Słownik etymologiczny języka polskiego/jeden

	<<< Dane tekstu >>>
Autor	Aleksander Brückner
Tytuł	Słownik etymologiczny języka polskiego
Wydawca	Krakowska Spółka Wydawnicza
Data wyd.	1927
Miejsce wyd.	Kraków
Źródło	Skany na Commons
	Indeks stron
	Artykuł w Wikipedii
	Strona w Wikisłowniku

›››

[222] jeden, jedno (z tego od 15. w. jeno, którego się niektórzy pisarze, np. Rej, wystrzegają, gdy inni do naszych czasów je powtarzają, np. Chmielowski); jedyny, jedynak, zamiast istniejących obok: jedziny, jedzinak. Postać jedzin, rus. odin, cerk. jedin, była pierwotna; w dalszej odmianie skracano od 11. w. czterozgłoskowe jedinogo i t. d. na trzyzgłoskowe jednogo, i dorobiono do tego nowy pierwszy przypadek, jeden (nieznany na Rusi, chociaż i ona odnoho odmienia); w tem pierwotnem jedin było -in liczebnikiem głównym (łac. unus z *ojnos, niem. ein, grec. ojnos, ‘jedynka w kostkach’, lit. wienas), jed- zaś przystawką: cerk. jede kyj, ‘ktokolwiek’, jede czto, ‘cokolwiek’, ponieważ pierwotne in, ‘jeden’, nabrało nowego znaczenia: inny (p.). Skąd jedyny, zamiast jedziny? może pod wpływem jednego? Dalej: jednaki (w zabytkach mazowieckich i jadnaki, janaki, jak i janostajnie), co w jednakże, ‘przecież’, w spójki przeszło; jedną i jednąc, t. j. ‘jednym razem’, ‘raz’; jednać, pojednać, jednacz (w mazowieckiem 15. wieku jadnacz, janacz); złożenia: jednostajny, jednomyślny, jednogłośnie; rus. odyniec, ‘dzik’ (jak grec. monios od monos, ‘jedyny’; dla odbijania się od stada), Odyniec. Jednokole ogólne w 15. wieku dla ‘biedki’, jenokole, »kara albo jednokole« r. 1500; jednoróg i jednorożec; jednowłajca. Jednota; od tego: jednocić, a »Stany Zjednoczone« mylne, zamiast zjednocone. Wypada d i u Łużyczan, jeno, jano, i u Czechów, jen, jenom, z tego jem i lem, ‘tylko’, a od tego nazwa Łemków ruskich, co łem zamiast »tylko« mówią za Słowakami. Początkowe ede-, jede-, wątpliwe, naturalnie coś zaimkowego, od pnia je-, p. jego, ind. jadā, ‘kiedy’, w cerk. (j)eda, ‘czy nie’, jeda kako, ‘by’, czes. jeda, ‘gdy’; że w cerk. j- najczęściej brakuje, nie dowodzi niczego, por. cerk. aky, aszte, z jaky, jaszte. W 15. i 16. wieku jedurny, jedorny, jednylki, nawet u Leopolity, jak każdziórny; jeden każdy, zamiast każdy, jak w czeskiem. P. ledwo, co z jedwo, jedwa, w 16. w. urosło, od owego jed-. W biblji jeną (»raz«, Leopolita), »po jeną« (»jednym razem«, Leopolita).