Słownik etymologiczny języka polskiego/bez (przyimek)
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Słownik etymologiczny języka polskiego |
| Wydawca | Krakowska Spółka Wydawnicza |
| Data wyd. | 1927 |
| Miejsce wyd. | Kraków |
| Źródło | Skany na Commons |
| Indeks stron | |
 Strona w Wikisłowniku
| |
bez, przyimek, złożony z be (lit., prus. be: »be to«, ‘bez, oprócz tego’; be-nosis, ‘bez-nosy’) i -z; częsty to w przyimkach »dodatek«; pierwotne miękkie e zastąpione tu wyjątkowo przez twarde e; zamiast oczekiwanego *biez, istnieje tylko bez. Dziś i już od połowy 16. w. bez wyłącznie w piśmie; w 14. i 15. w. groziła mu zagłada; miejsce jego zajęło wtedy przez (w narzeczach: »pobiegł przez czapki bez las«; wymieniały się niby oba przyimki, por. »na bez rok«, ‘przez rok’, chociaż język pisemny takiego bez, ‘przez’, nigdy nie przyjął); w przelicznych zabytkach 14. i 15. w. ani razu bez nie znajdziesz (w rotach sądowych w r. 1387 »przez jego wolej«; 1388 »przez prawa«, i tak zawsze); jeszcze w 16. w. przeważają przezdzięki, ‘gwałtem’; przezpieczny, ‘bezpieczny’. Bez jednak nie ustąpiło nigdy zupełnie, znajdziesz je zawsze w nazwach osób i miejscowości (Bezprzem, Bezdziady, obok Przezdziecki) i w luźnych słowach, np. w psałterzu florjańskim albo w biblji, co zawsze przez używają, jest i bez mała; bezwinny i bezwiństwo; bezednowie, ‘otchłań’; pobezczynić, ‘pokalać, zgwałcić’ (por. rus. bezczinije, ‘nierząd’; pisarz psałterza puławskiego nieznane mu słowo mylnie oddał: pobiezczynić) i i.; podobnie w pieśniach nabożnych bez obok przez (a jest i »bez trzy godziny, t. j. ‘przez’). Zdaje się, że właśnie praktyka kościelna to bez wbrew ogólnemu przez podtrzymała i do zwycięstwa przewiodła. Czesi mają tylko bez; ale na Południu obok bez jest brez; bez, przez, czrzez mieszają się widocznie; czrzez, rus. czerez, ‘przez’, na Zachodzie zaginęło; wspólne wszystkim -ez wywołało to zamieszanie; nadto czrez i prez znaczeniowo stały blisko obok siebie. — Pomijam setki złożeń z bez, względnie przez; do rzadszych należy bezlisz, przezlisz i przelisz (całkiem czesk.) w biblji, co Leopolita przez barzo zastąpił; przezdziatkini, ‘bezdzietna’ (i w psałterzu); bezednowie, ‘przepaść’ (bezdenny, bezdnia! itp.); bezład. U Łotwy bez (czy nie od Rusi?); łączą je z ind. bahisz, ‘zewnątrz’, ale litew. be temu przeczy.
