Geopolityka (Sykulski)/Rozwój polskiej myśli geopolitycznej
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Geopolityka |
| Wydawca | Wydawnictwo Naukowe Grategia sp. z o.o. |
| Data wyd. | 2014 |
| Miejsce wyd. | Częstochowa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały tekst |
| Indeks stron | |
Początek nowoczesnego myślenia geopolitycznego w historii Polski datuje się na drugą połowę XIX wieku. Początki polskiej geopolityki są zatem zbieżne chronologicznie z pojawieniem się jej na Zachodzie. Impuls do tworzenia rodzimej myśli geopolitycznej dały dwa spory intelektualne, dotyczące przyczyny rozbiorów Polski w XVIII wieku oraz geograficznego charakteru ziem polskich (w tym ich granic).
Po upadku powstania styczniowego (1864) w środowiskach inteligenckich rozgorzała gwałtowna dyskusja, dotycząca nie tylko przyczyn niepowodzeń w walce o niepodległość Polski, ale i samej genezy rozbiorów oraz polskiego charakteru narodowego. Na kanwie tych sporów rodzić się zaczęły także nowoczesne nurty polityczne. Rozważania o charakterze geopolitycznym, uwypuklające czynnik geograficzny w polityce, nieustanną rywalizację między poszczególnymi państwami i blokami politycznymi, wskazujące, iż moralność właściwa jednostkom różni się od aksjologii właściwej państwom, stały się czynnikiem nieodłącznym polskiej myśli politycznej. Polska myśl geopolityczna, jako stały element szerokiego nurtu rodzimej myśli politycznej, jest obecna od tamtych czasów aż do dziś.
W debacie poświęconej przyczynom wymazania Rzeczypospolitej z mapy Europy w 1795 r. zaczęły dominować dwa główne, przeciwstawne stanowiska. Pierwsze, reprezentowane przez krakowską szkołę historyczną, kazało upatrywać genezy rozbiorów w słabościach ustrojowych I Rzeczypospolitej i wadach polskiego charakteru narodowego. Do twórców tej szkoły należeli, m.in.: ks. Walerian Kalinka (1826–1886), Józef Szujski (1835–1883), Michał Bobrzyński (1849–1935) i Stanisław Smolka (1854–1924). Przeciwstawna szkoła historyczna ukształtowała się w Warszawie. Zakładała, że na upadek polsko-litewskiej państwowości w końcu XVIII wieku decydujące znaczenie miała niekorzystna koniunktura geopolityczna oraz zbyt duża dysproporcja sił w regionalnym układzie międzynarodowym. Do najważniejszych przedstawicieli tej szkoły należeli m.in. Adolf Pawiński (1840–1896), Tadeusz Korzon (1839–1918), Władysław Smoleński (1851–1926), Aleksander Rembowski (1847–1906).
Wielu badaczy od drugiej połowy XIX wieku zaczęło brać udział w licznych debatach i sporach intelektualnych dotyczących określenia polskiego obszaru narodowego, wytyczania postulowanych granic, a także oceny geopolitycznego położenia Polski w minionych okresach historycznych. W tych sporach prym wiedli przede wszystkim geografowie i historycy. Na poglądach znacznej części z nich zaważyły publikacje niemieckiego geografa Karla Rittera[1].
W okresie II Rzeczpospolitej przedstawiciele polskiej myśli geopolitycznej zajmowali się ocenami geopolitycznego położenia Polski, tak bieżącego, jak i ocenami geohistorycznymi, rozpatrywali strategiczne znaczenie polskich granic, analizowali ewentualne zagrożenia ze strony Prus Wschodnich, podejmowali problem dostępu Polski do Bałtyku, formułowali nawet założenia polskiej polityki mocarstwowej i polityki kolonialnej. W dużej mierze polska myśl skoncentrowana była na geopolitycznych uzasadnieniach kształtu terytorialnego Polski oraz odpieraniem ataków nazistowskiej propagandy (zwłaszcza po roku 1933), odbierającej państwu polskiemu prawo do istnienia. Polska myśl geopolityczna okresu II RP silnie zaangażowana była także w promowanie koncepcji geopolitycznej Międzymorza oraz polityki prometejskiej. Szeroko podejmowano problem zagrożenia ze strony Rosji sowieckiej, a potem ZSRS.
W okresie II wojny światowej powstawało szereg prac związanych z analizą systemu międzynarodowego, polityki wielkich mocarstw (np. Ignacy Matuszewski, Jerzy Niezbrzycki), a także koncepcje geopolityczne, związane z porządkiem powojennym (np. koncepcja federacji środkowoeuropejskiej). Po wojnie, geopolityka stała się w Polsce Ludowej „wyklętą” dziedziną wiedzy, a jej oficjalne uprawianie było zabronione. Rozwijała się jednak w kraju pod postacią historii i geografii cywilizacji (np. twórczość Andrzeja Piskozuba), a także w środowiskach politycznej emigracji (np. Jerzy Giedroyć, Juliusz Mieroszewski). Dopiero pod koniec lat osiemdziesiątych XX wieku w Polsce, w drugim obiegu zaczęły się pojawiać publikacje odwołujące się wprost do dziedzictwa krajowej i zachodniej geopolityki (Leszek Moczulski).
W okresie III Rzeczypospolitej geopolityka zaczęła się rozwijać na kanwie ważnych strategicznych wydarzeń międzynarodowych, takich jak przystąpienie Polski do NATO (1999) czy Unii Europejskiej (2004). Istotnym punktem w rozwoju geopolityki akademickiej było pojawienie się obszernej monografii autorstwa Leszka Moczulskiego[2], która zaktywizowała młode środowisko naukowe. Wśród ośrodków zajmujących się naukowo geopolityką ważne miejsce od lat 90. zajmuje Akademia Obrony Narodowej oraz Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polskiej Akademii Nauk. Od końca pierwszej dekady XXI wieku w rozwoju rodzimej geopolityki ważne miejsce zajmują także pozarządowe ośrodki naukowe (np. Instytut Geopolityki w Częstochowie, Polskie Towarzystwo Geopolityczne). Po 1989 r. ukazywało się także kilka periodyków naukowych, podejmujących rozwój badań naukowych (np. „Geopolitical Studies”, „Geopolityka”, „Przegląd Geopolityczny”).
Główną problematyką podejmowaną po zmianie ustrojowej była ocena położenia geopolitycznego Polski, strategiczny wymiar akcesji do NATO i UE oraz bezpieczeństwo regionalne. W połowie pierwszej dekady XXI wieku powróciła debata dotycząca klasycznych polskich koncepcji geopolitycznych (np. polityka jagiellońska, Międzymorze), związana z poczuciem narastającego zagrożenia ze strony Rosji. Renesans geopolityki nastąpił jednak po 2008 r., co było związane m.in. z międzynarodowymi skutkami wojny rosyjsko-gruzińskiej. Kolejnym ważnym impulsem wpływającym na ożywienie debaty geopolitycznej w Polsce stało się zajęcie Krymu przez Rosję na początku 2014 r., a następnie wybuch konfliktu na wschodzie Ukrainy.
