Penitencjarz, 1) biskupi, w Kościele wschodnim w w. III i IV kapłan, wyznaczony przez biskupa, nakładający na grzeszników pokuty publiczne według kanonów pokutnych. Urząd ten, zniesiony przez patrjarchę carogrodzkiego Nektarjusza w r. 391, ustał faktycznie dopiero po zniesieniu pokuty publicznej. Od XII w. penitencjarzem biskupim zwie się kapłan, który otrzymał od biskupa władzę rozgrzeszania wypadków, zastrzeżonych biskupowi. Jest nim zwykle kanonik penitencjarz kościoła katedralnego. 2) Penitencjarz papieski, kardynał, od XIII w. przełożony kolegjum, zwanego penitencjarją rzymską (ob.
Kurja rzymska).
