Album biograficzne zasłużonych Polaków i Polek wieku XIX/August Cieszkowski
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | August Cieszkowski |
| Pochodzenie | Album biograficzne zasłużonych Polaków i Polek wieku XIX |
| Wydawca | Marya Chełmońska |
| Data wyd. | 1901 |
| Druk | P. Laskauer i W. Babicki |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały tom pierwszy |
| Indeks stron | |
August Cieszkowski pochodził z rodziny szlacheckiej, osiadłej na Podlasiu.
Urodził się 14 września 1814 roku. Gdy doszedł wieku 5-o letniego, dostał za wychowawczynię baronową La Haye, która wtedy właśnie opuściła była swego poprzedniego pupila, 7-o letniego Zygmunta Krasińskiego. Po raz pierwszy, zdaje się, poznały się wówczas te dzieci, które później urosły na znakomitych mężów i związali się w wieku dojrzałym szczerą przyjaźnią.
Według współczesnej litografii
Mało wiadomo o latach dziecinnych Augusta. Młodzieńcem będąc, podążył na uniwersytet do Berlina, dokąd licznych słuchaczy ściągał wówczas głośny profesor filozofii Michelet, uczeń słynnego Hegla. Zostając pod wpływem nauki tego filozofa, nie szedł Cieszkowski ślepo jej śladem. Wcześnie dojrzały umysł krytycznie i samodzielnie ją przetapiał. Mając zaledwie lat 24, ogłosił on po niemiecku dziełko pod tytułem: Wstęp do filozofii dziejów (Prolegomena zur Historiosophie. Berlin, 1838), w którem zgodnie z duchem filozofii polskiej przeciwstawiał myśli, podniesionej na najwyższy szczyt przez filozofię niemiecką, czyn. Filozofia myśli, tłómaczył on, spełniła zadanie swe przez Hegla; teraz przyszedł czas na filozofię woli. Jak sztuka, osiągnąwszy kształt klasyczny, wyszła poza siebie i rozwiązała się w formy romantyczne, a jednocześnie władztwo swoje wszechświatowe odstąpiła filozofii, tak i filozofia znajduje się na tym punkcie, w którym sama siebie musi przekroczyć i ustąpić miejsca panującego życiu społecznemu. Myśl powinna wcielić się w czyn, przekształcając ludzkość.
Szukając owych krajów czynu, udał się Cieszkowski do Francyi i Anglii, W r. 1839 ogłosił w Paryżu dzieło O kredycie i obiegu (Du crédit et de la circulation), które zwróciło na młodego autora uwagę ekonomistów. Myślą jego zasadniczą jest stworzenie warantów realnych, t. j, papierów obiegowych, zastępujących pieniądze, a opartych na własności nieruchomej i procentujących. W ten sposób wytworzyłby się środek obiegowy, nie wymagający ogromnego nakładu pracy dla swego wytworzenia (jak złoto i srebro), a pozwalający uruchomić i zastosować do produkcyi wszystkie kapitały, jakie naród posiada. Myśl, zbliżoną bardzo do tej, podjęło niedawno stronnictwo papierowych pieniędzy w Stanach Zjednoczonych Ameryki.
Bawiąc przez pół roku we Włoszech (w r. 1840), odnowił tu Cieszkowski znajomość z Zygmuntem Krasińskim, który przejął wiele z jego poglądów filozoficznych i filozoficzno-dziejowych i wcielił je w utwory swoje poetyckie. Tu zaznajomił się z dziełami sztuki, Spędzał często ranne godziny wśród ruin Kolizeum lub na Forum, odczytując dawnych lub nowych historyków Rzymu.
Powróciwszy po tych wędrówkach i studyach do kraju, spotkał się młody uczony z uznaniem ziomków, ale i z wyrzutami, że dotąd jeszcze nic po polsku nie wydał. Jakoż niebawem przystąpił do pracy na niwie ojczystej.
W 1841 r, zorganizowała się redakcya Biblioteki warszawskiej i podzieliła się na sekcye według rozmaitych gałęzi wiedzy. Cieszkowski został członkiem redakcyi i pracował w kilku sekcyach. Ogłosił niebawem w tem piśmie Rzecz o filozofii jońskiej, jako wstęp do historyi filozofii, w której surowiej niż w pierwszem z pism swoich krytykował Hegla, zarzucając mu, że niewłaściwie w logice swojej podnosił kategoryę ilości ponad jakość. W r. 1842 wydał pismo niemieckie o Bogu i palingenezie (Gott und Palingenesie. Berlin), w którem broni osobowości Boga i nieśmiertelności duszy przeciwko swemu profesorowi Michelet’owi. Obok tego ogłosił Cieszkowski szereg artykułów o zagadnieniach praktycznych: O ochronach wiejskich (Bibl. warsz. 1842); Uwagi nad obecnym stanem finansów angielskich (tamże); Organizacya handlu drzewem i przemysłu leśnego (tamże, 1843); O wystawie berlińskiej (tamże, 1844); O skojarzeniu dążeń i prac umysłowych w W. Ks. Poznańskiem («Rok», 1843). Wydał także po francusku mowę swą niemiecką, wygłoszoną na zebraniu Tow. rolniczego pruskiego O środkach polepszenia losu ludności wiejskiej (Sur les moyens d’améliorer le sort de la population des campagnes. Paryż, 1845; toż samo po niemiecku w Berlinie, 1846). Zaleca on w niej ochrony wiejskie, dbałość o zdrowie i podeszły wiek robotników ze strony właścicieli ziemskich, oraz przypuszczenie do udziału w zysku (tantiemę) robotników i oficyalistów.
Zajmowały go również i zagadnienia polityczne. W rozprawie o Lordowstwie i arystokracyi współczesnej (De la Pairie et de l’ Aristocratie moderne. Paryż, 1844) zajmuje się reformą izby wyższej. Występuje przeciw przyjętej we Francyi zasadzie wyborów; uważa dziedziczność za dobrą w Anglii, gdzie szlachta sama wytworzyła konstytucyę, ale potępia ją we Francyi, a zaleca natomiast zasadę kooptacyi czyli przybierania nowych członków przez samąż izbę. Przez wybór taki ludzi utalentowanych i zasłużonych, pochodzących ze wszystkich warstw narodu, wytworzy się nowy patrycyat ludowy, który zastąpi dawną arystokracyę, opartą na przywileju.
Rozprawka O romansie nowoczesnym (w Bibliotece warsz, 1836 r. i osobno) zajmuje się społecznem znaczeniem powieści. Domaga się Cieszkowski, aby przeprowadzana była w każdej myśl głębsza i wejrzenie w potrzeby społeczne chwili. Podobne traktowanie powieści nie tylko nie stanowi ujmy dla jej estetycznej wartości, lecz ją podnosi, pogłębiając wpływ na czytelnika.
W r. 1847 przeniósł się Cieszkowski do W. Ks. Poznańskiego i brał czynny udział w miejscowem życiu społecznem. Po ogłoszeniu w roku 1848 głównego dzieła swego pod tytułem: Ojcze nasz wydał szereg broszur o rzeczach tej dzielnicy dotyczących. W 1849 roku ogłosił broszurę o Źródłach prawa państwowego i międzynarodowego, dotyczących stosunku W. Ks. Poznańskiego do korony pruskiej (po niemiecku); w r. 1852 kołatał w sejmie pruskim o założenie uniwersytetu w Poznaniu. W 1855 roku w broszurze niemieckiej O ochronkach, jako podstawie wychowania ludu zalecał zakładanie ochronek wiejskich. Już w roku 1843 poruszył myśl założenia Towarzystwa Przyjaciół Nauk, a w r. 1857, kiedy myśl ta została urzeczywistnioną, był jednym z jego założycieli. W rocznikach tego towarzystwa ogłosił ostatnią swoją pracę filozoficzną p. t.: O drogach ducha (1863), którą później wydał osobno (1869), Założył wreszcie szkołę rolniczą w Żabikowie, która pomyślnie rozwijała się do r. 1878, kiedy pod naciskiem rządu Bismarkowskiego zamknięta została.
Doczekał się Cieszkowski 50-lecia pracy swej naukowej i społecznej, uczczonej przez ogół w roku 1893. W następnym 1894 r, 12 marca umarł w Poznaniu. Życiorys jego i ocenę prac umieścili pp. P. Chmielowski i J. B—r w Ateneum (1894, kwiecień). Zaznaczyliśmy już treść i myśli przewodnie pomniejszych rozpraw znakomitego filozofa i ekonomisty. Zostaje nam teraz poświęcić kilka słów głównym jego pracom historyozoficznym: Ojcze nasz i O drogach ducha, w których rozwija, zmieniając je po części, myśli, rzucone już w niemieckich Prolegomenach do hisloryozofii.
Hegel, który w całej swojej filozofii przyjmował troisty typ rozwoju — od twierdzenia ku przeczeniu, czyli przeciwności twierdzenia i następne połączenie krańcowości w kojarzeniu, uchylił się od niego w filozofii dziejów. Całość dziejów rotdzielił on na cztery okresy: wschód starożytny (wiek dzieciństwa ludzkości), grecki (wiek młodzieńczy), rzymski (wiek męski) i chrześcijańsko-germański (świadome pogodzenie woli bezwzględnej z wolą jednostki), Cieszkowski przyjął zasadę ogólną rozwoju dyalektycznego (ze sprzeczności), Zboczenie od niej w dziejach uważał za słabą stronę nauki Hegla, a przytem zarzucał mu pominięcie przyszłości, Przyszłość tę można określić trojako: uczuciem, t. j, przewidzeniem, jak to czynili prorocy; myślą, jak czynią filozofowie dziejów, lub wolą, jak czynią wykonawcy dziejów, ci, którzy spełniają ideał. Całość dziejów dzieli Cieszkowski na trzy okresy, Pierwszy do Chrystusa charakteryzuje się przez panowanie prawa czyli przymusu zewnętrznego, jest to twierdzenie; drugi od Chrystusa do naszych czasów; cechuje go panowanie moralności, więc świata wewnętrznego; jest to przeciwność pierwszego okresu, czyli antyteza; wewnętrzny przymus pasuje się w nim i poskramia potęgę zmysłowości. Okres trzeci jest przyszłością, czyli kojarzeniem obu poprzednich przeciwności. Cechą jego będzie zakon woli, czyn. Filozofia czynu zastąpi filozofię spekulacyjną. Będzie to rodząca się filozofia słowiańska. I przyjdzie wtedy «królestwo Twoje», królestwo Boże
na ziemi, Takie znaczenie ma tytuł dzieła «Ojcze nasz.» Inne prośby, wypowiedziane w tej modlitwie, miały być filozoficznie wytłómaczone w następnych tomach dzieła, które, jak się zdaje, są w rękopisie, lecz dotąd nie wydane, «Drogi ducha» zajmują się środkami urzeczywistnienia celów dziejowych. Są niemi: sztuka, wiedza i urządzenia polityczne. Wielki nacisk kładzie autor na znaczenie warunków ekonomicznych. W biegu rozwoju dziejowego nastąpił rozbrat między sztuką a wiedzą. Jest to wszakże zjawisko przemijające. Pojednanie wszystkich czynników cywilizacyjnych, niezbędne dla osiągnięcia celów dziejowych, stanowi powołanie szczepu słowiańskiego. Te głębokie rzuty, to ujęcie przeszłości i program przyszłości, w ogólnym zarysie nakreślone, każą spodziewać się wiele po utajonych dotąd rękopisach sławnego myśliciela, każą pragnąć, aby jak najrychlej światło ujrzały.
