Samuel Zborowski (Słowacki)/Akt III

←Akt II

Samuel Zborowski • Akt III • Juliusz Słowacki

Akt IV→

←Akt II

Samuel Zborowski Akt III Juliusz Słowacki

Akt IV→

AMFITRYTA

W świecie duchów nie więcej dziś — nieszczęsna, ważę

Jak martwe prawo... Duchy mają swoje twarze,

Swoje serca... Ja jestem bez serca — bez lica,

Bez miłości... Okropna żywotna martwica,

Przed wiekami już w ręce Jehowy umarła.

Bom chciała żyć i śmiercim się wielkiej wyparła,

Przelękniona imieniem Jej... A ta różana

Córka moja... to pierwsze dziecię — ta Heliana,

Jeszcze dzieciątko w małej kołyseczce śpiące,

W zwojach muszel... gdzie perły były jak miesiące

W tęczach pooprawiane — sama się wydarła

Blaskom... i oto pierwsza pod falą umarła...

Z pereł pierwszych w najpierwsze przemieniona róże,

Na pierwszym krzyżu — który w pierwszej był naturze

Umarła...

NEREIDA

O królowo... patrz, to światło krągłe!

HELIANA

Jęczenia mię tu przeciągłe

Pod wasze fale zwabiły.

NEREIDA

Heliana, skąd ty?

HELIANA

Z mogiły

Podwodnej...

LUCYFER

Ludzie ją popsuli.

NEREIDA

Co? ona w chłopskiej chodziła koszuli.

LUCYFER

Mieszkała w ciemnej chacie zadymionej...

Innych korali prócz życzki czerwonej

Nie znała... innych pereł prócz jemioły,

A często, gdy ją parobek wesoły

Wpół chwycił... kręcąc obertasa... to się

Ta dusza... tutaj w aniołowym głosie

Objawiająca... tam z chłopaka ręki

Chciała na wolność — tfu! — przez jakie dźwięki,

Aż wspomnieć mi strach.

NEREIDA

Co?

LUCYFER

Tak, Nereido...

Ciało perłowe jej stało się kredą

I wapnem... alma mater... matka ciała

Diabelnie ją źle w ostatku ubrała

I niski stopień... ciału naznaczyła.

Patrz... ta złotawość cała... patrz, ta bryła

Z ogni płonących... to gwiaździste ziarno

Wyszło na świecie kłosem... chłopką czarną,

Córką rybaka...

NEREIDA

Co? jasna Heliana?

LUCYFER

I byłaby tak dotychczas odziana,

Gdyby nie jeden niechaj go pioruny! Wariat... co trącał w różne świata struny

I natrafił w niej — tę, którą się zowie

Reminiscencją...

NEREIDA

Ach, patrz, ma na głowie

Dwie złote gwiazdy...

LUCYFER

Lecz trzeciej nie będzie,

Chociaż przez róże przeszła i łabędzie

I była jako ptak rajski na ziemi...

Bo gdyby z trzema gwiazdami złotemi

Przyszła... to wiesz ty... o to całe morze

Przed jej obliczem pierzchłoby — a Boże

Królestwo...

NEREIDA

Co ty mówisz?...

LUCYFER

Czas daleki...

Jeszcze ty mażesz lać zielone rzeki

Z alabastrowych dzbanków... albo blada

Wieszać się mgłami — i prochem jak kaskada

Około Jungfrau... i duch rzucać świeży,

Podwiana wiatrem... na sennych pasterzy...

Około których... trzody jak ze srebra

Leżą... a w duchu twym tęcza i febra

Może się jeszcze lać na biednych ludzi

Przez dwa tysiące lat... aż się obudzi

Ta, widzisz... z trzema gwiazdami na głowie.

A jednak...

NEREIDA

Cóż...

LUCYFER

Gdy się w parowie

Karpackim... zeszła z tamtym paliwodą,

Musiałem kładką się sam stać i kłodą

I żebra sobie samemu połamać...

Bo nagle... duch w nich młody przestał kłamać

I już... dochodził tajemnic żywota.

Gdyby zaś doszedł... to ja, Iskariota,

Mógłbym... lecz to być nie może w tym wieku.

Lecz gdyby doszedł... to ja bym na ćwieku

Drugi raz... albo gdzieś na starej gruszy

Musiał się wyrzec... tej czerwonej duszy

I kędzierzawych włosów... niezbyt czarnych.

NEREIDA

I czegóż tu chcesz od elementarnych

Pań... gwiaździc morza?...

LUCYFER

Abyście tą złotą

Zajęły... jaką podwodną robotą

I nie puszczały na świat... — bo gotowa

Uczuciem dostać ostatniego słowa

I razem jako potężna i święta

Zatracić nawet... nawet elementa

I was...

NEREIDA

Królowej to mów... oto wchodzi.

LUCYFER

Błogosławiona, z której się narodzi

(Dalibóg nie wiem kto?) Handel...

AMFITRYTA

O szczenię!

Jakie mi dziwne niesie pozdrowienie...

Ach, to ten... patrzcie... go... słowami szczypie,

A niegdyś w pierwszym czerwonym polipie

Zgoniwszy brata na morskim błękicie,

Jako krew na krwi... i sito na sicie,

Błoto na błocie... warkocz na warkoczu,

Położył na nim sto rąk, paszczęk, oczu,

I tak pod spodem... gryźli się nędzarze...

Aż moich białych nimf srebrzyste twarze

I mój płynący wóz srebrnym delfinem

Oblał się cały... jasnym karmazynem

Krwi... co na piękne wód błękitnych łono

Pierwszy raz twarzą ciemną i czerwoną

Wyszła... On to jest... jeszcze dziś go widzę,

Jako mózg pierwszy na nogi łodydze

Nalany myśli czerwonych obłokiem,

Bez serca jeszcze... a już z jednym okiem

Poglądający na braci męczarnie,

Jakby chciał pierwszą zapalić latarnię,

Świecącą pierwszym... boleściom podziemnym.,

A już w tym oku... a już w tym nikczemnym

Pierwszym kawałku szkła, który wyciągał

Z ręką... jak żebrak... — blask jakiś urągał

Męczarniom braci — i przez krwawe światy

Blask jakiś dziwny rzucał zezowaty,

Niby pół wzgardy... niby pół litośny,

Przelatujący jak piorun ukośny

Albo nóż jaki krwawy rozbójnika,

Który do wody chowa się i znika

Razem z krwią, którą świeżo był oblany...

On to... z pierwszymi... żywota szatany,

W których już wzrok był — mózg i warkocz smoczy,

Powydzierali sobie ze łba oczy,

Mózgi potłukli na skałach... a sami

Ssącymi w ziemię wrośli warkoczami,

Sok cały... z ziemi... ciągnąc w zgniłe trzewa,

Z pierwszych aniołów fali... pierwsze drzewa

Na trzecim świecie...

LUCYFER

Wszystko... Jasna Pani,

Jest bardzo wierną historią otchłani,

Iliadą płazów.

AMFITRYTA

Cóż, kawałku drewna?

LUCYFER

Jesteś jak morze rozhukane śpiewna,

Lecz próżno twój głos fal tysiącem szczeka.

Wiesz ty, że mówisz... już z duchem człowieka,

Który nad tobą ma, o widmo stare,

Stokrotną — z ciała swojego ofiarę,.

Łamanie nieszczęść wściekłych akwilonów,

Wieniec z tysiącznych dobrowolnych zgonów,

Jaśniejszy dobrze od twego miesiąca,

I ze zmartwychwstań ma wieniec tysiąca,

I całe... z śmiercią pokonaną boje,

Z krwi — o takie morze... jak to twoje,

Może pokazać dzisiaj przed Jehową...

AMFITRYTA

Ty płaz, co ziemię podłą ssałeś głową,

Ty wrzos...

LUCYFER

A pomnisz jaki?...

AMFITRYTA

[...] piołunów.

LUCYFER

Łżesz, mój najpierwszy strąk z hukiem piorunów

Pękał... gdy czoło spod ziemi podniosłem,

To tak... jak skała wystrzelona rosłem,

Zaraz w niebiosach pokazując głową...

Ja w drzewie siły moje piorunowe

— Trzymałem jak Bóg... a kiedy, bywało,

Podniosą korzeń przyduszony skałą

I głaz odeprą, co mi członki ciśnie,

To skała aż gdzieś pod gwiazdami błyśnie,

Zaskrzy... się... skręci... jak iskra w niebiosach!

I znowu spada... i znów mi na włosach

Leży... a ja się pod górą nie zegnę.

A pomnisz... jak ja, bywało, przybiegnę

Cały w płomieniach... aż na twoje brzegi,

A ty... na złotych muszlach — i szeregi

Twoich Amfitryt... twoich Oceanid

Znikają... Wtenczas ja zapalam granit,

Piorunem kręcę się aż w morskiej czarze

Jak słup dusz... który wstąpił na cmentarze

I własnym kościom świeci. Bo na Ducha...

W tym morzu wyschłym i polip ropucha,

I płaz, co ze mnie miał warkocz szeroki,

Grzyb mój serdeczny — i mózg jednooki,

I wszelkie dawne — formy jak zjawiska

Martwe do mego przybiegły ogniska

Grzać się jak trupy...

AMFITRYTA

Ha! Ojcze Heroda,

A czy pamiętasz, jak ja — srebrna woda

Wbiegłam na cmentarz ten?...

LUCYFER

A czy pamiętasz,

Jak się obudził pod falą ten cmentarz

I żywot zaczął okropny na spodzie?

Jak ja duch — w pierwszej obudzonej kłodzie,

A już ostrożny... z wewnętrznej dorady

Naprzód myśl z głową... posłałem na zwiady,

Latarnie wielkie w łeb wprawiwszy sobie?

A za tą... głową... i te gwiazdy obie

Przeszły... gdzie ciało już drogę znalazło,

Tam serce moje dopiero polazło

T drogę własnym zmiatało ogonem.

Bo ja sam pierwszym byłem Salomonem

I pierwszą mądrą na tym świecie gliną,

I pierwszą niegdyś najwyższą gadziną

W czwartym żywocie.

AMFITRYTA

Do mnie, Oceanki!

NEREIDA

Królowa mdleje!

LUCYFER

Stójcie... z tej poganki

Ja, człowiek... muszą drwić myślą olbrzymią.

Patrz na mnie... ja wąż... moje usta dymią,

Wężowe oczy skrzą... kark się wyprężył,

Jam wstał... i twoje otchłanie zwyciężył,

I zostawiłem cię jak wieki starą,

A sam... poszedłem do góry ofiarą

W królestwo boże... a tyś tu została,

Gdy ja sam, ciągły stwórca mego ciała,

Tworzyłem siebie... kawał po kawale.

AMFITRYTA

Precz stąd... Niechaj go pochłoną fale...

LUCYFER

Cóż stąd... gdy w moim duchu leży na dnie

Całe stworzenie...

NEREIDA

Nie niszcz go... on bladnie...

Zobaczył ducha... jasnego...

AMFITRYTA

Dyjana...

DIANA

W noc świętego Jana

Przychodzą do was, matki,

Po muszelki i kwiatki

Dzieciątka Amfitryty,

Które palą się blado...

Anielskimi błękity...

Szukajcie mego ciała pod zieloną kaskadą,

W waszym królestwie leży...

AMFITRYTA

Nie gardzisz nami...

DIANA

Duch wasz błękitny i świeży.

Dobrze mi tu...

AMFITRYTA

Zapalcie jej, co w morzu świeci.

DIANA

Z twoich ja jestem dzieci,

Choć teraz bliższa Pana;

Na śmierć ofiarowana

W pierwszej złotej muszelce,

Podobna zbawicielce

Świata... Ukrzyżowanej...

AMFITRYTA

A ten co?

DIANA

Jeden z duchów obłąkanej

I odwróconej od Boga natury...

AMFITRYTA

Zniszcz go...

DIANA

On cierpiał...

AMFITRYTA

On zły.

DIANA

Szedł do góry.

AMFITRIYTA

Ale złe płodził...

DIANA

Ale szedł z cierpieniem...

LUCYFER

Zaprawdę, ciągłym błotem i płomieniem

Rzucałem w niebo... jak wulkan... a oto

Głos wymówiony cicho przez tę złotą

Wydarł mi z ducha łzy... choć jestem dumny,

Miłości wiatru... a wszystkie kolumny

Padną... oto ja sam... Serce mi pęka...

AMFITRYTA

Ty go żałujesz...

DIANA

Boża nad nim ręka —

Ciężyła srogo... to mój brat kochany,

Lecz biedny... cała ziemia jest powieścią

Jego żywota...

LUCYFER

Na Boga... gdy z piany

Podniosłem pierwszą moją węża głowę...

Pierwszą myśl... wtenczas latarniami sześcią

Już uzbrojoną... gdy te lazurowe

Fale pod moją szyją... grać zaczęły,

Gdy oczy... kołem obiegły błękity,

Kołem obiegły błękit i stanęły

Na złotym kręgu słońca... jak zabity

Upadłem w morze i skryłem się na dno,

Skąd po stu latach aż — stałem się śmiały

Wyjrzeć z otchłani... dzisiaj człowiek mały,

Dziś dzieci nawet już małe nie bladną,

Obznajomione... z tą złotą pochodnią...

Ale pierwszy raz... ja wężem pod nią,

Z łuską, co strachem stanęła na grzbiecie,

Z tym słońcem pierwszy — sam na sam na świecie.

Pierwszy raz Cóż są dziś rycerze świetni Musiałem mój strach ogromny... stuletni,

Krwią moją węża... mój strach wtenczas głodny,

Strach ciemny... mój strach stuletni — podwodny.,

Czuciem powzięty... sam myślą_osłabić,

Przeżuć... pod serce wziąć... i sercem zabić

Jako gadzinę... A gdy po stu latach

Ujrzałem złotą marę taką samą...

Krągłą... co była niby dnem i jamą

Żrącą mi oczy... gdy znów na bławatach

Morskich ujrzałem ten krąg — z ognia duszą,

Tom ziewnął... całą mą ognistą duszą,

Ziewnąłem... niby zwąc z sobą do walki

Tę słonecznicę... gdzieś mojej rywalki

Duszy słonecznej tarcze...; a świst węża

Był pierwszym głosem — z pierwszego oręża

Myśli dobyty... Wy, co dziś śpiewacie,

Z mojego świstu... z mego zadziwienia

Macie pieśń, struny... co serce kamienia

Kruszą... a żaden mi nie powie — Bracie —

Kiedy upadłem...

DIANA

Ach, ja siostra twoja,

Ja z tego samego zdroja,

Co ty... stworzycielka róż...

Żałuję ciebie...

LUCYFER

I cóż?

Czy mi smutek był nieznany...

Gdy w piątym dniu nad limany

Błotne... wyszedłem na nowo,

Spokojność moją wężową

Oddawszy... Bogu w ofierze

Za głos... za tę pieśń, co bierze

Serca... a gdy nieszczęśliwa,

To z niebios anioły zrywa

I znosi... jak gwiazdy na ziemię...

Ja wąż... ja wężowe plemię,

Zarodziłem ten świat siny...

Gdzieś pierś... pierwszy znak matczyny

Jak pierwsza pieczęć miłości —

Przypieczętowała twory...

AMFITRYTA

Ach, duch go porwał... i świata kolory

Są w jego słowach...

DIANA

Zapomniał o złości,

Sama cierpiąca moc w nim teraz gada...

LUCYFER

T tam... bywało, gdy noc mgłami blada

Padnie... gdy księżyc wielki, jasny, siny

Patrzy... a tam gdzieś krzyczą Lamantyny

Na skał urwiskach... to ja... już na górze

Z pierwszą chorągwią ducha w tej naturze,

Z pierwszą boleścią... ducha naprzód idę,

Jak pierwszy jaszczur... dziś tę piramidę

Tworów... stworzoną dziwnie a ogromnie,

Bóg zniszczył... ale są gdzieś wszakże gnaty,

Które tam jeszcze w ziemi świadczą o mnie,

Gdy burza wejdzie w Sybir lodowaty

I te mogiły... trochę popodnosi.

Są ślady, że mój duch o skrzydła prosi,

Robi je sobie myślą... czuciem stwarza

I leci na kształt pierwszego mocarza

Pierwszym jaszczurem... w podróż kolumbową,

Pierwszą gadziną jakąś... z ptaka głową

I z jednym skrzydłem... które może był

Z ognia... bo pamięć moja pod mogiłą

Z myślą takiego smoka... spała w ziemi,

A zmartwychwstawszy, dziś jeszcze pamięta...

I kolorami go sobie złotemi

Pisze w powietrzu...

AMFITRYTA

Ach, smok...

LUCYFER

A okręta,

Wybudowane z kości, ciał, mięs, trzewów,

W tę podróż... za mną, latarnią i smokiem,

Szły... całe pola objadać z zasiewów,

Świat cały z lasów... obedrzeć... i krokiem,

Gdy na nie piorun szedł Boży i woda,

Nie ustąpiła ta straszliwa trzoda,

Gotowa pozrzeć świat... rozmiłowana

W pokarmie... a ja! na świętego Jana

Klnę się... leciałem przed nią... jak latarnia,

Jej wódz... lecz większy niż brat...

DIANA

O! męczarnia.

Jak ten się straszny duch... z wspomnieniem łamie.

DUCH

Patrz, na mym czole brylantowe znamię

Tych wszystkich rzeczy... pamięć moja całą,

Przed Panem Bogiem moja wielka chwała,

Moje ojcostwo... względem duchów bratnich

Jako zagadka rozwiązań ostatnich

Bliska... pisana stoi... — Kto przeczyta...

AMFITRYTA

Korony mojej i władzy pozbyta,

Drzę cała przed nim...

DIANA

Nie drzyj, morska perło...

Ja mu wydarłem pierwsze ducha berło...

Ja mu wydarłem pierwsze świata słowo...

Ja z pochodnią purpurową

Szłam przez szósty dzień stworzenia,

Z kryształowego kamienia

Razem wyrwana z Helionem...

Naszym są dziś złotym tronem

Natury formy ostatnie,

Wszystkie harmonijne, bratnie,

Mające za cel człowieka...

Dlatego, patrzaj, ten anioł się wścieka,

Że większy od nas postacią i żarem

Jako poeta, upity nektarem,

Tworzył... okropność z szalonego ducha,

A my, złotego łańcucha

Nie puszczając z naszej dłoni...

Od białej sadów jabłoni

Do dębu... co w lasach stoi,

Okryty pszczół harfą złotą...

Od ptaszka, co liścia się boi,

Od orła... co chmur ciemnotą

Otoczon i piorunami,

Wszystkośmy stworzyli sami...

A on... przeciskał się przez tę naturę...

AMFITRYTA

Skończ!

DUCH

Wężem...

AMFITRYTA

Świat mi cały rozwiniecie

Z waszej pamięci...

DIANA

Ach! ja na tym świecie

Gdy jestem... to jak pierwszy raz kwitnąca.

Czasem się tylko... jakiej tajemnicy

Dowiem od gwiazdy — albo od miesiąca;

Albo błękit okolicy

Czasem mi ją zaśpiewa... albo jak pochodnia

Nad lasami świecąca, biała gwiazda wschodnia

Powie, gdym... niepamiętna...

AMFITRYTA

Ach, Dyjana... ty smętna,

Jak ci pomóc?...

DIANA

Siostrzyce,

Koralową trumnicę

Zróbcie mi na dnie fali,

Dajcie bukiet z Korali

I poduszkę perłową,

Dwie morskie gwiazdy w nogach

I dwie gwiazdy nad głową

Na czterech trumny rogach.

Niechaj mi świecą we śnie.

Bo choć na świat bym chciała,

To dzisiaj jeszcze... wcześnie,

Wcześnie do łez... i ciała...

AMFITRYTA

A ten?...

DIANA

Ten... między ludzi...

On mię kiedyś obudzi...

LUCYFER

O wielki Boże... ona w sen kamienny

Idzie nabywać żywota i siły,

A ja... jak ogień i wulkan bezsenny

Zawsze bez ciała... zawsze bez mogiły,

Mgłą muszę wstawać i do ludzi chodzić

Ani mi umrzeć... ani się narodzić...

Dopókiż ja w mgłach, gdzie mi władze gorą,

Będę się czołgał pod litością Bożą,

I żył w tych ciałach... które ze mnie biorą

Siłę natchnienia... i tą siłą tworzą?

Dopókiż będzie to żądanie we mnie,

Ażeby ten świat — nic nie mógł beze mnie?...

W każdym nieszczęściu ludzkim moje pchnięcie,

W każdej łzie ludzkiej jest moja trucizna...

Mój duch... jest każde zimne strachem zdjęcie.

Nawet gdy zadrzy przed wrogiem ojczyzna,

To ja poruszam jej kością spróchniałą...

I strach jest ze mnie... a na niej drzy ciało...

Lecz cóż to... piorun zmów otwiera wrota

I duch mię jakiś woła...

GŁOS

Iskariota!

LUCYFER

Idę... w powietrzu widzą tysiąc cyfer

Baltazarowych... ktoś woła...

GŁOS

Lucyfer...

LUCYFER

Idę... i jeszcze obłok się piekielny

Przybliża pełny głosów...

GŁOS

Nieśmiertelny!...

LUCYFER

Lecę. W płomieniach reszta... ja duch skazitelny.

Znika.

CHÓR DUCHÓW

Gdzież piekło... to widmo babie,

Ten dawny... gobelin stary,

Te blade słońcem jedwabie,

Gdzie z mar już się stały mary,

Z kolorów słońcem wypite? Gdzie jest to zwierciadło zbite...

Gdzie obraz na pajęczynie?

Widziałże kto trumien skrzynie

Z cedrów starych smolnej rdzeni,

Pełne trupów i płomieni,

Ogniem nakryte i gadem?

Szedłże kto... grzeszników śladem,

A zląkł się... ogni piekielnych?

Gdzie i który z nieśmiertelnych

Wierzył... w nieśmiertelność żywą?

Ognistą i robaczliwą,

I żywotowi... wydartą...

Kto nad tą spaloną kartą

Żywota... stojąc u brzega

Widział, jak skra — za skrą biega

I ogniów... mrowisko chodzi?...

Kto był na Charona łodzi...

I w mgieł okropnych zamęcie

Słyszał tej łodzi stuknięcie

Żałosne... o brzeg piekielny?

Kto... ze mną... w łódź pełną trupa

Nie wstąpi, jeżeli dzielny,

I nie odbije od słupa,

Na którym życia latarnia,

Obaczyć... co za męczarnia

Żre tamte głupie mary,

Co tu żywota sztandary

Dla próżnych strachów... rzuciły?

Gdzie są te stracone siły?

Która z dusz na ziemi zgasła...

Czy ojca... krzyknijcie hasła,

Których duch umarły łaknie,

A — wrócą... żaden nie braknie.

Czy żebrak... czy pan — czy książę,

Czy człowiek ubogi z dyma... ? —

Żadnego... proch nie zatrzyma,

Żadnego ogień nie zwiąże,

Wąż nie przykuje do trumny.

ANTYSTROFA

Duch życia to rycerz dumny

I ciągle idzie do góry...

Czasem przed prawem natury

Jako przed piorunem stanie,

Zbladnie... i siły natęży,

I skoczy w ognia otchłanie,

Wskoczy... i piorun zwycięży,

I powraca z błyskawicą

Aniołem i gołębicą

Spokojną... po jaki wieniec

Nie pójdzie z myśli orężem

Ten duch... ten wieczny młodzieniec,

Co dzieckiem... uleci w burze,

A z burz tu powraca mężem...

I królem... całej naturze,

Odartej ze strachów — z ciemnic,

Rozdziewiczonej z tajemnic...

Dziewicy... co wiek za wiekiem

Rumieni się przed człowiekiem

I drzy... i staje się blada,

I na pierś miłosną pada

Paląca tak jak pochodnia,

Jako niewolnica wschodnia,

W koronie z gwiazd i z miesiąca,

W ramionach człowieka mdlejąca,

Wieczna kochanka... rycerzy...

STROFA

Bo nie ten, kto w piekło wierzy,

Tej starej siatki pajęczej,

Gdzieś na płomienistej tęczy

Płonącej... duchem się lęka,

Ale ten, przed którym pęka

Ten świat objęty ramiony,

Miłością serca skruszony,

Z tajemnic wyspowiadany

Jak nimfa... jasna i złota,

Ten tylko będzie wpisany

W ostatnie księgi żywota...