Encyklopedja Kościelna/Clericus Jan

<<< Dane tekstu >>>
Tytuł	Encyklopedja Kościelna (tom III)
Redaktor	Michał Nowodworski
Data wyd.	1874
Druk	Czerwiński i Spółka
Miejsce wyd.	Warszawa
Źródło	Skany na Commons
Indeks stron

›››

[412] Clericus (le Clere) Jan, pochodził z familji znanej z uczoności; ur. w Genewie w Marcu 1657, w rodzinném mieście studjował humaniora, filozofję i fizykę, rok cały poświęcił nauce języka hebrajskiego, poczém przeszedł do teologji. Nie zgadzając się na doktryny ścisłych kalwinistów genewskich, zabrał się do samodzielnych badań teologicznych. Największy wpływ na niego wywarły Tezy saumurskie (Syntagma thesium theol. Salmurii, 1665), jak również dzieło jego pradziada, słynnego remonstranty Curcelläusa: Quaternio dissertationum theologicarum, i pisma [413]Episcopiusa. Roku 1679 wydał pod przybranem nazwiskiem: Liberii de sancto amore Epistolae theologicae, in quibus varii scholasticorum errores castigantur, Irenopoli (Salmurii), thypis Philalethianis. Dzieło składa się z 11 listów, datowanych częścią z Genewy, częścią z Grenobli: przedmiotem ich jest rozbiór punktów spornych między ścisłymi kalwinistami i remonstrantami. Następnie przez niejaki czas bawił w Anglji (1682), oraz w Amsterdamie u prof. Limborcha i wrócił do Genewy, aby oświadczyć rodzinie i przyjaciołom, że przechodzi do remonstrantów. Roku 1683 powtórnie udał się do Hollandji, a 1684 został mianowany przez synod rotterdamski professorem filozofji i starożytnych języków przy arminjańskiém gimnazjum w Amsterdamie, (gdzie, po śmierci Limborcha (1712), powierzono mu także wykład historji kościelnej). Odtąd rozpoczyna się zdumiewająca literacka działalność Cl-a. Najpierw wydał mały traktat egzegetyczny nieznanego mu wtedy autora (późniejszego swego przeciwnika P. Jurieu), potém egzegetyczne rozprawy stryja swego Dawida le Clerc i ojca tego ostatniego Stefana le Clerc, następnie ogłosił własną pracę Entretiens sur diverses matières de théologie (Amst. 1685), jako dodatek do książki franc. protestanta le Cene, o łasce, wolności i grzechu pierworodnym. W Entretiens pierwszy raz wystąpił ze swojemi zdaniami o naturze i granicach ludzkiego poznania i o predestynacji, ze względu na naukę Apostoła do Rzym. roz. IX, X i XV. Około tego czasu rozpoczął spór literacki z uczonym oratorjaninem Ryszardem Simon (ob.), autorem krytycznej historji Starego Testamentu, który przygotował projekt wydawania Biblji w rozmaitych językach, i w tym celu zasięgał rady rozmaitych uczonych. Cl. wydał pod przybraném nazwiskiem odpowiedź (Origeni Adamantio Synopseos bibliorum polyglottorum auctori Critobulus Hierapolitanus, 1684) i wskazał przytém niektóre błędy dzieła: Histoire critique du Vieux Testament. Kiedy Simon poczytał to sobie za obrazę, Cl. napisał jeszcze gwałtowniejszą rozprawę: Sentiments de quelques theologiens d’Hollande sur l’hist. er. du V. T., composée par le P. R. Simon, Amsterd. 1686, gdzie określa natchnienie w sposób zupełnie odmienny od helweckiego Consensus z 1675, i gdzie oprócz tego wystąpił z twierdzeniem, które sam później cofnął, że Mojżesz nie był autorem Pięcioksięgu. Na odpowiedź Simona ogłosił 1686: Défense des Sentiments etc., w której broni swej definicji natchnienia. Na nowe dzieło Simona, Cl. już więcej nie odpowiadał (Budde, Isagoge hist. theol., Lips. 1730). Tegoż roku, razem z Janem Cornand de la Croze, założył historyczno-krytyczne pismo: Bibliothèque universelle et historique (25 tomów 1686—1693, z których pierwsze 9 t. były napisane wspólnie przez obu założycieli, 10, 12, 14—19 wyłącznie przez Cl., a od 20—25 przez J. Bernarda). Jednocześnie przełożył na francuzki dzieła Burneta, a 1690 część Historji starożytnej filozofji Thom. Stanleya na łaciński język; oprócz tego wydrukował obronę Episcopiusa, przeciw zarzutom o socynjanizm i odstępstwo od chrześcjaństwa (Lettre à M. Jurieu sur la manière dont il a traité Episcopius dans son tableau du socinianisme, 1690). Brał także udział w czterech wydaniach Encyklopedji Morerego (Dictionnaire de Moréri 4 t.) od 1691—1702. Od 1692—1695 pisał filozoficzne kompendja, wydane 1698 w 4 tomach p. t. Opp. philosophica. Późniejsze tego dzieła wydania obejmują V tom, zawierający autobiografię Cl-a i rozprawę: De argumento theologico ab invidia ducto [414]Następnie pracował nad łacińskiem tłumaczeniem i objaśnieniem ksiąg S. Test., które wydał w 5 t. f. 1695—1731, gdzie niekiedy w sposób bardzo swobodny mówi o cudach biblijnych; r. 1696 napisał rozpowszechnioną Ars critica w 2 t., trzecią część tego dzieła stanowią ogłoszone 1700 i przeciwko Cave’mu (ob;) skierowane: Epistola criticae et ecclesiasticae; r. 1698 w 2 t. f. łacińskie tłumaczenie angielskiej edycji N. T. Hammonda (Nov. Test. D. N. J. Ch. ex ed. Vulg. cum paraphr. et annot. Henr. Hammondi, 2 wyd. Francof. 1714); sporządził wydanie Apostolskich Ojców Cotelier’a, z dodatkami i uwagami w 2 t. f. (2 wyd. 1724 Amst.). Jednocześnie prowadził uczoną polemikę z Baylem (ob.), której powodem były wydane przez Cl-a Parrhasiana, ou pensées diverses sur des matières de critique, d’histoire, de morale, de politique, avec de la défense de divers ouvrages de Mr. L. C. (le Clerc) par Théodore Parrhase, Amst. 1699, II t. 1705). Zbijał tu wypowiedziane przez Baylego zdanie (Dict. art. Manicheens, Pauliciens), jakoby rozum nasz nie wystarczał na obalenie zarzutów przeciwko dobroci Boga, wyprowadzanych z istnienia złego moralnego i fizycznego; dowodzi on, że każdy, kto studjował Orygenesa, a tém więcej gruntowny filozof, łatwo odeprzeć może rozumowania manichejczyków. Spór na nowo się rozpoczął, kiedy Cl. w swojej recenzji Cudwortha Intellectual system of the universe, (Lond. 1678) i Grewsa Cosmologia sacra (Lond. 1701), pomieszczonej w Biblioth. choisie) t. I p. 63, 228, t. II 11, 78, 352), przyjął principium vitale Grewsa i siły natury czyli niematerjalne istoty (naturae plasticae) Cudwortha, pośredniczące jakoby między duchem a materją, i tym niematerjalnym istotom, jakkolwiek nie posiadającym świadomości, przyznawał możność wytwarzania zwierząt i roślin, przez udzielone im od Boga ku temu siły. Bayle dowodził, że tym sposobem otwierają się wrota ateizmowi. Cl. wnioski Baylego odpierał, przyczém wszczął się na nowo spór o manichejczyków, z zawziętością przez obie strony prowadzony. Pominiemy tu spór z Publjuszem Ventidiusem (van der Wayen, prof. w Franeker), nie bez słuszności zarzucającym Cl-owi socynjanizm, z powodu jego tłumaczenia Ew. św. Jana I, jakkolwiek 18 pierwszych wierszy tego rozdziału Cl. w osobnym traktacie jeszcze 1695 bronił przeciwko Faustowi Socynowi; również polemikę z jezuitami Despineul i Masson o Harmonia Evangelica (Amst. 1699). Wyliczymy tylko inne jego dzieła. Pod nazwiskiem Theophilus Alethinus 1700 r. wydał słynne dzieło jezuity Petaviusa: De theologicis dogmatibus 6 t. f., z wstępem, uwagami i dodatkami; t. r. wydrukował Quaestiones Hieronymianae etc. (Amst. 1700), w których dość gwałtownie wyraża się o samym Hieronimie i o wydawcy dzieł tego Ojca Kościoła, benedyktynie Martianay. Od 1703—1713 kontynuował Biblioth. universelle et histor., pod nową nazwą Biblioth. choisie (27 t. i 1 t. rejestrów; dalszy jej ciąg pod tytułem: Biblioth. ancienne et moderne od 1714—1727, obejmuje 27 t. i 1 t. rejestrów). Do przedruku dzieł Św. Augustyna, wydania Maurynów, dokonanego przez amsterd. księgarza Mortier (miejscem wydania był Amsterdam, lecz na karcie wstępnej wydrukowane jest: Antverpiae sumptibus societatis), napisał Cl. pod nazwą Jana Pherepona XII tom: Adpendix Augustiniana (Antverp. 1703). Francuzkie tłumaczenie N. Test. (Amst. 1703, 2 t.) ściągnęło na Cl. nowe zarzuty o socynjanizm. Od 1703—1706 przygotowywał wydanie wszystkich dzieł Erazma [415]z Rotterdamu (Lugd. Batav. 10 t. f.) i pism uczonego jezuity Vavassora (Amsst. 1709 f.). Objąwszy, po śmierci Limborcha, katedrę historji kościelnej, wydrukował dzieło Historia eccles. duorum prim. saec. (Amst. 1716). W zakres teologicznego piśmiennictwa wchodzą, oprócz kilku apologetycznych traktatów, indyferentyzmem nacechowanych, które już to sam napisał, jak np. Traité de l’incrédulité (Amst. 1696), już to wydawał tylko, jak Hugona Grotius’a De veritate religionis christianae (Amst. 1709), wyd. Petavii Doctrina temporum (Amst. 1703 3 t. f.); do nowego wydania N. Samsona Geographia s. ex V. et N. T. desumpta (Amst. 1703 f.) napisał przedmowę. Nowe wydanie Jac. Bonfrerii S. J. Onomasticon urbium et locorum sacrae Scripturae, graece primum ab Eusebio Caesareensi, deinde latine scriptum ab Hieronymo (Amst. 1707. f), zaopatrzył objaśnieniami. Zajmował się nadto literaturą starożytną; filologja zawdzięcza mu kilka wydań greckich i łacińskich autorów. Napisał także Histoire des provinces unies des Pays-Bas (Amst. 1723—1728 f.), i ciągłą prowadził korespondencję z rozmaitymi uczonymi Europy. Po 1728 r. kilka razy doświadczył ataków apoplektycznych, a od 1732 utracił mowę, z czém połączyło się osłabienie władz umysłowych; pomimo to ani na chwilę nie przestawał pracować. Um. 8 St. 1736. Zdolności Cl. były więcej krytycznej niż twórczej natury. W prywatném życiu odznaczał się czystością obyczajów, lecz charakteru był gwałtownego i drażliwego. Jego przekonania religijne chyliły się ku socynjanizmowi, indeferentyzmowi i racjonalizmowi. Nic dziwnego, że jego literackim pracom, tak licznym i różnorodnym, zbywa częstokroć na gruntowności, że jego polemika nie odznacza się ani spokojem, ani szlachetnością; o dyktatorskiej powadze, do której Cl. rościł pretensje, słusznie powiada Bentley słowami Terencjusza: Est genus hominum, qui esse primos se omnium rerum volunt, nec sunt. Oprócz wyżej wspomnianej autobjografji, która w osobném wydaniu wyszła 1711 w Amst., ob. mowę pogrzebową Wetsteina; nadto, Eloge hist. de Mr. le Clerc w Biblioth. raisonnée t. XVI. Spis teologicznych pism Cl-a ap. Chr. M. Pfaff, Introductio in hist. theol. liter. p. II p. 307.  (Häusle). J. N.