Słownik etymologiczny języka polskiego/pan
pan. Postać pierwotna *szpan ocalała nietylko w węg. spani, lecz i w nazwie miejscowej słowackiej Szpanna dolina (niem. Herrengrund, węg. Urfelgy); a może i w dawnem Ispánk, chorwackie Spanki; żupan skrócono w szpan, tak jak komet- w kmieć, i wszelkie wywody słowiańskie tych nazw obcych są zgóry mylne, szczególnie wobec demokracji słowiańskiej, nieznoszącej tytułów. [1]
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Słownik etymologiczny języka polskiego |
| Wydawca | Krakowska Spółka Wydawnicza |
| Data wyd. | 1927 |
| Miejsce wyd. | Kraków |
| Źródło | Skany na Commons |
| Indeks stron | |
 Artykuł w Wikipedii
| |
 Strona w Wikisłowniku
| |
pan, panek, półpanek; panować (komu, dawniej); panać w psałterzu floriańskim, paniać, mylnie, w puławskim; państwo; pani, panic, dziś panicz (z ruskiem cz); pański, pańszczyzna; wspaniały (p.). Pan istnieje tylko u Słowian zachodnich, obcy zupełnie i Rusi (gdzie panibrat itp. są polonizmy), i Bałkanowi. Szczątek to panowania Awarów (p. olbrzym). Dopiero od 15. w. zastąpił pan dawniejszego gospodzina. Oznaczał ‘urzędnika chana awarskiego, wybierającego daniny’ (p. żupan); przeszedł na nazwę ‘urzędnika grodowego, t. j. kasztelana’; »pan Małogoski« np., to Niemojewski, kasztelan małogoski; jeszcze do końca Rzeczypospolitej kasztelan krakowski »panem krakowskim« po dawnemu się nazywał. Stara pani albo grzeszna pani (16. wiek), żartobliwie na ‘anus’, zmusiła używać dla osób określenia: starsza pani, ale w akcie r. 1558 »J. Kr. M. starej paniej«, w Odprawie Posłów (1578 r.) pani stara, ‘ochmistrzyni’. Pani jest jedynym rzeczownikiem, co do dziś zatrzymał w bierniku dawne -ą: panią (nie panię!). Panna, z przyrostkiem -na, jak księżna; panieński, panieństwo, panienka. Panosza, ‘paź, giermek’, ‘sługa’ (w biblji), ale ze szlachty, oznacza niby ‘półpanka, włodykę, ścirciałkę’; por. junosza i inne męskie na -osza, Lubosza (Luboszyn stąd nazwany); Czesi znają go dziś jeszcze, my tylko w panoszyć, rozpanoszyć się. Powstał pan z żupan, przez stałe w tytułach skracanie; *żpan Węgrzy przejęli od ujarzmionych Słowian, i- przedsunęli stałym swoim trybem językowym: ispan (niem. Gespan; por. Istvan z Stevan), ale jeszcze w 13. w. zapisał ich kronikarz Szymon z Keza postać pierwotną: »spani i. e. capitanei«. Z żpan, szpan, poszedł wkońcu chpan, parokrotnie u Czechów w 13. wieku zapisany, wreszcie pan. Z powodu tego nagłosu pierwotnego przyimek brzmiał u nich ke panu; brzmiałby k panu, gdyby samo p- zawsze nagłos stanowiło.
