Słownik etymologiczny języka polskiego/oś
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Słownik etymologiczny języka polskiego |
| Wydawca | Krakowska Spółka Wydawnicza |
| Data wyd. | 1927 |
| Miejsce wyd. | Kraków |
| Źródło | Skany na Commons |
| Indeks stron | |
 Artykuł w Wikipedii
| |
 Strona w Wikisłowniku
| |
oś u koła, prasłowo; u wszystkich Słowian; lit. aszis, ind. aksza-, grec. aksōn, łac. axis, niem. Achse; postać pierwotna *ak-s-; znaczy coś ‘ostrego, spiczastego’, powtarza się w całym szeregu słów, urobionych od pnia ak-, z k podniebiennem, co daje słowiańskie s, litewskie sz. Więc: ość, ościsty, o rybie i kolcach, np. róży; ościen, w dalszych przypadkach osna z ostna, itd.; już w 16. w. odmieniają mylnie ościenia itd., np.: »przeciw ościeniowi wierzgać«, i »na osny wierzgać« (tak samo jak przy kość, kościen, p.); nowy mianownik oścień; osła, osełka, do ostrzenia, szlifowania, ‘brus’; oset, chwast, od ‘ostrych’ listków (por. lit. aszatai i aszacziai, o ‘ostrem włosieniu końskiem’; łac. acu-ere, ‘ostrzyć’, ten sam pień na u- co w osŭ-t); jesiory, ‘ości’: »rybne mieszaj jesiory«, Bielawski 1595 r., dziś po narzeczach (por. litewską nazwę ryby ościstej, ‘okunia’: eszerys, aszerys; nagłosowe je-, obok o-, jak nieraz); ostry, ostrze i ostrość, z licznemi urobieniami: ostrzyć, częstotliwe obostrzać, przenigdy obastrzać, na co się dziś wysadzają; ostroga na konia, ostrożnik, ‘wyrabiający ostrogi’; ostrysz, nazwa roślin kolących (jest jednak i drugi ostrysz, z łac. ostrutium), ostręgi i ostrężyny, ‘jeżyny’, z tej samej przyczyny nazwane. Złożenia, jak ostrowzrok, ostrowidz, ‘ryś’; ostromędarz (żartobliwie w 17. wieku z astronom); ostropes, roślina ‘silybum’ (ostropest, ostropyzdro, kostropest?). Lit. asztrus, ‘ostry’, aszaka, ‘ość’. Wszystkie wymienione właśnie słowa (oprócz chyba urobień od ostry, co w każdym języku i niezawiśle powstawały) są prasłowiańskie, powszechnie się powtarzają; prasłowiańskie jest i ostrew, ostrwi, mylnie ostrzew, o ‘żerdzi do włażenia na dach’, ‘rogatce’, dla jej spiczastości, czes. ostrew, itd.; ostrokół, ‘palisada z kołów zaostrzonych, częstokół’, nazywa się na Rusi ostrogiem, ostrożkiem; por.: »kobyliny wozili (t.j. ‘rogatki’), co obóz ostrożyli«; tak samo »ostrożować parkanami obóz«; »okopy, wały i ostrogi«, »wyszedł z swych ostrogów«, ale to będzie i nazwa staropolska, obok ostrogi(?); r. 1500: »ostrozygya albo głóg«, błąd, zamiast ostrożyna (‘rubus’).
