Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów/U (całość)
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów |
| Wydawca | Wydawnictwo M. Arcta |
| Data wyd. | 1930 |
| Druk | Drukarnia Zakładów Wydawniczych M. Arct, Sp. Akc. |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | U – wykaz haseł Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI  Cała encyklopedia |
| Indeks stron | |
Ubikwizm (omnipraesentia, Ubiquität) teorja Lutra, przypisująca przymiot wszechobecności nie tylko Boskiej ale i ludzkiej naturze Chrystusa. Teorja ta miała przez twierdzenie, że ciało Chrystusa dlatego jest w Eucharystji, ponieważ jest wszędzie, pokryć brak, wytworzony przez odrzucenie przez Lutra katolickiego dogmatu o transsubstancjacji. Twierdzenie powyższe sprzeciwia się pojęciu o naturze ludzkiej, która zawsze, nawet wtedy, gdy przysługuje Chrystusowi, jest ograniczona przestrzenią, co stwierdzają również fakta, opisane w ewangelji, która ukazuje Chrystusa, przechodzącego z miejsca na miejsce i wielokrotnie zaznacza, że Chrystus w danej chwili znajdował się w tem, a nie w innem miejscu. Ubikwizm Lutra, który odrzucają w nowszych czasach protestanci, dał powód już za jego życia do licznych sporów pomiędzy protestanckimi teologami i wytworzył dziwaczne teorje, jak np. teorja kryptyków, twierdzących, że Chrystus, będąc także w naturze ludzkiej wyposażony przymiotem wszechmocy i wszechobecności, używał tych przymiotów skrycie, oraz teorja cenotyków (z greck. kenos = ogołocony), wedle których Chrystus posiadał te przymioty, ale wyrzekł się ich użycia.
Ubiory liturgiczne, ob. Szaty liturgiczne.
Uczniowie Chrystusa (Campbellici), sekta amerykańska, odłam baptystów (ob.), założona przez Tomasza i Aleksandra Campbellów, duchownych prezbiterjańskich. Tomasz Campbell przybył w r. 1809 z Irlandji do Ameryki i objął w Pensylwanji posadę duchownego prezbiterjańskiego. Poróżniwszy się ze swą gminą, przystąpił wraz z synem Aleksandrem do gminy baptystów i dał się ochrzcić według ich rytuału. Wkrótce jednak Aleksander Campbell począł kwestjonować niektóre wierzenia i zwyczaje baptystów i wraz z ojcem głosić odmienną, naukę. Z powodu jego poglądów wywiązały się między nim a baptystami liczne spory, które doprowadziły do zerwania i utworzenia w r. 1827 nowej sekty, nazwanej przez Campbella „Disciples of Christ“ („uczniowie Chrystusa“). Główne zasady tej sekty są: 1) że Duch św. nie działa na ludzi bezpośrednio, lecz tylko przez słowo Boże; 2) że przez zanurzenie w wodzie (immersion) następuje zupełne odrodzenie człowieka. Sekta, silnie zorganizowana, liczy obecnie przeszło 1.200.000 wyznawców, utrzymuje 8900 kościołów, 6000 duchownych, 860 szkół biblijnych i kilka szkół wyższych, jak Drake-University w Des Moines, Butler College w Indianopolis, Transylvania College w Lexington, Hiram College w Hiram i in.
Ulema (arab, „wiedzący“), duchowni mahometańscy, znawcy Koranu oraz opartego na nim prawa cywilnego. Dzielą się na imamów, muftich czyli wykładaczów prawa i kadich czyli sędziów. Głową stanu ulemów w Turcji był szeik-ul-islam, czyli wielki mufti, godność, zniesiona w republice tureckiej w r. 1924 (ob. Islam).
Ultramontanizm (ultra montes = za górami, t. j. za Alpami), w średnich wiekach określenie geograficzne: ultramontanami nazywano we Włoszech Niemców a w Niemczech Włochów. W czasie walk między papiestwem a państwem za Grzegorza VII (1073 — 1303) i Bonifacego VIII (1294 — 1303) w Niemczech i we Francji ultramontanizm stał się nazwą zapatrywania polityczno kościelnego, które przypisuje wyższość władzy duchownej nad świecką. Gdy we Francji zapanował galikanizm (ob.), ultramontanami zaczęto nazywać przeciwników t. zw. „swobód kościoła galikańskiego“ a zwolenników wszechwładzy papieża na polu kościelnem i jego wyższość nad soborem i biskupami. Od czasu soboru watykańskiego i ogłoszenia t. zw. Syllabusa oraz i dogmatu o nieomylności papieża (r. 1870), to znaczenie ultramontanizmu zostało szczególnie podkreślone przez modernistów i protestantów w Niemczech i we Francji, uważających go za utożsamianie papieża z Kościołem. W istocie swej ultramontanizm współczesny nie jest niczem więcej, jak szczególnem zaznaczaniem prymatu papieskiego czyli absolutnej władzy papieża, jako głowy Kościoła w sprawach religji. Potrzebę tej absolutnej władzy uzasadnia nazywany ultramontanem pisarz francuski Józef de Maistre na 50 lat przed soborem watykańskim w sposób następujący: „Mówiąc, że Kościół jest nieomylny, nie żądamy przez to dla Kościoła żadnego wyjątkowego przywileju, żądamy tylko, aby korzystał z prawa, które przysługuje wszystkim władzom naczelnym. Każda zwierzchność musi działać jako nieomylna a każda władza najwyższa jest absolutna. Z chwilą, gdy można jej się sprzeciwić pod pozorem, że zbłądziła lub że jest niesprawiedliwa, przestaje istnieć. Tak samo jest z rządem kościelnym: musi istnieć, bo Kościół, jak każda inna społeczność, musi być rządzony, inaczej nie byłoby jedności. Ten rząd jest przeto z natury swej nieomylny czyli absolutny: gdyby takim nie był, przestałby istnieć“. (Joseph de Maistre: Du Papęe, 1819).
Umywanie liturgiczne, ob. Ablucja.
„Unam Sanctam“, bulla Bonifacego VIII z r. 1302 o stosunku Kościoła do państwa (ob. Kościół i państwo).
Unici, chrześcijanie, należący do Kościoła katolickiego na podstawie aktów unji (ob. Unia I), zawieranych przez ten Kościół z różnemi odłamami Kościoła wschodniego. Dążność do pojednania Kościołów, rozdartych schizmą Focjusza i Cerularjusza (ob. Grecko-wschodni Kościół) ujawniła się bezpośrednio po powstaniu schizmy. Już na soborze w Lyonie w r. 1274 ułożono unję z Grekami na podstawie uznania przez nich dogmatu o pochodzeniu Ducha św. (ob. Filioque). Sprawcę unji podjął następnie sobór ferrarsko-florencki (ob. Florencki sobór) i zawarł w r. 1439 unję z Grekami i Armeńczykami, w r. 1441 z jakobitami a w r. 1445 z nestorjanami i maronitaimi. Przyłączonym Kościołom wschodnim pozostawiono ich odrębny obrządek, język liturgiczny, własną hierarchję i zwyczaje kościelne (jak np. kalendarz kościelny, małżeństwo księży przed otrzymaniem święceń, sposób obchodzenia postów i t. p. ). Unja florencka połączyła cały Kościół wschodni z Kościołem katolickim, nie była jednak trwała, gdyż Grecy zawarli ją głównie pod naciskiem przyczyn politycznych, a mianowicie grożącego niebezpieczeństwa ze strony Turków, chcąc sobie zapewnić pomoc Zachodu. Wyznawcy Kościoła wschodniego w Polsce przyjęli unję za pośrednictwem Izydora, metropolity kijowskiego, który brał udział w soborze florenckim i podpisał akt unji. Wykonywając ją, król Władysław Warneńczyk ogłosił w r. 1443 zrównanie praw duchowieństwa unickiego z łacińskiem w Polsce. I tu jednak unja nie przyjmowała się, a podkopało ją małżeństwo króla Aleksandra Jagiellończyka z Heleną, księżniczką moskiewską, tak że w r. 1519 metropolitą kijowskim został znowu nieunita. Myśl unji była w Polsce, na Litwie i Rusi w drugiej połowie XVI w. w stanie zupełnego zaniku. Podjęli ją za czasów Batorego jezuici i zyskali dla niej, poparcie króla i kanclerza Zamojskiego. Właściwym jej twórcą w Polsce był Piotr Skarga, który w piśmie p. t. „O jedności Kościoła Bożego pod jednym pasterzem“ wykazał wszystkie niebezpieczeństwa, grożące Kościołowi wschodniemu w razie dalszego trwania schizmy. Ziarno, rzucone przez jezuitów, poczęło kiełkować: w r. 1594 biskupi ruscy z Cyrylem Terleckim, biskupem łuckim, na czele wystąpili z adresami do papieża Klemensa VIII i do króla Zygmunta. III, upoważniając biskupów Pocieja i Terleckiego do prowadzenia układów. Ze strony króla brali w nich udział Lew Sapieha, Jan Zamoyski i biskup Bernard Maciejowski a ze strony papieża nuncjusz Malaspina. W ten sposób przyszedł do skutku układ krakowski, w którym król przyjął warunki, stawiane przez biskupów ruskich a mianowicie wznowił przywilej Władysława Warneńczyka z r. 1443 o zrównaniu praw duchowieństwa ruskiego z łacińskiem, gwarantował im wolność od wpływów Kościoła greckiego i od jurysdykcji patrjarchy carogrodzkiego, obsadzanie stolic biskupich w diecezjach unickich rodowitymi Rusinami, zwrot dóbr cerkiewnych i poddanie wszelkich cerkwi i bractw cerkiewnych pod władzę biskupów unickich. W bulli „Magnus Dominus et laudabilis“ z 25 grudnia 1595 Stolica. Apostolska zatwierdziła akt unji i przyznała unitom, że udzielanie sakramentów i cały obrządek ruski pozostanie nietknięty. Na sejmie w r. 1596 król ogłosił dokonanie unji w Rzymie i zapowiedział zebranie się synodu duchowieństwa ruskiego w Brześciu. Na synod ten z biskupów ruskich przybyli: metropolita kijowski i biskupi łucki, piński, połocki, chełmski i włodzimierski oraz archimandryci bracławski, ławryszewski i miński a ze strony polskiej arcybiskup lwowski i teologowie Skarga i Rabę. Akt unji został dn. 9 października 1596 w cerkwi św. Mikołaja odczytany i uroczyście przyjęty. Protestujący przeciw niemu biskupi ruscy, Bałaban i Kopysteński, zostali złożeni z urzędu. Mimo wrogiej działalności dyzunitów (ob.) większa część Rusi i Litwy przystąpiła do Unji. Wielką klęskę zadały jej wojny kozackie: przez pokój w Andruszowie w n 1686cała Ukraina zadnieprzańska i województwa: czernihowskie, kijowskie i smoleńskie odpadły od Polski i od unji. Natomiast w r. 1696 przyłączyła się do niej dyzunicka diecezja przemyska, w r. 1700 lwowska a w r. 1702 łucka. Organizacji cerkwi unickiej w Polsce dokonał synod w Zamościu w r. 1720 pod przewodnictwem nuncjusza papieskiego Grimaldiego a w nowszych czasach synod we Lwowie w r. 1891 pod przewodnictwem delegata apostolskiego Ciasca. Klęski polityczne Polski w XVIII i XIX wieku były również klęskami unji. Podział Polski spowodował jej upadek w zaborze rosyjskim. Carowa Katarzyna zniosła w r. 1795 biskupstwa unickie: łuckie, brzeskie, włodzimierskie i pińskie a Mikołaj I, używając za narzędzie biskupa — odstępcę Józefa Siemaszkę, położył w zaborze rosyjskim kres unji, która w r. 1839 na obszarze państwa rosyjskiego poza Bugiem przestała oficjalnie istnieć. Pozostała, diecezja chełmska w t. zw. Królestwie Polskiem, którą rząd rosyjski zniósł w r. 1875. Rozpoczęły się krwawe prześladowania „opornych“ unitów na Chełmszczyźnie i na Podlasiu, trwające aż do ogłoszenia ukazu tolerancyjnego z r. 1905. Ukaz ten stworzył dla unitów możność otwartego należenia do Kościoła katolickiego, z czego aż do zajęcia Chełmszczyzny w czasie wojny europejskiej przez wojska państw centralnych w r. 1915 skorzystało przeszło 250.000 unitów, którzy przystąpili do Kościoła rzymsko-katolickiego.
Unja w b. zaborze austrjackim doznawała szczególnej opieki władz rządowych i autonomicznych byłej Galicji.
Współżycie obydwu obrządków uregulowała t. zw. Konkordja (ob.). Prócz arcybiskupstwa lwowskiego obrządku greckiego, wyniesionego bullą Piusa VII „In universalis“ z r. 1807 do godności metropolji, i biskupstwa przemyskiego, powstało w r. 1885 biskupstwo stanisławowskie. Te trzy diecezje stanowią obecnie grecko-rusińską prowincję kościelną, uznaną w art. IX konkordatu polskiego z r. 1925 za jedną z prowincyj Kościoła katolickiego w Polsce. Liczba unitów obrządku grecko-rusińskiego w Polsce wynosi 3.612.615 dusz (w r. 1927).
Unickie diecezje rusińskie istnieją także w Rumunji, na Węgrzech (Hadju Dorog), w Czechosłowacji (Preszów i Użhorod — diecezja munkaczewska), w Stanach Zjednoczonych Ameryki Półn. (Nowy Jork i Filadelfja) i w Kanadzie (Winnipeg).
Unici bułgarscy przydzieleni zostali przez Leona XIII w r. 1883 do trzech wikarjatów apostolskich, leżących poza granicami Bułgarji, w Konstantynopolu, w Adrjanopolu i w Salonikach.
Z pośród Kościołów wschodnich, które przystąpiły częściowo do unji z Kościołem katolickim, należy wymienić: Kościół ormjański (ob Armenja, Ormianie, Mechitarzyści), Kościół melchicki (ob. Melchici), kościół maronicki (ob. Maronici), Kościół chaldejski (ob. Nestorjanie), Kościół jakobicki (ob. Jakobici), Kościół abisyński (ob. Abisynja) i Kościół malabairski (ob. Tomaszowi chrześcijanie). W najnowszych czasach (od r. 1923) liczbę unitów w Polsce powiększyli katolicy obrządku wschodnio-słowiańskiego (ob. Wschodnio-słowiański obrządek).
Unitarjusze, zwolennicy sekt protestanckich, które nie uznają dogmatu o Trójcy św. W pierwszych wiekach chrześcijaństwa tezy unitarjańskie głosili antytrynitarjusze (ob.). W XVI wieku powstała w Siedmiogrodzie nazwa unitarjuszów, z powodu nauki, którą, tam szerzyli od r. 1563 Franciszek Dawidis, kaznodzieja nadworny Jana Zygmunta Zapolji, i jego lekarz nadworny Blandrata. W Polsce ogłosił ją Faustus Socinus, którego zwolenników nazwano socynianami. Obecnie nazwę unitarjuszów noszą sekty, założone w r. 1774 w Londynie i Birmingham przez Lindsaya i Pristleya. Wyznawanie nauki unitarjańskiej było w Anglji zakazane pod karą śmierci aż do r. 1813. Po zniesieniu tego zakazu sekty te rozszerzyły się szybko i liczą obecnie 364 gminy, połączone w stowarzyszenie „British and foreign Unitarian Association“. Unitaryzm jest typową sektą protestancką, gdyż nie posiada żadnej nauki wiary i wyznaje tylko jedną tezę negatywną, zaprzeczenie katolickiego dogmatu o Trójcy św.
W Ameryce unitaryzm rozwinął się na koszt sekt kongregacjonalistów (ob. Independenci) i purytanów (ob.). Liczy obecnie około 460 gmin i posiada słynny uniwersytet Harwarda w Cambridge, w Stanie Massachusetts.
W Siedmiogrodzie liczy ok. 75.000 wyznawców z siedzibą konsystorza w Koloswarze. W Norwegji istnieje gmina unitarjuszów w Oslo. Od r. 1901 odbywają się co dwa lata międzynarodowe kongresy unitarjuszów.
Uniwersaliści, odłam sekty kongregacjonalistów czyli independentów, liczący w Ameryce Północnej 650 parafij z około 60.000 członków.
Unja, w odniesieniu do spraw religji oznacza zjednoczenie rozdzielonych Kościołów lub innych związków wyznaniowych w jedną wyznaniową organizację. Myśl o religijnem zjednoczeniu wszystkich ludzi przewija się od początku chrześcijaństwa pod hasłem słów ewangelji o jednej owczarni i jednym pasterzu (Jan, X 16, także Jan, XVII 21 — 23) i listu św. Pawła do Efezowi (IV 3 — 6) o „jedności ducha w związce pokoju“.
I. Ze stanowiska Kościoła katolickiego unja rozłączonych Kościołów chrześcijańskich może być tylko zupełnem zjednoczeniem wierzeń i jest dopuszczalna jedynie tylko w znaczeniu powrotu do pierwotnej jedności przez uznanie Kościoła katolickiego za jedyny, powszechny i nieomylny oraz przez zupełne poddanie się jego nauce wiary i obyczajów. Nauka ta z natury swej nie dopuszcza żadnych ustępstw ani kompromisów, Kościoły więc, przystępujące do unji, mogą zatrzymać jedynie tylko różnice nieistotne, a mianowicie odrębny język liturgiczny, obrządek i obyczaj kościelny. Unję w tem znaczeniu Kościoła rzymsko-katolickiego z Kościołem wschodnim ustanowiły sobory w Lyonie (1274) i we Florencji (14391 a w Polsce przeprowadziła ją unja brzeska (1596). O tem w art. Unici.
Nowy okres w dążeniach Kościoła katolickiego do unji z Kościołem wschodnim rozpoczął się przez utworzenie w r. 1917 kongregacji kardynalskiej Kościoła wschodniego (Congregatio pro Ecclesia Orientali), której przewodniczącym jest sam papież, oraz związanego z nią papieskiego Instytutu Wschodniego. Dążeniom unjonistycznym służą wydawnictwa perjodyczne, a mianowicie miesięcznik Roma e l’Oriente, wydawany przez bazyljanów w Grottaferrata, wydawnictwa Instytutu Wschodniego p. t. Orientalia Christiana, miesięcznik Studion, kwartalnik Echos d’Orient, wydawany przez asumpcjonistów francuskich i powstały w r. 1924 kwartalnik L’Union des Eglises. Ideą unji ze Wschodem zajmują się od r. 1907 kongresy w Welehradzie (ob. Welehradzkie kongresy).
W Polsce ruch unjonistyczny wzmógł się od r. 1923 pod hasłem po-zostawienia nawróconym prawosławnym ich dotychczasowego obrządku (ob. Wschodnio-słowiański obrządek).
II. Ze stanowiska Kościołów i związków wyznaniowych niekatolickich, z których prócz Kościoła grecko-wschodniego żaden nie uważa się za powszechny, unja wydawałaby się łatwą do osiągnięcia, zwłaszcza w łonie protestantyzmu między bardzo licznemi jego odłamami a w szczególności między wyznaniem luterańskiem a reformowanem. Okazało się jednak, że właściwa protestantyzmowi idea negatywna protestu i zasada swobodnego wykładu dogmatów wiary bynajmniej nie ułatwia połączenia tych wyznań na podstawie wspólnych wierzeń (ob. Protestantyzm). Próby unifikacji wyznań protestanckich są tak dawne jak sam protestantyzm. Już w r. 1529 zwołał landgraf heski Filip konferencję teologów protestanckich do Marburga, na której Luter odtrącił oferty pojednawcze Zwinglego a gdy potem Melanchton i jego uczniowie pracowali nad kompromisem, ortodoksja luterańska zarzuciła im „kryptokalwinizm“. Krótkiem, bo tylko 30-letniem powodzeniem cieszyła się zawarta w Polsce w r. 1570 t. zw. zgoda sandomierska między luteranami, reformowanymi i braćmi czeskimi (ob. Zgoda sandomierska). Konferencja religijna teologów saskich, heskich i brandenburskich, odbyta w r. 1631 w Lipsku i konferencja w r. 1661 w Kassel między teologami reformowanymi z uniwersytetu w Marburgu a luterańskimi w Rinteln, nie doprowadziły do żadnego rezultatu. Wyłącznie z przyczyn politycznych wszczęte przez dynastję Hohenzollernów plany połączenia obydwóch wyznań natrafiały na silny opór obu stron. Fryderyk I urządził w r. 1703 konferencję pojednawczą (collegium caritativum) w Berlinie, która jednak, tak samo jak usiłowania unifikacyjne Fryderyka Wilhelma I, nie osiągnęła zamierzonego celu. Dopiero jubileusz reformacji w r. 1817 nastręczył Fryderykowi Wilhelmowi III sposobność do skłonienia duchowieństwa obydwu wyznań do porozumienia, które zostało uroczyście wyrażone przez wspólne przystąpienie do „Wieczerzy Pańskiej“ w Berlinie i Poczdamie w dn. 30 i 31 października 1817 r. Porozumienie to, nazwane unją, przyjęto w tym samym roku w Nassau, w r. 1818 w Palatynacie reńskim a następnie w Hesji, Badenie i innych drobnych państewkach niemieckich. Ale już w r. 1822 powstał w Prusach gwałtowny ruch przeciw tej unji, gdy Fryderyk Wilhelm III, chcąc ją zadokumentować przez wspólną księgę liturgiczną, wprowadził ułożoną przez siebie agendę (ob. Liturgiczne prawo). W Wrocławiu powstało stronnictwo, które zwalczało unję Fryderyka Wilhelma i jego agendę narówni z racjonalizmem i uznało przyjęcie tych reform przez gminy protestanckie za zdradę. Na znak protestu poczęły powstawać gminy staroluterskie (ob. Separatyści). Wobec tego rząd pruski uznał za konieczne ograniczyć pierwotne zamiary unifikacji. Fryderyk Wilhelm IV nie tylko zezwolił na utworzenie gmin staroluterskich, ale poczynił dążnościom separatystycznym dalsze, daleko idące ustępstwa. Rozkaz gabinetowy z r. 1834, ważny do ostatnich dni monarchji pruskiej, uznał za obowiązujące tylko przyjęcie agendy, ale nie przyjęcie unji i orzekł wyraźnie, że nie odejmuje ona autorytetu wierzeniom żadnego z połączonych wyznań a oznaczać ma tylko „ducha umiarkowania i łagodności“. Dalsze ustępstwa przeciwnikom unji poczynił Fryderyk Wilhelm IV przez ograniczenie wspólności obrzędowej przy przystępowaniu do „Wieczerzy Pańskiej“. W ten sposób unja Hohenzollernów pozostała wyłącznie unją administracyjną a poza sprawami administracji obowiązuje tylko o tyle, o ile poszczególne gminy zechcą ją przyjąć. Wobec tego w łonie pruskiego „ewangelickiego Kościoła krajowego’1 istnieją trzy kategorje gmin protestanckich: ewangelicko-luterskie, ewangelicko-reformowane i ewangelicko-unijne. Unję tego rodzaju nazwano unją federacyjną (konföderative Union) w odróżnieniu od unji konsensualnej (Lehrunion), t. j. zjednoczenia co do nauki wiary, do którego nie doszło.
III. Wyłącznie administracyjny lub polityczno-agitacyjny charakter mają zrzeszenia różnych wyznań protestanckich, jak np. tak zwana Federacja Kościołów w Ameryce, Aljans ewangelicki i trzy rodzaje związków ewangelickich: w Niemczech (Evangelischer Bund), w Ameryce i we Francji (ob. Ewangelicki związek).
Unja beneficjów, ob. Inkorporacja.
Unja brzeska, ob. Unici.
Unjonistyczne zjazdy, ob. Welehradzkie kongresy.
Upaniszady, księgi filozoficzno-religijne indyjskie (hinduskie), powstawały, począwszy od VI do IV wieku przed Chr., jako dzieło całego szeregu filozofów, z których każdy na swój sposób wyrażał jedną myśl zasadniczą i rozwijał ją według swój ich wyobrażeń. Tą zasadniczą myślą upaniszad jest panteizm a jego wyrazem brahma, nie dające się określić pojęcie absolutu, napoły siła, napoły substancja, będąca równocześnie przyczyną świata i światem samym. Temu starożytnemu pojęciu brahmy przeciwstawiają autorowie upaniszad nowe pojęcie: atman, dusza, czyli to, co człowiek po odrzuceniu wszelkich zewnętrzności odnajduje w sobie, jako istotną treść swojego „ja“. Obydwa pojęcia, brahman i atman, jedno kosmiczne, drugie psychiczne, spływają się w upaniszadach w jedno. Stąd powstaje aksjomat: brahman to jest atman, tożsamość bóstwa ze światem, duszy wszechświata z duszą człowieka. Wychodząc z tego założenia, upaniszady starają się rozwiązać zagadnienie kosmiczne, twierdząc, że brahmanatman jest jedynym bytem realnym. Poznanie, co to jest atman, jest poznaniem wszystkiego, gdyż brahmanatman jest czemś jednolitem i niezmiennem. Świat nie jest tworem brahmy, lecz jest nim samym. Zagadnienie psychiczne rozwiązują upaniszady również na podstawie aksjomatu tożsamości brahmy z atmanem. Atman, będący duszą wszechświata, przenika wszystkie ciała żyjące, lecz i tu niema żadnej wielkości, żadnego różnicowania. Nieskończenie mała dusza człowieka jest tem samem, co nieskończenie wielka dusza wszechświata; małe, osobiste „ja“ jest identyczne z wielkiem „ja“ wszechświata. Trzeciem zagadnieniem jest problem zbawienia, które upaniszady rozumieją, jako poznanie w sobie pierwiastka brahman-atman. Poznanie to może nastąpić tylko przez szereg przeistoczeń, przez wędrówkę duszy przez różne ciała, czyli przez metempsychozę. Być zbawionym znaczy, według upaniszad, wyswobodzić się od przymusu dalszej wędrówki przez uzyskanie najwyższego wewnętrznego poznania. Do tego celu ma prowadzić askeza i joga, czyli zupełne zatopienie się w metafizycznem rozmyślaniu.
(Chantepie da la Saussay: Lehrbuch der Religionsgeschichte. Tübingen, 1905; A. Barth: Les religions de l’Inde, 1870; E. W. Hopkins: The Religions of India. 1895; I. A Święcicki: Literatura indyjska. Warszawa. 1907).
Urban, imię ośmiu papieży:
Urban I, św. był papieżem od. r. 223 do 230.
Urban II (1088 — 1099), prowadził spór o inwestyturę z Henrykiem IV, wszczęty przez Grzegorza VII (ob. Inwestytura). Na synodzie w Bari ogłosił pierwszą, wyprawę krzyżową.
Urban III (1185 — 1187).
Urban IV (1261 — 1264) rezydował w Viterbo, następnie w Orvieto, nie mogąc wkroczyć do Rzymu. W r. 1261 ustanowił święto Bożego Ciała.
Urban V (1362 — 1370), jeden z 7 papieży, rezydujących w Awinjonie. W r. 1367 wkroczył do Rzymu, lecz nie mogąc w nim się utrzymać, powrócił do Awinjonu i tam umarł.
Urban VI (1378 — 1389), ostatni z papieży, wybranych nie z grona kardynałów. Przez zbyt energiczne wystąpienia przeciwko kolegjum kardynalskiemu spowodował unieważnienie swego wyboru i wybór antypapieża Klemensa VII, od czego zaczęła się t. zw. schizma papieska.
Urban VII, wybrany w r. 1590, umarł przed koronacją.
Urban VIII (1623 — 1644), potępił książkę Janseniusa p. t. Augustinus (ob. Jansenizm).
Urim i thummim (hebr. urim wethummim, znaczy: „światło i doskonałość“, albo „nauka i prawda“), przedmioty, należące do kultu religijnego starożydowskiego, noszone pierwotnie w efodzie (naramienniku) kapłanów, następnie wyłącznie tylko przez arcykapłana w napierśniku (hoszen). Zapomocą tych przedmiotów rozpoznawano wolę Bożą, czyli wyciągano wróżby o powodzeniu zamierzonej czynności. Czem były właśnie urim i thummim, jak wyglądały i w jaki sposób ich używano, archeologowie biblijni nie zdołali dociec. Przypuszczają tylko, że były to dwie pałeczki drewniane lub kamyki, różniące się barwą lub napisem, z których jeden oznaczał odpowiedź „tak“ a drugi „nie“.
Urszulanki, zgromadzenie, pierwotnie nie związane ślubami zakonnemi, założone z końcem XV w. przez św. Anielę Merici (1474 — 1540) pod wezwaniem św. Urszuli. Regułę zgromadzenia zatwierdził papież Paweł III w r. 1544. Św. Karol Boromeusz sprowadził urszulanki do diecezji medjolańskiej i przeobraził je w zgromadzenie o ślubach prostych. Bulla Pawła V z r. 1612 zezwoliła paryskiej kongregacji urszulanek na składanie ślubów uroczystych i życie zakonne ze ścisłą klauzurą. Różnice w konstytucjach urszulanek w poszczególnych krajach istniały aż do r. 1899, kiedy Leon XIII polecił połączenie się wszystkich kongregacyj urszulańskich w jeden zakon z siedzibą generalnej przełożonej w Rzymie.
Celem urszulanek było pierwotnie pielęgnowanie chorych i opieka nad dziećmi i ubogimi. Następnie jednak celem tego zakonu stała się i jest nią obecnie praca oświatowa, wychowywanie i kształcenie młodzieży żeńskiej w szkołach własnych, początkowych i średnich, i utrzymywanie pensjonatów, w których, oprócz uczennic tych szkół, mieszkają także słuchaczki uniwersytetów. Zgromadzenie to, rozpowszechnione znacznie już w XVII w. we Francji, Niemczech, Kanadzie i Brazylji, dostało się do Polski dopiero w XIX w. Pierwsze zakłady urszulanek powstały w Poznaniu i w Gnieźnie, a gdy stamtąd w czasie t. zw. kulturkampfu usunął je rząd pruski, w r. 1875 w Krakowie, w r. 1878 w Tarnowie a w r. 1899 w Kołomyi.
Urugwaj, statystyka wyznań, ob. Ameryka.
Usprawiedliwienie (justificatio), w teologji katolickiej odpuszczenie grzechów i przeniesienie grzesznika w stan łaski, uświęcenie go i odnowienie wewnętrzne. Co do grzechu pierworodnego usprawiedliwienie następuje przez sakrament chrztu, co do grzechów uczynkowych zaś przez sakrament pokuty (ob. Spowiedź), przy którym łaska Boża, jako czynnik główny i uprzedzający, współdziała z wolną wolą człowieka.
Według nauki Lutra, do otrzymania usprawiedliwienia nie potrzeba żadnych aktów usposabiających ani dobrych uczynków ze strony człowieka. Wystarcza sama tylko wiara i to nawet nie wiara w prawdy wiary objawionej, lecz tylko ufność w Bogu i pewność osiągnięcia zbawienia. Od tej nauki Lutra różni się kalwinizm, widząc w usprawiedliwieniu wprawdzie zupełne i rzeczywiste odpuszczenie grzechów ale ograniczone w skutkach, to jest co do zbawienia, przez predestynację (ob. Przeznaczenie). Nauka o usprawiedliwieniu była w łonie protestantyzmu już za czasów Lutra przedmiotem sporów (ob. Synergizm) i pozostała nim dotychczas, przyczem luteranizm skandynawski zbliża się w ostatnich czasach do poglądu katolickiego.
Utrakwiści, zwolennicy nauki Husa, żądający udzielania komunji pod dwiema postaciami (ob. Husyci).
Utrechcka schizma, ob. Schizma.
Utylitaryzm, teorja, wedle której pożytek jednostki lub korzyść społeczna jest jedynym celem i normą postępowania etycznego. Etycznem, wedle tej teorji, nazywa się postępowanie, które wywołuje najwięcej zadowolenia a najmniej niezadowolenia, gdyż celem etyki jest „maksymacja szczęścia“ i „minimacja zła“. Teorję utylitaryzmu w etyce angielskiej rozwinęli szczególnie Bentham i John Stuart Mili (ob. Etyka i Eudemonizm).
