Strona:Stanisław Piekarski - Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów.pdf/113

 „Akta Piłata“ i jego rzekome listy do Heroda i Tyberjusza, listy Tyberjusza do senatu rzymskiego i do matki odnoszą się do życia i męki Chrystusa.
 Apokryficzna ewangelja św. Piotra opisuje mękę, śmierć i zstąpienie Chrystusa do piekieł.
 (Z literatury apokryficznej w Polsce wymienić należy druki z XVI w.: „Rozmowy, które miał król Salomon mądry z Marchołtem grubym“, „Żywot Chrystusowy“ ks. Opcia z r. 1522, tudzież zaginiony rękopis przemyski p. t. „Rozmyślanie o Męce Pana Jezusa“ i „Sprawa Chędoga o Męce Pana Chrystusowej“, przepisana w r. 1544 przez Wawrzyńca z Łasku. Aleksander Brückner: Z literatury zapomnianej. Szkic z dziejów dawnej umysłowości. Bibljoteka Warszawska. Rok 1900, tom III).

 Ewolucjonizm, teorja, że w całym wszechświecie odbywa się nieustanny proces rozwojowy, któremu ulega każdy stan bytu i wszystkie formy zjawisk przyrody organicznej i nieorganicznej. W filozofji systemem ewolucjonistycznym nazywa się system, który uważa obecny stan rzeczy za wynik stopniowych przemian, ciągłego rozwoju i nieustannego ruchu. Ewolucjonizm może być teleologiczny, t. j. wymagający pierwszej przyczyny tego ruchu i upatrujący ją w bycie samoistnym, rozumnym i obdarzonym samowiedzą, albo mechaniczny czyli ateleologiczny, przypisujący powstanie i doskonalenie się ustrojów przypadkowi drogą czysto mechaniczną.

 Ex cathedra, wyrażenie łacińskie, oznaczające mówienie z katedry, z kazalnicy, wogóle mówienie z powagą. Wyrażenie to użyte jest w dogmacie o nieomylności papieża, który jest nieomylny, kiedy przemawia „ex cathedra“ jako głowa Kościoła w rzeczach wiary i obyczajów (ob. Nieomylność).

 Expedyt św. Cześć tego świętego, który był męczennikiem za czasów Dioklecjana w IV wieku po Chr., jest bardzo rozpowszechniona we Włoszech, Francji i w Niemczech. Z początkiem bieżącego stulecia weszła w życie i w Polsce. Przedstawiają go w zbroi rzymskiej, trzymającego krzyż z napisem „hodie“ (= dziś) a u jego nóg umieszczają kruka wołającego „cras“ (= jutro). Ma to oznaczać, że święty napomina, aby nawrócenia nie odkładać do jutra, podczas gdy kruk, będący obrazem złego ducha, odciąga od modlitwy i nawrócenia. Św. Expedyta nazwano także „świętym jedenastej godziny“, który pomaga udającym się do niego w ostatniej chwili. Stolica Apostolska zabroniła zabobonnych mniemań, fałszywych dewocyj i mylnego komentowania wyobrażeń tego świętego, ale nie uchyliła jego czci.

 Expozyt, ob. Ekspozytura.

 Extaza, ob. Ekstaza.

 Extispicium, u Rzymian wróżenie z wnętrzności zwierząt zabitych na ofiarę.

 Exultet, starożytny hymn Kościoła katolickiego, śpiewany w Wielką Sobotę przy poświęceniu Paschału. Jest uroczystem i pełnem wspaniałych zwrotów głoszeniem radości z powodu Zmartwychwstania i dokonanego odkupienia. Tekst przypisują św. Augustynowi lub św. Ambrożemu, domniemanym twórcom hymnu Te Deum. Znany był już na początku VIII wieku. Melodja tego hymnu należy do najpiękniejszych melodyj gregorjańskich.

 Ex-voto, ob. Wota.

 Ezdrasz, kapłan i reformator żydowski, autor jednej z ksiąg, zwanych księgami Ezdrasza, które należą do ksiąg kanonicznych Starego Testamentu. W sześćdziesiąt kilka lat po powrocie żydów z niewoli babilońskiej powrócił Ezdrasz (ok. r. 458 przed Chr.) z Persji do Judei na czele 1700 żydów, mając zezwolenie Artakserksesa Longimana i jego pełnomocnictwa. Na podstawie tych pełnomocnictw przeprowadził reformę pomiędzy żydami, zdemoralizowanymi przez małżeństwa z kobietami ludów pogańskich, i nakazał bezwzględne wydalenie tych kobiet wraz z ich potomstwem. (ob. Żydowska religja).

 Ezechjel, jeden z czterech wielkich proroków Starego Testamentu. W końcu VI wieku przed Chr. wzięty wraz z 10 tysiącami żydów do niewoli babilońskiej, spełniał wśród nich urząd proroka (594 — 572 przed Chr.). Proroctwa jego, zawarte w Starym Testamencie pod nazwą księgi Ezechjela, dzielą się na trzy części: