody za dobre ani nie zasługującym na karę za złe.
W drugą ostateczność wpada indeterminizm, wedle którego akt woli ludzkiej nie ma wogóle żadnej przyczyny, wola nie ulega żadnym wpływom ani pobudkom, jest tylko „chceniem dla chcenia“.
Deuterokanoniczne księgi, ob. Kanon ksiąg świętych.
Deuteronomium, księga powtórzonego prawa, ostatnia księga Pentateuchu, czyli Pięcioksięgu Mojżesza (ob. Pentateuch).
Deutschkatholiken, ob. Niemieccy katolicy.
Dewocja (= pobożność). Wyrazu tego używa się często na oznaczenie fałszywej pobożności, zwanej także bigoterją.
Dewolucja, w prawie kanonicznem: uprawnienie do obsadzenia beneficjum kościelnego, przechodzące na wyższego zwierzchnika kościelnego w razie, gdyby powołany do wykonania dotyczącego prawa, nie wykonał go w sposób przepisany. A mianowicie jeżeli biskup-ordynarjusz w ciągu sześciu miesięcy od odebrania wiadomości, że beneficjum zawakowało, nie nada go bez słusznych powodów zwłoki, prawo nadania przechodzi drogą dewolucji na Stolicę Apostolską. Także jeżeli duchowne kolegjum wyborcze nie wybierze beneficjata w czasie przepisanym, prawo wyboru przechodzi na tego przełożonego kościelnego, któremu przysługuje prawo potwierdzenia ewentualnego wyboru lub na tego, kto ma sukcesywne prawo obsadzenia tego beneficjum.
Diakon, ob. Diakonat.
Diakonat, obecnie godność tytularna, dawniej urząd kościelny, do którego należało w pierwszych wiekach chrześcijaństwa usługiwanie przy ofierze mszy św., opowiadanie słowa bożego i udzielanie chrztu. Obecnie jest to najniższy stopień hierarchji kościelnej, który otrzymuje się przez przyjęcie święcenia, poprzedzającego święcenia kapłańskie. Do uprawnień diakonów należy, według obecnego prawa kanonicznego, udzielanie chrztu, o ile niema kapłana, udzielanie komunji św. za zezwoleniem biskupa lub proboszcza, wystawianie i chowanie Najśw. Sakramentu i prawo głoszenia kazań.
Diakonisy, w pierwszych wiekach chrześcijaństwa kobiety niezamężne, tj. dziewice lub wdowy, którym powierzano niektóre pomocnicze czynności w kościele, jak np. dozór przy wejściu do kościoła, przeznaczonem dla kobiet, nauczanie katechumenek przed chrztem, funkcje pomocnicze przy chrzcie kobiet i t. p. Ich obowiązkiem było także odwiedzanie i pielęgnowanie chorych kobiet. W IV wieku zniesiono ten urząd w Galji, a w. VIII w całym Kościele.
Diakoniski protestanckie nie są żadnym urzędem kościelnym lecz stowarzyszeniem kobiet świeckich, założonem przez pastora Fliednera w Kaiserwerth nad Renem w r. 1836 na wzór katolickich sióstr miłosierdzia, od których jednak różnią, się, prócz wyznania, tem, że nie składają ślubu czystości. Po półrocznym czasie próby zobowiązują się przez pięć lat pełnić funkcje pielęgniarki w jednym z zakładów diakonis, trudniących się pielęgnowaniem chorych, wychowaniem dzieci i kształceniem nauczycielek.
Diana, ob. Rzymska religja.
Diario Romano, rodzaj kalendarza, wychodzącego corocznie w Rzymie za zezwoleniem papieskiem, zawierającego spis codziennych, tygodniowych, miesięcznych i dorocznych nabożeństw i uroczystości we wszystkich kościołach Rzymu. Mieści także przepisy co do zachowywania postu i inne wskazówki kościelne związane z kalendarzem.
Diaspora (= rozproszenie). Wyrazu tego używa biblja w Starym Testamencie na oznaczenie żydów, żyjących na wygnaniu. Później nazywano diasporą także chrześcijan, żyjących w rozproszeniu pośród pogan. Obecnie zaś niektóre związki wyznaniowe nazywają tak swoich członków, mieszkających w rozproszeniu pośród innowierców poza granicami terytorjum, na które rozciąga się władza duchowna przełożonych związku. Diasporą nazywają się także katolicy obrządku grecko-rusińskiego, żyjący poza obrębem swoich diecezyj pośród katolików obrządku łacińskiego.
Didache (= nauka), nazwa zabytku piśmiennictwa starochrześcijańskiego, zatytułowanego „Nauka dwunastu Apostołów“ albo „Dwie drogi“, pochodzącego z XI wieku a znalezionego w r. 1875 w bibljotece patrjarchatu greckiego w Konstantynopolu. Dokument ten podaje streszczenie nauki chrześcijańskiej, które, jak się zdaje, było przeznaczone dla katechumenów w celu przygotowania ich do przyjęcia chrztu.
Diecezja, ob. Biskup.
Dies irae (= dzień gniewu), hymn kościelny, zwany tak od pierwszych jego słów. Opiewa w sposób przejmujący Sąd Ostateczny. Pochodzi prawdopodobnie z XIII wieku i jest pod względem literackim jednym z najwspanialszych pomników poezji średniowiecznej. Śpiewają go lub odmawiają w czasie nabożeństw żałobnych.
Diofizyci. Na soborze chalcedońskim w r. 451 i konstantynopolitańskim w r. 553 uznano za prawdziwą naukę diofizytów o podwójnej naturze Chrystusa, boskiej i ludzkiej a za błędną naukę monofizytów (ob.).
Dionizy Areopagita, członek areopagu ateńskiego, nawrócony przez św. Pawła, pierwszy biskup ateński, poniósł śmierć męczeńską w czasie prześladowania chrześcijan za cesarza Hadrjana. Przypisywano mu autorstwo czterech traktatów teologicznych: o hierarchji niebiańskiej, o hierarchji kościelnej, o imieniu Boga i o teologji mistycznej. Pisma te jednak powstały znacznie później, prawdopodobnie w V wieku. Przetłumaczone na język łaciński i przesłane w VIII w. do Francji wywarły wielki wpływ na mistykę średniowieczną. We Francji przypisywano ich autorstwo św. Dionizemu, pierwszemu biskupowi Paryża, którego uważano przez długi czas za jedną osobę z Dionizym Areopagitą.
Dionizy św., pierwszy biskup Paryża, męczennik, przybył w III wieku z Rzymu do Galji i prowadził prace apostolskie w okolicach Paryża, gdzie poniósł śmierć męczeńską przez ścięcie. Uważano go za autora pism teologicznych, przypisywanych Dionizemu Areopagicie, z którym go identyfikowano. Dopiero w r. 1629 dowiódł jezuita Jakób Sirmond, że autor tych pism i św. Dionizy nie mogą być tą samą osobą.
Dionizy św., był papieżem od 259 do 268 r. i dożył edyktu tolerancyjnego cesarza Galliena po prześladowaniu chrześcijan za cesarza Walerjana. Potępił sabeljanizm.
Dionysos, ob. Grecka mitologja i religja.
Dioteleci twierdzili, że Chrystus ma podwójną wolę, boską i ludzką, odpowiednio do swej podwójnej natury (ob. Diofizyci). Naukę tę wypowiedział oficjalnie szósty sobór ekumeniczny w Konstantynopolu w r. 680, podczas gdy przeciwna jej nauka monoteletów została potępiona.
Dissenters. Tak nazywają, w Anglji nienależących do liczebnie przeważającego wyznania anglikańskiego zwolenników sekt jak prezbiter Janie, independenci, metodyści, baptyści, kwakrzy, irwingjanie, unitarjusze i t. p. Przeciwnie zaś w Szkocji, gdzie przeważają prezbiterjanie, nazwę „dissenters“ nadają członkom wyznania anglikańskiego.
Djabeł, oskarżyciel, oszczerca, także szatan lub czart, nazwa złego ducha, uosobienie zła. W religji dualistycznej Zoroastra (ob. Parsyzm) zło, uosobione w Arymanie, jest równie potężne, jak pierwiastek dobra, Ahura-Mazda. Według religji chrześcijańskiej djabeł, czyli szatan, jest uosobieniem zgubnej potęgi grzechu, a początkiem jego jest bunt aniołów, opisany w Apokalipsie. Działa tylko z dopuszczenia bożego. Prawie równorzędną moc z Bogiem przypisywały mu w pierwszych wiekach chrześcijaństwa sekty gnostyków i manichejczyków. Także Luter, odrzucając wiarę w czyściec, w łaskę Bożą, we wstawiennictwo Matki Boskiej i świętych, wyolbrzymił moc djabła do wysokości prawie równej Bogu, do rozmiarów perskiego Arymana. Za to racjonalizm protestancki od XVIII wieku usiłował ośmieszyć i zniszczyć wiarę w djabła. Wraca do niej nowoczesna ortodoksja protestancka.
Długosz Jan, kanonik katedralny krakowski, dziej opis i polski mąż stanu. Urodzony w r. 1415 w Brzeźnicy, był od r. 1431 dworzaninem Zbigniewa Oleśnickiego, biskupa krakowskiego i późniejszego kardynała, jego sekretarzem i gorliwym stronnikiem w zatargach z królem Kazimierzem Jagiellończykiem. Brał czynny udział w rokowaniach dyplomatycznych z Litwą i krzyżakami. W czasie konfliktu Kazimierza Jagiellończyka ze Stolicą Apostolską o obsadzenie biskupstwa krakowskiego po śmierci Zbigniewa Oleśnickiego (1455) popadł w niełaskę królewską za popieranie Jakóba z Sienna, kandydata papieskiego na to stanowisko. Po rezygnacji Jakóba został przywrócony do łask królewskich i prowadził z polecenia króla rokowania dyplomatyczne z krzyżakami, zakończone w r. 1466 pokojem w Toruniu i odzyskaniem Pomorza dla Polski. W r. 1467 został wychowawcą i nauczycielem synów Kazimierza Jagiellończyka i pozostawał dalej w dyplomatycznej służbie królewskiej, posłując do Czech w r. 1471 i biorąc udział w układach czesko-węgierskich w r. 1473 i 1478. Obrany arcybiskupem lwowskim nie dożył objęcia tej godności. Umarł w Krakowie w r. 1480. Prócz wiekopomnego dzieła p. t. „Historia polonica“, zawierającego w 12 księgach dzieje Polski, od czasów najdawniejszych aż do ostatnich dni życia autora, pozostawił Długosz cały szereg prac historycznych i politycznych oraz liczne fundacje.
Dni krzyżowe (łac. dies rogationum, dni próśb), w kalendarzu kościelnym trzy dni przed świętem Wniebowstąpienia. W dni te odprawia się kościołach katolickich nabożeństwo z procesją i modłami o zachowanie urodzajów i odwrócenie klęsk i nieszczęść. W Polsce, w parafjach wiejskich, procesje w te dni wychodzą na pola aż do krzyża przydrożnego i stąd pochodzi nazwa dni krzyżowych.
Dni kwartalne, ob. Suche dni.
Dobre uczynki (łac. bona opera). Znaczenie dobrych uczynków stanowiło w czasie t. zw. reformacji przedmiot sporu między teologami katolickimi a protestanckimi. Kościół katolicki uznaje samą tylko wiarę za niewystarczającą do zbawienia i żąda dobrych uczynków, bez których wiara jest „wiarą martwą“. Protestantyzm zaś odrzuca tę naukę i głosi, że sama wiara, jako podporządkowanie rozumu pod naukę kościelną, wystarcza do zbawienia, a niektórzy z gorliwszych zwolenników Lutra (jak Amsdorf, generalny superintendent w Magdeburgu i w Eisenach, zm. w r. 1565) twierdzili, że dobre uczynki są szkodliwe dla zbawienia.
Dobrzyńscy bracia. Konrad mazowiecki ustanowił w r. 1222 zakon rycerski, mający bronić Mazowsza przeciw pogańskim Prusakom i oddał temu zakonowi twierdzę w Dobrzyniu, stąd powstała nazwa „braci dobrzyńskich“. Pierwszymi zakonnikami byli sami Niemcy, a po bitwie pod Brodnicą (1225) i sprowadzeniu przez Konrada krzyżaków w r. 1235 połączyli się z nimi.
Dogmat, z greckiego dogma, znaczy: zdanie, mniemanie, nauka. Zbiór objawionych prawd wiary, przekazany przez Chrystusa Apostołom i Kościołowi, zwany depositum fidei, nazywano także w pierwszych wiekach chrześcijaństwa dogmatem chrześcijańskim. Dogmatem w rozumieniu Kościoła katolickiego jest prawda wiary i moralności, objawiona przez Boga, w słowie bożem pisanem lub w tradycji i ogłoszona przez Kościół. Dogmaty Kościoła katolickiego są to więc prawdy wiary, bądźto ogłoszone przez sobory, bądźto podane przez tradycję i mogące być w razie potrzeby przez papieża „ex cathedra“ ogłoszone jako obowiązujące (ob. Wiara).
Co do treści rozróżniamy dogmaty ogólne, t. j. zasadnicze pojęcie wiary, i dogmaty pojedyńcze czyli specjalne, t. j. szczegóły dogmatów ogólnych. Ze względu na stosunek dogmatów do rozumu ludzkiego rozróżnia się je na dogmaty czyste, czyli „tajemnice wiary“, t. j. prawdy wiary polegające tylko na objawieniu, jak np. dogmat o Trójcy Najśw., o Wcieleniu, o Eucharystji i t. d., i dogmaty mieszane, t. j. prawdy, które także rozumem ludzkim mogą być poznane, jak np. dogmat o istnieniu Boga, o nieśmiertelności duszy i t. p. Protestantyzm odrzucił wszystkie dogmaty, ogłoszone przez sobory i papieży i podane przez tradycję kościelną, — przyznając natomiast biblji absolutny autorytet uznał za dogmat wszystko, co się zawiera w biblji (ob. Bibljolatrja).
W nowoczesnym protestantyzmie racjonalistycznym, który odrzuca powagę Pisma św., niema wcale dogmatów w znaczeniu kościelnem, są tylko wyobrażenia religijne, zależne od fantazji wierzącego i mające być regulowane rozumem jednostki. Stąd pochodzi ta niezwykła w innych systemach religijnych ruchomość i różnorodność wierzeń protestanckich, których nie jednoczy żadna wspólność dogmatu, lecz co najwyżej czysto praktyczny miejscowy zwyczaj religijny.
Dogmatów historja, naukowe przedstawienie rozwoju prawd objawionych, czyli dogmatów. Rozwój ten nie polega oczywiście na zmianach w treści dogmatów, lecz na coraz to dokładniejszem i doskonalszem wykładaniu, rozwijaniu i formułowaniu tych prawd, których istotna niezmienność wcale nie wyłącza ich rozwoju, natomiast wymagają go nie tylko bezustannie pojawiające się błędne mniemania i herezje, lecz przedewszystkiem dążność ducha ludzkiego do coraz to większej wiedzy.
Od historji dogmatów należy odróżnić historję dogmatyki, która zajmuje się postępem umiejętności nauczania wiary.
Dogmatyka, systematyczne przedstawienie nauki o Bogu na podstawie dogmatów kościelnych, a zatem zasadnicza umiejętność teologiczna, mająca za zadanie dowieść, że dogmaty kościelne i wiara w nie są uzasadnione. Ze względu na ten cel zwie się dogmatyka ogólną albo fundamentalną. Nadto zadaniem tej umiejętności jest ścisłe przedstawienie treści objawionych i przez Kościół ogłoszonych dogmatów, a ten rodzaj dogmatyki nazywa się dogmatyką pozytywną. Wreszcie dogmatyka spekulatywna czyli scholastyczna jest umiejętnością zgłębiania dogmatów zapomocą filozoficznego rozważania i wykazywania ich logicznej nierozerwalności.
Dokeci, zwolennicy herezji, głoszącej, że ciało Chrystusa było tylko pozornem, a śmierć jego na krzyżu złudzeniem. Niektórzy z nich mniemali, że Chrystus jako „eon Soter“ narodził się z Marji Panny, ale na krzyżu pozbył się człowieczeństwa. Naukę doketów wyznawały przeróżne starożytne sekty, jak symonjanie, walentynjanie, marcjonici, ofici, manichejczycy i późniejsze jak pryscyljanie, bogomili i katarowie.
Doktor. U żydów wykładacze Pisma św., „biegli w Piśmie“, nazywali się soferim, co łaciński przekład biblji, zwany Wulgatą, tłumaczy przez „doctores legis“. W Kościele chrześcijańskim doktorat należał do szczególnych przymiotów urzędu kapłańskiego i biskupiego. Nazwę „doktorów kościoła“ nadawano tym, którzy naukę kościelną szczególnie jasno wykładali. W wiekach średnich zaś, w czasie powstawania uniwersytetów, tytuł ten nadawali uczniowie wybitnym nauczycielom, łącząc z nim charaktery-styczne przydomki. I tak np. św. Anzelma z Canterbury zwano „Doctor Marianus“, św. Tomasza z Akwinu „Doctor Angelicus“, św. Bonawenturę „Doctor seraphicus“ i t. p.
Doktrynarjanie, nazwa stowarzyszeń duchownych (bractw i kongregacyj), poświęcających się nauczaniu prawd wiary katolickiej, jak Arcybractwo nauki chrześcijańskiej, włoska Kongregacja kapłanów świeckich nauki chrześcijańskiej, załóż, w r. 1586, francuscy doktrynarjanie (Pères doctrinaires), powst. w r. 1597, połączeni w r. 1747 z kongregacją włoską i Bractwo nauki chrześcijańskiej we Florencji, założone przez Hipolita Galantini z końcem XVI wieku.
Dolcynjanie, ob. Apostolscy bracia.
Döllinger Jan, ob. Starokatolicy.
Dominik św., założyciel zakonu dominikanów, ur. w r. 1170 w Starej Kastylji. W uniwersytecie w Walencji studjował filozofję i prawo, a w r. 1195 poświęcił się stanowi duchowne-mu. Jako kanonik kapituły w Ósma, przybył w r. 1203 w towarzystwie swego biskupa Diego do Francji i tu znalazł zadanie swego życia, t. j. nawracanie heretyków. Południowa Francja była wówczas zalana przez sektę albigensów, z którą bezskutecznie walczyło miejscowe duchowieństwo. Św. Dominik, który już przedtem zasłynął jako gorliwy kaznodzieja, rozpoczął wraz z biskupem Diego gorliwą działalność misyjną jako kaznodzieja wędrowny w Langwedocji. W tym czasie wprowadził nabożeństwo różańcowe (ob. Różaniec) w formie obecnie używanej. Po śmierci biskupa Diego prowadził dalej pośród licznych niebezpieczeństw dzieło nawracania albigensów i założył w r. 1215 zakon, któremu z powodu odmówienia przez papieża Inocentego III zatwierdzenia nowej reguły, nadał regułę św. Augustyna. W r. 1216 uzyskał od papieża Honorjusza III zatwierdzenie zakonu dominikańskiego, nazwanego w bulli papieskiej „zakonem kaznodziejskim“ (Ordo Praedicatorum, stąd litery O. P. oznaczają przynależność do tego zakonu). Od r. 1219 żył przeważnie w Rzymie i w Bolonji, gdzie założył klasztory San Sisto i Santa Sabina.
Zmarł w Bolonji w r. 1221 i został w r. 1234 kanonizowany.
Dante opiewa w „Boskiej Komedji“ jego chwałę (Raj, Pieśń XII, 55 — 114).
Dominikanie, zakon kaznodziejski, założony w r. 1215 przez św. Dominika, zwany także „ordo veritatis“ (zakon prawdy), rozprzestrzenił się wkrótce po swem założeniu w całej Europie. Celem zakonu jest głoszenie nauki katolickiej i jej obrona, oraz nawracanie inowierców przez głoszenie kazań i pogłębianie studjów teologicznych. Zakonnicy dzielą się na kapłanów (sacerdotes) i braci (laici). Po roku nowicjatu odbywają 8-letnie studja teologiczne we własnych zakładach (studium domesticum), poczem składają egzamin na lektorów. Po pięcioletniej działalności lektorskiej otrzymują tytuł magister studentium, po dwóch następnych bakalaureat, następnie tytuł regens studiorum, a ostatecznie doktorat. Zakon dzieli się na prowincje pod przewodnictwem prowincjałów, którzy podlegają generałowi zakonu, rezydującemu w Rzymie przy kościele S-ta Maria sopra Minerva.
W Polsce powstało już w ciągu XIII wieku przeszło 20 klasztorów dominikańskich, z których pierwszym był klasztor założony w Krakowie w r. 1223 przez biskupa Iwona Odrowąża. Pierwszymi dominikanami w Polsce byli bracia św. Jacek i błogosławiony Czesław z rodziny Odrowążów. Około r. 1228 utworzono prowincję polską, do której należały pierwotnie także Czechy i Morawy. W r. 1594 wyłączono z niej prowincję śląską i ruską, a w r. 1647 prowincję litewską. W r. 1720 liczyła prowincja polska 65 klasztorów dominikańskich (męskich i żeńskich) i 3 rezydencje, prowincja ruska 72 klasztory, prowincja litewska 38 klasztorów i 4 rezydencje.
Od XIII wieku dominikanie wykładali na uniwersytetach w Paryżu, Bolonji, Padwie, później w Kolonji, Pradze i w Wiedniu. Szczególnie pielęgnowali studja biblijne. Ustalenie tekstów biblijnych, wydania krytyczne tekstów oryginalnych, przekłady biblji na języki i narzecza ludowe oraz liczne komentarze biblji są w znacznej mierze zasługą dominikanów. W r. 1892 założyli w Jerozolimie akademję studjów biblijnych.
Do zakonu dominikanów należeli najwięksi filozofowie i teologowie średniowieczni, jak Albert Wielki i św. Tomasz z Akwinu, mistycy jak Rajmund de Penaforte, Jakób de Voragine, autor Złotej Legendy, Wincenty Orsini, późniejszy papież Benedykt XIII i wielu innych. Pielęgnowali także architekturę i sztukę malarską.
W Polsce prowadzili bardzo ożywioną działalność na kresach wschodnich. Idea misyjna dominikanów na kresach rozwinęła się szczególnie w XVII wieku pod wpływem unji brzeskiej i sięgała poza kraje ruskie. Na Litwie utrzymywali 3 gimnazja i 4 szkoły powiatowe, a w jednej z nich, w Nowogródku, uczył się w latach 1808 — 1816 Adam Mickiewicz.
Obecnie istnieją w Polsce dwa konwenty generalne dominikańskie: w Krakowie, założony w r. 1223, podlegający bezpośrednio generałowi zakonu, i we Lwowie, założony w r. 1270, będący siedzibą prowincjała, któremu podlegają klasztory dominikańskie w Podkamieniu, Żółkwi, Czortkowie, Tarnopolu, Bohorodczanach, Jezupolu, Potoku Złotym, Tyśmienicy, Jarosławiu, Borku Starym, Dzikowie i Wielkich Oczach.
Dominikanki, czyli Drugi zakon św. Dominika. Jeszcze przed powstaniem męskiego zakonu dominikanów założył św. Dominik w r. 1205 w Prouille we Francji na stoku Pirenejów dom przytułkowy dla niewiast, który wkrótce zamienił się na klasztor żeński z obostrzoną regułą św. Augustyna. Po zatwierdzeniu reguły dominikanów utworzył św. Dominik w r. 1219 drugi klasztor żeński przy kościele San Sisto w Rzymie. Wkrótce potem rozszerzył się zakon dominikanek w całej Europie. Do Polski sprowadzono ten zakon z końcem XIII wieku, a w XVII w. liczono już 15 klasztorów dominikanek.
Dominikańscy tercjarze i tercjarki, czyli Trzeci zakon św. Dominika. Było to pierwotnie stowarzyszenie mężczyzn, założone przez św. Dominika pod nazwą „Militia Jesu Christi“ z początkiem XIII wieku w czasie walk z sektą albigensów. W r. 1405 stowarzyszenia te, męskie i żeńskie, otrzymały osobną regułę. Kongregacja żeńska rozpowszechniła się w Europie i Ameryce, gdzie zajmuje się głównie wychowaniem dziewcząt. Z pośród tej kongregacji wyszło wiele świętych i błogosławionych, jak św. Katarzyna Sienneńska, św. Róża z Limy i inne. W Krakowie istniały dwa domy tercjarek św. Dominika: jeden, założony w r. 1230, do którego należały babka i matka św. Jacka i drugi, założony w r. 1455. Obydwie te kongregacje przeniosły się w XVII w. do klasztoru krakowskiego „na Gródku“, gdzie dotychczas istnieją, przyjąwszy regułę „drugiego zakonu“.
Dominus vobiscum (Pan z wami), pozdrowienie ludu przez kapłana, odprawiającego mszę św.; pierwotnie wypowiadane było tylko przez biskupa na początku mszy. Pochodzi ze Starego Testamentu (księga Rut 11.14), gdzie temi słowami pozdrawia Boos swoich żeńców.
Donatyści, zwolennicy ruchu separatystycznego kościelnego w IV wieku po Chr., powstałego w Afryce północnej jako odszczepieństwo (schizma) od Kościoła katolickiego. W czasie prześladowań chrześcijan przez Dioklecjana, niektórzy chrześcijanie ze zbytniej gorliwości oskarżali się sami wobec władz rzymskich i wydawali w ich ręce księgi święte. Przeciw temu wystąpił biskup kartagiński Mensurius wraz ze swym diakonem Cecyljanem, który ganił nieroztropne szukanie męczeństwa. Gdy Cecyljan w r. 311 został wybrany biskupem kartagińskim, stronnictwo gorliwców nie uznało go i wybrało ze swej strony biskupa, najpierw Majorinusa, a następnie Donatusa. Od tego Donatusa, biskupa Kartaginy i jego stronnika i imiennika Donatusa, biskupa w Casae Nigrae, nazwano odszczepieńców donatystami. Głosili oni naukę, że w Kościele nie może być cierpianym żaden grzesznik i że Kościół przez tolerowanie grzeszników przestaje być prawdziwym, a czynności sakramentalne, dokonywane przez niegodnych kapłanów, są nieważne. Spór pomiędzy Cecyljanem a Donatusem rozstrzygnęły synody w Rzymie (313) i w Arles (314) na korzyść Cecyljana. Gdy także osobiste wdanie się cesarza Konstantyna W. w spór wykazało niewinność Cecyljana, ale nie przekonało donatystów, kazał Konstantyn pozamykać ich kościoły i skazał ich biskupów na wygnanie. Wkrótce odwołał te postanowienia, tem jednak nie załagodził sporu, który za czasów panowania jego następcy przybrał cechy ruchu socjalnego, gdy donatyści połączyli się z t. zw. cyrkumceljonami, którzy włócząc się po kraju, żebrząc i rabując, wywoływali zaburzenia. Przez to donatyści sprowadzili na siebie represje ze strony cesarza Konstansa. Cios ostateczny zadał temu odszczepieństwu św. Augustyn przez swoje pisma i przez dysputę trzydniową w r. 411 w Kartaginie, po której komisarz cesarza Honorjusza uznał donatystów za zwyciężonych. Donatyści, którzy poza granicami Afryki mieli bardzo nielicznych zwolenników, zaginęli zupełne po zdobyciu Afryki północnej przez Wandalów, którzy prześladowali ich tak samo jak prawowiernych chrześcijan.
Dordrecht, miasto w Holandji. Synod w Dordrechcie (1618 — 1619) było to zebranie kalwinistów, celem załatwienia sporu między arminjanami, t. j. stronnikami Arminjusza, a gomarystami (ob. Infralapsarii) co do tłumaczenia nauki Kalwina o przeznaczeniu (predestynacji). Odrzucenie nauki Arminjusza było zgóry postanowione, a urządzenie synodu miało tylko cel polityczny. A mianowicie Maurycy Orański, namiestnik Holandji, był po stronie gomarystów i chciał wykorzystać spór ich z arminjanami dla celów wzmocnienia swej władzy. Spowodował więc Stany Generalne do urządzenia zjazdu, na który zaproszono przedstawicieli kościołów reformowanych z Anglji, Szkocji, Niemiec i Szwajcarji. Obydwie strony, arminjanie i gomaryści, wysłali swych najtęższych teologów. Po półrocznych dysputach uznano naukę Arminjusza za błędną, a jako wyłącznie obowiązującą naukę Kalwina, wyznawaną przez gomarystów, w szczególności naukę o predestynacji, że Chrystus umarł tylko dla wybranych. Około 200 pastorów, zwolenników Arminjusza, usunięto, przywódców uwięziono, a główny obrońca tezy Arminjusza, Oldenbarneweld, został ścięty.
Uchwały synodu w Dordrechcie mają w historji protestantyzmu to zasadnicze znaczenie, że potępiły panujący w nim subjektywizm i uznały niezbędną potrzebę wyższego autorytetu w rzeczach wiary.
Dotacja (uposażenie). Dotacją w obszerniejszem znaczeniu nazywa się w prawie kanonicznem ogół dochodów, połączonych z pewnem stanowiskiem kościelnem. W Polsce konkordat z r. 1925 przewiduje i uznaje trzy źródła uposażenia stanowisk duchownych katolickich:
1) dochody z majątku kościelnego (ob Beneficjum kościelne),
2) dochody z tak zwanych praw stuły (ob. Jura stolae) i
3) dotacje, wypłacane Kościołowi ze Skarbu Państwa na podstawie konkordatu jako tymczasowa rekompensata za dochody z dóbr kościelnych, zabranych przez b. rządy zaborcze, a posiadanych obecnie przez Państwo Polskie.
Część uposażenia duchownych, płynąca z tego trzeciego źródła, nazywa się dotacją w ściślejszem znaczeniu.
Dozór kościelny, instytucja wprowadzona w Polsce w b. zaborze rosyjskim, komisja, złożona z kolatora, plebana i trzech parafjan, mająca obowiązek czuwania nad całością budynków kościelnych i plebańskich oraz dozór nad cmentarzami i domami przedpogrzebowemi. Wobec postanowienia Konkordatu (art. XXV) o ustaniu mocy prawnej wszystkich ustaw, rozporządzeń lub dekretów, sprzecznych z postanowieniami Konkordatu, uznano przepisy o dozorach kościelnych za nieobowiązujące.
Dragonady (franc. dragonades, la mission bottée, les conversions par logements), środki przymusowe, używane przez Ludwika XIV i jego ministra Louvois w celu nawrócenia hugenotów. W r. 1681 obsadzono dragonami mieszkania hugenotów w Poitou i zmuszano ich przez ten kwaterunek do zmiany wyznania. Tego samego środka użyto w r. 1684 w okolicy Béarn w południowej Francji, a następnie w całej Francji, gdzie w miejscowościach, zamieszkałych przez hugenotów, wzywano ludność na trzy dni przed wkroczeniem wojska do zmiany wyznania.
Drakon, 1) wąż lub smok, czczony jako bóstwo złe lub dobre w Chinach i Japonji. 2) W przekładach biblji tłumaczenie wyrazu hebrajskiego, oznaczającego zwierzęta rzeczywiste lub bajeczne, jak np. tannim (wąż), tan (szakal), lewjatan i t. p. 3) Św. Jan nazywa drakonem złego ducha, węża-kusiciela.
Dramat religijny, ob. Misterja.
Droga krzyżowa. Tradycja oznacza w Jerozolimie ulice, przez które przechodził Chrystus w dniu męki od pretorjum Piłata, gdzie ogłoszono wyrok śmierci krzyżowej, aż do Golgoty i złożenia do grobu. Od pierwszych czasów chrześcijaństwa istniał pobożny zwyczaj rozpamiętywania tej drogi, które Kościół katolicki ujął w formę nabożeństwa odpustowego. Franciszkanie, będący od r. 1219 stróżami Grobu Pańskiego, rozpoczęli w swych klasztorach i kościołach w Europie odtwarzać drogę krzyżową zapomocą odpowiednich kaplic, figur i napisów, dzieląc ją na stacje, których było w XV wieku sześć, w XVI jedenaście a obecnie jest czternaście. Nabożeństwo drogi krzyżowej odbywa się przez przechodzenie od jednej stacji do drugiej, połączone z odprawianiem przy każdej z nich odpowiednich rozmyślań i odmawianiem przepisanych modlitw.
„Droit de regard“, ob. Ekskluzywa.
Druidów związek, sekta, zorganizowana na wzór masonerji (ob.) „dla dobra duchowego i moralnego swoich członków, krzewienia powszechnej miłości ludzi i dobroczynności“. Związek ten, założony w Londynie w r. 1782, rozprzestrzenił się w Ameryce, Australji i Afryce a od r. 1872 w Niemczech, gdzie istnieje 56 lóż i około 3000 członków. W każdym kraju stoi na czele związku „Najwyższa Loża Państwowa“ (ang. Supreme Grande-Lodge), której podlegają „wielkie loże dystryktualne“ a pod ich kierunkiem stoją pojedyńcze loże, zwane w Ameryce „gajami“ (groves). Znaki rozpoznawcze członków, hasła i rytuał sekty są ściśle tajne.
Druidzi, kapłani celtyccy w starożytnej Galji i na wyspach Brytyjskich. Rzymianie, zdobywszy Galję, zakazali Druidom odbywania nabożeństw, natomiast w Irlandji utrzymali się najdłużej i stawiali opór misji św. Patryka, apostoła Irlandji w V stuleciu. Dzieli się na drysidów, czyli właściwych kapłanów, bardów, czyli śpiewaków i watów, wieszczów, znających tajemnice przyrody. Wiedzę przekazywali w drodze tradycji ustnej. Nabożeństwa odprawiali na górach i w gajach dębowych (ob. Celtycka religja).
Druzowie. Szczep syryjski, zamieszkujący południowy stok Libanu i Hauran (Hanuan). Zasady ich religji, zawierające się w 7 tajemniczych księgach, są mieszaniną pojęć chrześcijańskich, gnostyckich i mahometańskich. Wierzą w inkarnację jedynego Boga i w wędrówkę dusz. Za założyciela swej religji uważają Hakima, kalifa Egiptu w XI wieku, w którego miał się wcielić Bóg i który zniknął, aby doświadczyć wiarę swych wyznawców. Dzielą się na wtajemniczonych (akkal) i nieświadomych (dżahil). Miłosierdzia i sprawiedliwości przestrzegają tylko wobec współwyznawców.
Drzewa. Kult drzew świętych pojawia się u ludów semickich i indoeuropejskich, prawie we wszystkich religjach. W Babilonji czczono palmę daktylową, w Palestynie u Chananejczyków i żydów drzewo oliwne i winograd. Stary Testament wymienia dęby, cedry i inne drzewa jako drzewa poświęcone Jehowie. Ten kult dochował się dotychczas w Palestynie, gdzie każde niemal drzewo, dziko wyrosłe, poświęcone jest jakiemuś świętemu. Mistyczne znaczenie miały wyrażenia jak „drzewo wiadomości złego i dobrego“, i „drzewo żywota“, wspomniane w Starym Testamencie (Genesis II 9.17 i III 3) i były u żydów symbolem doskonałości, którą ludzkość utraciła przez grzech.
Drzewo Krzyża św. Cząstki z Krzyża, na którym umarł Chrystus Pan, przechowywane są w wielu kościołach Europy. Największa cząstka znajduje się w kościele Notre Dame de Bruges. Nie jest prawdą, jakoby ilość tych relikwij przewyższała objętość wielkiego krzyża, gdyż obliczono na centymetry kubiczne, że wszystkie znane relikwje Krzyża św., złożone razem, wyniosłyby zaledwo trzecią część objętości Krzyża, używanego przez Rzymian do zadawania śmierci krzyżowej (ob. Krzyż).
Dualizm, sposób tłumaczenia sprzeczności, dostrzegalnych w różnych zakresach myślenia, przez istnienie dwu przeciwnych sobie zasad czy pierwiastków, jak np. światło i ciemność, dobro i zło, duch i materja i t. p. Tak w niektórych systemach religijnych, np. w religji Zoroastra dobre bóstwo Ormazd jest przyczyną wszystkiego dobrego a złe bóstwo Aryman przyczyną wszelkiego zła. Dualizm antropologiczny, zwany także psychologicznym, uważa człowieka za złożonego z ciała i duszy. Dualizm metafizyczny zaś głosi, że wogóle istnieją w świecie dwie substancje, a mianowicie substancje przestrzenne, czyli ciało, i substancje myślące, czyli duchy. Wreszcie dualizm kosmonomiczy uznaje różnicę bytu względnego i bezwzględnego, rzeczywistości skończonej i nieskończonej. Takim jest dualizm chrześcijański, uznający istotną różnicę między Bogiem jako pierwotną przyczyną, niezłożoną, niezmienną i absolutną koniecznością, a stworzonym przezeń światem, złożonym z wielu bytów zmiennych i niekoniecznych. Temu dualizmowi sprzeciwia się monizm, który albo utożsamia Boga ze światem (monizm panteistyczny) albo uznaje materję jako jedyny byt (monizm materjalistyczny).
Duch. Dualizm uznaje dwie, niezależnie od siebie istniejące substancje: ducha i ciało. Materjalizm zaprzecza istnienia pierwszego, spirytualizm istnienia drugiego. Filozofja chrześcijańska określa ducha jako substancję, różną od materji, niezależnie od niej istniejącą. Jeżeli duch łączy się z ciałem ludzkiem, nazywa się duszą ludzką.
Duch św., wedle katolickiego dogmatu wiary trzecia osoba Trójcy Przenajśw., pochodząca od Ojca i Syna i współistotna Ojcu i Synowi. Według ewangelji Duch św. objawił się podczas chrztu Chrystusa w postaci gołębicy, podczas Przemienienia Pańskiego jako obłok jasny a w dniu Zielonych Świąt, czyli Zesłania Ducha św. w postaci ognistych języków.
Ducha św. zakony i kongregacje. Były dwa zakony rycerskie Ducha św.: 1) włoski, założony w r. 1352 przez Joannę, królowę Sycylji, wkrótce wygasły i 2) francuski „Ordre du Saint-Esprit“, założony przez Henryka III na pamiątkę jego wyboru na króla polskiego w dzień Zielonych Świątek r. 1573 i wstąpienia na tron francuski w to samo święto r. 1574. Zakon ten zniosła rewolucja w r. 1792 a odnowił go Ludwik XVIII w r. 1814. W 1831 został ostatecznie zniesiony.
Kongregacje pod wezwaniem Ducha św. są następujące: 1) zakon braci szpitalnych Ducha św. w Montpellier i Santa Maria di Sassia w Rzymie. Założony przez Gwidona z Montpellier, zatwierdzony jako fundacja szpitalna przez Inocentego III w r. 1198, został w r. 1700 przemieniony w zakon kanoników regularnych.
2) Szpitalniczki św. Ducha, zakon „kanoniczek regularnych od św. Ducha de Saxia“, założony we Francji, pierwotnie (1212) przy szpitalu w Poligny, był poświęcony szczególnie pielęgnowaniu chorych dzieci. We Francji usunęła go Rewolucja, a istniejąca tam kongregacja „Hospitalićres de St. Esprit“ nie jest zakonem kanoniczek. Ostatni klasztor tego zakonu istnieje dotychczas w Krakowie, założony w r. 1618 pod wezwaniem „św. Ducha de Saxia“. Siostry, zwane pospolicie duchaczkami, mają klasztor przy kościele św. Tomasza i utrzymują szkołę dla dziewcząt.
3) Kongregacja misyjna św. Ducha, założona w r. 1703 przez Ojca Grignon w Paryżu w celu kształcenia młodzieży, zniesiona przez Rewolucję i przywrócona przez Ludwika XVIII, połączyła się w r. 1848 z kongregacją Niepokalanego Serca Marji.
Duchoborcy, ob. Rosyjskie sekty.
Duchowieństwa uposażenie w Polsce, ob. Dotacja.
Duchowieństwo. W najobszerniejszem znaczeniu przez wyraz ten rozumiemy osoby, które z powołania lub z zawodu, w myśl przepisów swojej religji spełniają pewne funkcje religijne, im szczególnie poruczone, lub tylko przewodniczą w funkcjach religijnych ogółu współwyznawców. W tem znaczeniu mówi się o „duchowieństwie wszystkich wyznań“, t. j. nietylko chrześcijańskich, jako o reprezentacji związków wyznaniowych. Nazwę tę stosuje się jednak zwykle tylko do duchownych wyznań chrześcijańskich. Duchowieństwem w najściślejszem znaczeniu, czyli klerem, nazywamy osoby, które przez pewien akt uroczysty wyższej władzy kościelnej zostały wyłączone z ogółu wiernych i poświęcone szczególnie i stale służbie bożej. Do duchowieństwa w tem znaczeniu można zaliczyć tylko duchownych Kościoła rzymsko-katolickiego i Wschodniego. Według nauki Kościoła Chrystus powierzył władzę kościelną nie ogółowi wiernych, jak twierdzi protestantyzm, lecz św. Piotrowi i apostołom, którzy przelali ją na swoich następców (ob. Kapłaństwo, III). Władza kościelna zatem spoczywa w rękach papieży jako następców św. Piotra i biskupów, jako następców apostołów oraz wyświęconych przez nich osób stanu duchownego. W ten sposób powstała hierarchja, obejmująca diakonat, prezbiterat i episkopat z papieżem jako głową Kościoła (ob. Hierarchja). Prawo kanoniczne katolickie rozróżnia trzy stany w Kościele: duchowny, świecki i zakonny (can. 107), a duchownymi (clerici) nazywa tych, którzy zostali oddani, przynajmniej przez pierwszą tonsurę, na służbę bożą (can. 108 § 1). Duchowieństwo zatem nie jest kastą lub stanem, do którego się należy przez urodzenie, lecz stanem z powołania. Powołanie zaś w znaczeniu objektywnem polega nietylko na uznaniu ze strony władzy kościelnej, że osoba czująca je (powołanie w znaczeniu subjektywnem) posiada warunki do wstąpienia do stanu duchownego, lecz także na pewnym akcie tej władzy, mocą którego osoba wyświęcona zostaje stale wyłączoną ze stanu świeckiego i przyjętą do stanu duchownego. Akt ten nazywa się święceniem. Ma w Kościele rzymsko-katolickim i Wschodnim znaczenie sakramentu, pozostawiającego charakter niezmazalny i tem różni się od ordynacji protestanckiej, która nie jest sakramentem, lecz tylko stwierdzeniem (świadectwem), że kandydat posiada kwalifikacje do nauczania w kościele i do administrowania sakramentów.
Duchowny tytuł, ob. Tytuł święcenia.
Dulja, ob. Adoracja.
Dunkersi, ob. Baptyści.
Duns Scotus Jan, słynny teolog scholastyczny z zakonu franciszkanów, zwany przez współczesnych Doctor subtilis lub Doctor marianus. Urodził się w Dun w Irlandji, albo w Dunston w Anglji, ok. r. 1265, kształcił się w Oxfordzie i w Paryżu, gdzie otrzymał stopień doktorski i wykładał na uniwersytetach w Oxfordzie, Paryżu i Kolonji. Umarł w Kolonji w r. 1308. Jest założycielem szkoły filozoficzno-teologicznej, zwanej szkołą skotystów, w przeciwstawieniu do tomistów, t. j. uczniów św. Tomasza z Akwinu.
Dusza. Ze stanowiska religji chrześcijańskiej duszą nazywa się ożywiający ciało ludzkie pierwiastek życia, rozumu i woli, substancja, mająca byt ciągły, od ciała niezależny, niematerjalny, pojedyńczy (niezłożony) i nieśmiertelny. Różne wierzenia rozmaicie przedstawiały sobie duszę, jak np. Egipcjanie pod postacią szarańczy lub jastrzębia z głową i rękami ludzkiemi, Persowie jako twarz ludzką uskrzydloną i t. p. Również rozmaicie przedstawiano sobie siedzibę duszy: we krwi, w sercu, w mózgu, w całem ciele. Co do początku duszy istnieją, cztery teorje: panteiści twierdzą, że dusza wyłania się z substancji bożej, traducjaniści przypisują początek duszy rodzicom, Rosmini utrzymuje, że rodzice dają dziecku duszę zmysłową a Bóg zamienia ją na rozumną, wreszcie kreacjanizm uczy, że Bóg stwarza bezpośrednio duszę ludzką, która łączy się z ciałem w chwili poczęcia.
Duszpasterstwo, ogół obowiązków, których spełnianie należy do duchowieństwa w stosunku do wiernych. W Kościele katolickim duszpasterstwo (cura animarum) może być albo wyższe, połączone z władzą sądowniczą i prawodawczą, w zakresie kościelnym, sprawowane przez papieża i biskupów, albo niższe, sprawowane przez duchowieństwo, podwładne biskupowi. Do czynności duszpasterskich należy udzielanie sakramentów, odprawianie nabożeństw, głoszenie kazań, nauczanie religji i t. p.
Dusz wędrówka, ob. Metempsychoza.
Dwużeństwo, ob. Bigamja.
Dynamizm, sposób filozoficznego tłumaczenia zjawisk materjalnych przez działanie siły jako przyczyny tych zjawisk. Według teorji dynamizmu, materja jest to tylko wynik dostrzegalny działania siły, a wszystkie objawy materji są dziełem sił.
Dyplomatyka papieska, umiejętność krytycznego badania dawnych dokumentów urzędowych, pochodzących z kancelarji papieskiej, a mianowicie badania ich autentyczności, dat, podpisów oraz należytego zrozumienia ich treści. Umiejętność ta dzieli historję kancelarji papieskiej na cztery okresy: pierwszy od początku istnienia papiestwa do pontyfikatu Leona IX (1048), drugi do Inocentego III (1198), kiedy zaczynają się ustalać formy aktów papieskich, trzeci, obejmujący wieki XIII i XIV oraz początek XV (do r. 1431), wreszcie czwarty okres, od r. 1431 do pontyfikatu Leona XIII, okres charakterystyczny przez powstawanie nowych rodzajów aktów papieskich.
Dyptychy (diptycha ecclesiastica, matriculae ecclesiae), w pierwszych czasach chrześcijaństwa zapiski kościelne, umieszczane na dwóch lub więcej razem połączonych tabliczkach. Od III wieku zaczęto używać dyptychów do publicznego użytku, za-pisując w nich imiona osób, które przynosiły do kościoła chleb i wino, potrzebne do ofiary mszy św., imiona biskupów, męczenników i wyznawców, tudzież dobrodziejów kościoła. Rozróżniają dyptychy żyjących i dyptychy zmarłych. Jedne i drugie odczytywano przy nabożeństwie, a wykreślenie z dyptychów równało się karze wykluczenia z Kościoła, która spotykała heretyków, schizmatyków i zbrodniarzy. W Kościele zachodnim zaniechano użytku liturgicznego dyptychów od XII wieku, w Kościele wschodnim trwa on dotychczas.
Dysmembracja beneficjów kościelnych, akt prawny, mocą którego zmienia się uposażenie lub obszar terytorjalny jednego beneficjum na korzyść drugiego. Przy parafjach dysmembracja następuje zwykle przez zmianę ich granic, t. j. przez odjęcie jednemu beneficjatowi części obszaru parafji i przyłączenie jej do innej parafji, ewentualnie w drodze zamiany. Dysmembracji beneficjów może dokonać ta władza kościelna, która jest powołana do ich tworzenia a więc co do parafji tylko biskup, przy beneficjach zastrzeżonych papieżowi tylko papież.
Dyspensa, akt wyższej władzy kościelnej, zwalniający w pewnym poszczególnym wypadku od ścisłego zastosowania obowiązującego przepisu prawa kościelnego. Tak np. może być udzielona dyspensa od kar kościelnych, od wadliwości będących przeszkodami przy otrzymaniu święceń, od przeszkód do zawarcia małżeństwa lub do wstąpienia do zakonu, od przysięgi, popierającej przyrzeczenie, od postu, od ślubów zakonnych i t. p. Prawo udzielania dyspens od wszystkich ustaw kościelnych przysługuje w zasadzie tylko papieżowi, jako ustawodawcy. Biskup może dyspensować od ustaw diecezjalnych i od ustaw synodu diecezjalnego. Od ustaw powszechno-kościelnych i ustaw partykularnych, wydanych przez papieża, może biskup udzielać dyspensy tylko wtedy, gdy ma do tego upoważnienie lub gdy udanie się do papieża jest trudne, a zwłoka grozi niebezpieczeństwem. Proboszcz może udzielać dyspensy tylko w wypadkach, wyraźnie w prawie oznaczonych, a więc od niektórych przeszkód przy zawarciu małżeństwa w razie niebezpieczeństwa śmierci i w innych wypadkach naglących, jeżeli nie można odnieść się do biskupa, oraz od zachowywania świąt i postów. Przełożeni zakonów mają wobec swoich podwładnych prawo dyspensowania, równe biskupowi. Wreszcie spowiednicy mogą udzielać dyspens w pewnych, ściśle określonych wypadkach.
Dysputy religijne. Od pierwszych wieków chrześcijaństwa usiłowano wielokrotnie wyrównywać różnice wierzeń i wyznań zapomocą dysput teologicznych, urządzanych najczęściej publicznie i pod patronatem władzy państwowej. Taką była np. dysputa w Kartaginie w r. 411 pomiędzy św. Augustynem a zwolennikami sekty donatystów, dysputa w Konstantynopolu w r. 553, wywołana przez błędy nauki monofizytów, w r. 645 dysputa św. Maksyma z monoteletami. W czasie t. zw. reformacji odbył się, po-cząwszy od dysputy w Heidelbergu w r. 1518, cały szereg dysput między katolikami i protestantami, tudzież między protestantami wszelkich odcieni. W czasach nowszych głośną była dysputa rzymska w r. 1872, którą wywołał metodysta, Franciszek Sciarelli, starając się udowodnić, że św. Piotr nigdy nie był w Rzymie.
Dysydenci. Dissidentes in religione (różniący się w wierze) nazywali się w Niemczech i w Polsce do r. 1632 tak katolicy jak protestanci. W tem znaczeniu użyto tej nazwy po raz pierwszy w Polsce w czasie sejmu konwokacyjnego w r. 1573 w tak zwanej konfederacji jeneralnej warszawskiej. Później nazywano w Polsce dysydentami tylko niekatolików z wyjątkiem arjanów, menonitów, kwakrów i anabaptystów, a zatem obejmowano tą nazwą głównie luteranów, reformowanych czyli kalwinów i braci czeskich, następnie zaś także tych zwolenników Kościoła grecko-wschodniego, którzy nie przystąpili do unji, czyli t. zw. schizmatyków (ob. Dyzunici).
Ustawodawstwo polskie w sprawach wyznaniowych było, począwszy od dekretu wieluńskiego Władysława Jagiełły z r. 1424, uznającego herezję jako obrazę majestatu, dość surowe. Tak np. umowa korczyńska w r. 1438 uważa heretyków za nieprzyjaciół kraju. Postanowienia takie powtarzano wielokrotnie w ciągu wieku XV, ale w praktyce ich nie stosowano. W wieku XVI synod łęczycki (1527) wprowadził inkwizycję, która nigdy nie weszła w życie. Synody piotrkowski (1530), łęczycki drugi (1532) i piotrkowski drugi (1540) obostrzyły nawet kary na nowatorów religijnych, którzy jednak mimo tego cieszyli się w Polsce wolnością i tolerancją, większą niż gdziekolwiek indziej w ówczesnej Europie. Rozporządzenia króla Zygmunta Augusta, wydane w Wilnie w r. 1563 i w Grodnie w r. 1568, zapewniały nowatorom religijnym zupełną wolność religijną i możność zajmowania urzędów publicznych. Po śmierci Zygmunta Augusta nowatorzy pod wpływem wieści o prześladowaniu heretyków zagranicą postanowili się zabezpieczyć i na sejmie konwokacyjnym podali projekt „pokoju religijnego“, który został uchwalony i ogłoszony 28 stycznia 1573 r. pod nazwą „konfederacji jeneralnej warszawskiej“. Na mocy tej umowy, katolicy i protestanci zobowiązali się wzajemnie do utrzymywania pokoju religijnego, przyczem zapewniono dysydentom zupełną wolność w rzeczach wiary. Na żądanie ich zostały artykuły konfederacji, dotyczące pokoju religijnego, umieszczone w „pacta conventa“ i w rocie przysięgi Henryka Walezjusza. Pomimo usilnych starań Stefana Ratorego, Władysława IV i Jana Kazimierza o pogodzenie dysydentów, pokój religijny, naruszany obustronnie, nie dał się utrzymać. W czasie wojen szwedzkich dysydenci, t. j. luteranie, kalwini i bracia czescy, stawali stale po stronie Szwedów, razem z nimi łupili kościoły i grabili mienie katolików. Mimo tego konfederacja warszawska z r. 1704 zaręczała im wolność stawiania nowych zborów i szkół i uwalniała ich od stawania w sądach duchownych. Do reakcji przyszło dopiero w t. zw. „Ugodzie Warszawskiej“ z 3-go listopada 1716, w której zakazano dysydentom budowy nowych zborów i publicznego odprawiania nabożeństw. Wobec tego dysydenci odbyli w r. 1718 synod w Gdańsku, na którym uchwalili zwrócić się o pomoc do rządów obcych. Od tego czasu sprawa dysydentów służyła rządowi pruskiemu i rosyjskiemu stale za powód mieszania się w sprawy polskie a pośrednio upozorowała rozbiór Polski. Jakkolwiek ostatni sejm konwokacyjny w r. 1764 zapewnił dysydentom zupełny pokój co do osób i mienia, zniósł wszelkie bezprawia i zapewnił wymiar sprawiedliwości w razie ich powtórzenia, niezadowoleni dysydenci uzyskali w r. 1767 na sejmie warszawskim, po którym nastąpiło wywiezienie biskupów Sołtyka i Załuskiego przez Rosjan, uchwałę, powziętą pod presją rządu rosyjskiego i pruskiego, dopuszczającą dysydentów i dyzunitów do wszystkich godności i urzędów i znoszącą wszelkie wydane przeciw nim kiedykolwiek ustawy wyjątkowe.
Konstytucja 3-go Maja uznała religję katolicką za panującą, zapewniła jednak wolność wszystkich wyznań. Konstytucja W. Księstwa Warszawskiego, konstytucja Królestwa z r. 1825 i statut organiczny z r. 1832 głosiły, że różność wyznań chrześcijańskich nie będzie przeszkodą w używaniu praw cywilnych i politycznych.
Obecnie obowiązująca w Polsce ustawa konstytucyjna z 17 marca 1921 r. zapewnia w art. 111 wszystkim obywatelom wolność sumienia i wyznania. „Żaden obywatel nie może być z powodu swego wyznania i przekonań religijnych ograniczony w prawach przysługujących innym obywatelom. Wszyscy mieszkańcy Państwa Polskiego mają prawo wolnego wyznawania zarówno publicznie jak prywatnie swej wiary i wykonywania przepisów swej religji lub obrządku, o ile to nie sprzeciwia się porządkowi publicznemu ani obyczajności publicznej“.
Dyzunici. Dyzunitami zwano w Polsce wyznawców Kościoła greckowschodniego, czyli schizmatyków (zwanych od r. 1837 z rozkazu rządu rosyjskiego prawosławnymi), którzy nie przystąpili do unji z Kościołem rzymsko-katolickim (por. Unici). W dziejach politycznych Polski odegrali dyzunici znaczną rolę, najpierw przez gwałtowne spory i walki, które prowadzili z unitami, a w których rządy Władysława IV usiłowały, bez korzyści dla państwa, doprowadzić do zgody a następnie od czasów wojen kozackich za Jana Kazimierza przez nienawistne stanowisko wobec Polski i katolicyzmu, zwłaszcza od czasu, gdy wraz z dysydentami (ob.) oddali się pod protektorat państw zaborczych.
Dzeus (Zeus), ob. Grecka mitologja i religja.
Dzieci Marji. Stowarzyszenie pobożne, czyli bractwo dzieci Marji, ustanowione w Lyonie w r. 1831 jako kongregacja pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia N. M. P. przez siostry Najśw. Serca Jezusowego, w r. 1847 w domach sióstr miłosierdzia, a w r. 1886 przez O. Passeri w Rzymie pod wezwaniem Niepokalanej Bogarodzicy i św. Agnieszki. Do bractw tych należą kobiety ze wszystkich sfer społecznych a celem ich jest udoskonalenie własne i szerzenie pobożności i moralności katolickiej.
Dzieciątka Jezus Córki, zgromadzenie zakonne, założone w Rzymie w r. 1561, liczące zawsze 33 sióstr. Zajmowały się wychowaniem dziewcząt.
Dzieciątka Jezus szpital w Warszawie, zawdzięcza swoje powstanie misjonarzowi ks. Piotrowi Baudouin (ob.), który wybudował ten szpital w latach 1732 — 4761 i był jego pierwszym rektorem.
Dzieje Apostolskie, nazwa piątej księgi Nowego Testamentu (ob. Biblja). Autorem jej jest św. Łukasz ewangelista, który ją napisał prawdo-podobnie w Rzymie w r. 64 po nar. Chr. w języku greckim. Opisuje pierwsze lata dziejów Kościoła począwszy od Wniebowstąpienia Pańskiego aż do pierwszego uwięzienia św. Pawła w Rzymie.
Dziekan. Urząd dziekana, czyli nadzorcy nad. dziesięciu (z gr. deka, zn. dziesięć), powstał w Kościele najpierw w zakonach, gdzie przełożeni klasztorów powierzali starszym zakonnikom dozór nad kilkoma (9 — 10) innymi zakonnikami. Obecnie dziekanem w kapitule katedralnej jest najstarszy z kanoników. W kolegjum kardynalskiem w Rzymie dziekanem jest najstarszy z kardynałów, do którego należy przewodnictwo w konklawe i koronacja nowowybranego papieża.
Według prawa kanonicznego biskup diecezjalny ma podzielić swą diecezję na obwody, złożone z kilku parafij, zwane dziekanatami (ob. Dekanat). Na czele dziekanatu stoi kapłan, wybrany przez biskupa z pomiędzy rządców kościołów parafjalnych. Oprócz uprawnień, które dziekanowi może nadać synod prowincjonalny lub diecezjalny i władzy, szczególnie mu zleconej przez biskupa, dziekan ma prawo i obowiązek czuwać nad życiem duchownych swego okręgu, a mianowicie baczyć na to, czy urzędy swoje kościelne sprawują pilnie i zgodnie z przepisami kościelnemi. W tym celu ma dziekan wizytować parafje swego okręgu w czasie oznaczonym przez biskupa. W razie śmierci proboszcza ma starać się o to, aby nie zginęły księgi parafjalne, dokumenty, sprzęty kościelne i inne rzeczy należące do kościoła. Ma zwoływać księży swego okręgu na konferencje dekanalne, na których przewodniczy. Przynajmniej raz na rok winien zdawać sprawę biskupowi ze stanu swego dziekanatu.
Dzień pojednania, święto żydowskie, obchodzone w dziesiątym dniu 7 miesiąca zw. Tiszra, t. j. we wrześniu lub w październiku. Obowiązuje do wstrzymania się od wszelkiej pracy i do zachowania postu. Za czasów istnienia świątyni jerozolimskiej było to najwspanialsze święto żydowskie, połączone ze składaniem ofiary błagalnej, którą były dwa kozły, ofiarowywane za grzechy ludu, jeden Bogu, a drugi złemu duchowi pustyni. Po upadku państwa żydowskiego i rozproszeniu żydów, dzień ten pozostał świętem pokuty, spędzanym wśród postu, modlitwy i rozmyślań nad minioną wielkością. U żydów w Polsce nazywa się sądnym dniem.
Dzień zaduszny, ob. Zaduszny dzień.
Dziesięciny. W Starym Testamencie były to daniny dziesiątej części płodów rolnych, które Żydzi składali lewitom. Pierwsze ślady pobierania dziesięcin w chrześcijaństwie na rzecz duchowieństwa napotykamy w IV wieku. Synod w Macon w r. 585, powołując się na postanowienia Starego Testamentu, sformułował prawo Kościoła do pobierania dziesięcin. Prawo to uznali cesarze frankońscy w VIII wieku, a następnie inni panujący świeccy. W Polsce zaprowadzenie dziesięcin polegało na nadaniu książęcem i były one w wieku XII obowiązkiem powszechnym. Dziesięciny rozróżniano na osobiste, płacone od dochodu i na rzeczowe, z płodów rolnych i inwentarza.
W Polsce istniały prawie wyłącznie dziesięciny rzeczowe, czyli gruntowe. Według sposobu pobierania dziesięciny rozróżniano dziesięcinę snopową, czyli wytyczną, sepową, t. j. pobieraną w ziarnie i pieniężną, czyli małdratową. Od XIII wieku umawiano się o zmianę dziesięciny wytycznej na pieniężną w drodze ugody między plebanem a dziedzicem.
Nowsze ustawodawstwo świeckie zniosło dziesięciny, a mianowicie we Francji w okresie rewolucji zniesiono je bez odszkodowania. Inne ustawodawstwa starały się pogodzić wymagania słuszności z względami ekonomicznemi i znosząc ciężary wyznaczały uprawnionym odpowiednie wynagrodzenie. Kodeks kanoniczny pozostawia dziesięciny ustawodawstwu partykularnemu i prawu zwyczajowemu.
Dziesięcioro przykazań, ob. Dekalog.
Dziewica Orleańska, ob. Joanna d’Arc.
Dziurniki, sekta rosyjska, stanowiąca gałąź bezpopowców (ob. Rosyjskie sekty).
Dzwony. Używanie dzwonów do celów kultu religijnego znane było już u starożytnych Greków i Egipcjan. Pierwsza wzmianka o używaniu dzwonów w Kościele zachodnim znajduje się w końcu VI wieku. W Kościele wschodnim wprowadzono dzwony dopiero z końcem IX wieku. Do liturgicznego użytku służą mianowicie w kościele małe dzwonki ręczne i dzwony większe, zawieszane na wieży kościelnej lub w osobnych dzwonnicach. Ceremonjał katolicki przepisuje szczegółowo obrzędy przy poświęceniu dzwonów, zwane powszechnie chrztem dzwonu. Poświęcenia tego dokonywa biskup, który rozpoczyna ceremonję, intonując psalmy. Potem następuje obmycie i namaszczenie dzwonu przez biskupa oraz nadanie mu imienia jednego lub kilku świętych. Okadzenie dzwonu i uroczyste odśpiewanie ewangelji o Marji i Marcie (Łuk. X 38 — 42) kończy ceremonję.
Najstarszym dzwonem w Polsce jest dzwon w Czersku z XII wieku, najsłynniejszym z artystycznego wykonania i harmonijnego dźwięku jest historyczny „Zygmunt“ w katedrze na Wawelu w Krakowie, fundowany przez króla Zygmunta Starego w r. 1520.
Dżainizm (w ang. pisowni jainism), sekta religijna, rozpowszechniona w Indjach najwięcej w wiekach VIII do XI, a licząca tam obecnie przeszło miljon wyznawców. Nazwa sekty pochodzi od dżina (jina), znaczy „zwycięzca“, t. j. nazwy nadanej jej założycielowi. Czas powstania sekty nie jest ustalony i waha się pomiędzy r. 850 a 600 przed nar. Chr. W tym czasie miał żyć w Indjach najwybitniejszy z 24 dżinów (zwycięzców) czyli proroków, Vardhamana, zwany także Mahavira, czyli „wielki bohater“. Jego doktryna jest zupełnie ateistyczną. Uznaje istnienie świata, złożonego z materji i z dusz, wędrujących wiekuiście przez rozmaite formy materji. Owocem działania duszy w ciele jest „karman“, czyli czynność, ruch. Życie obyczajne sprowadza wcielenie w wyższe formy cielesne, skutkiem zaś życia grzesznego jest to, że dusza wciela się w formy coraz niższe zwierząt, roślin, lub nawet przedmiotów martwych. Dążeniem człowieka winno być wedle dżainizmu wyswobodzenie się z „karman“, z więzów duszy z materją i przejście do nirwany. Do tego celu prowadzi „triratna“ („potrójny klejnot“), którą stanowi: 1) prawdziwa wiara, że Dżina zwyciężył świat, 2) prawdziwa wiedza o tem, jaki jest świat i jak go przezwyciężać i 3) prawdziwa obyczajność, polegająca na wyniszczeniu tego, co powoduje „karman“, a więc na poskromieniu żądz i wszelkiego popędu do działania. Dżainici dzielą się na dwa odłamy: swetambaras, t. j. noszących białe szaty, i digambaras, t. j. chodzących nago. Obecnie (1927) liczą w Indjach 1,250,000 wyznawców tej sekty. Mimo ateistycznego charakteru swej religji, posiadają świątynie, cenione jako zabytki architektury hinduskiej, obchodzą dni świąteczne i składają ofiary z kwiatów i kadzideł (por. Hinduizm).
