Upaniszady, księgi filozoficzno-religijne indyjskie (hinduskie), powstawały, począwszy od VI do IV wieku przed Chr., jako dzieło całego szeregu filozofów, z których każdy na swój sposób wyrażał jedną myśl zasadniczą i rozwijał ją według swój ich wyobrażeń. Tą zasadniczą myślą upaniszad jest panteizm a jego wyrazem brahma, nie dające się określić pojęcie absolutu, napoły siła, napoły substancja, będąca równocześnie przyczyną świata i światem samym. Temu starożytnemu pojęciu brahmy przeciwstawiają autorowie upaniszad nowe pojęcie: atman, dusza, czyli to, co człowiek po odrzuceniu wszelkich zewnętrzności odnajduje w sobie, jako istotną treść swojego „ja“. Obydwa pojęcia, brahman i atman, jedno kosmiczne, drugie psychiczne, spływają się w upaniszadach w jedno. Stąd powstaje aksjomat: brahman to jest atman, tożsamość bóstwa ze światem, duszy wszechświata z duszą człowieka. Wychodząc z tego założenia, upaniszady starają się rozwiązać zagadnienie kosmiczne, twierdząc, że brahmanatman jest jedynym bytem realnym. Poznanie, co to jest atman, jest poznaniem wszystkiego, gdyż brahmanatman jest czemś jednolitem i niezmiennem. Świat nie jest tworem brahmy, lecz jest nim samym. Zagadnienie psychiczne rozwiązują upaniszady również na podstawie aksjomatu tożsamości brahmy z atmanem. Atman, będący duszą wszechświata, przenika wszystkie ciała żyjące, lecz i tu niema żadnej wielkości, żadnego różnicowania. Nieskończenie mała dusza człowieka jest tem samem, co nieskończenie wielka dusza wszechświata; małe, osobiste „ja“ jest identyczne z wielkiem „ja“ wszechświata. Trzeciem zagadnieniem jest problem zbawienia, które upaniszady rozumieją, jako poznanie w sobie pierwiastka brahman-atman. Poznanie to może nastąpić tylko przez szereg przeistoczeń, przez wędrówkę duszy przez różne ciała, czyli przez metempsychozę. Być zbawionym znaczy, według upaniszad, wyswobodzić się od przymusu dalszej wędrówki przez uzyskanie najwyższego wewnętrznego poznania. Do tego celu ma prowadzić askeza i joga, czyli zupełne zatopienie się w metafizycznem rozmyślaniu.
(Chantepie da la Saussay: Lehrbuch der Religionsgeschichte. Tübingen, 1905; A. Barth: Les religions de l’Inde, 1870; E. W. Hopkins: The Religions of India. 1895; I. A Święcicki: Literatura indyjska. Warszawa. 1907).
