Wikiźródła

Geopolityka (Sykulski)/Teoria potęgi kontynentalnej

< Geopolityka (Sykulski)

.

<<< Dane tekstu >>>
Autor Leszek Sykulski
Tytuł Geopolityka
Wydawca Wydawnictwo Naukowe Grategia sp. z o.o.
Data wyd. 2014
Miejsce wyd. Częstochowa
Źródło Skany na Commons
Inne Cały tekst
Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI 
Indeks stron
›››


2.2.3. Teoria potęgi kontynentalnej – Halford Mackinder i Karl Haushofer

W Wielkiej Brytanii w początkowej fazie rozwoju myśli geopolitycznej warto wymienić trzech intelektualistów, którzy wnieśli spory wkład w rozwój myślenia geopolitycznego. Byli to: John Halford Mackinder (1861-1947), Julian Corbett (1854-1922) i James Fairgrieve (1870-1953).
 Julian Corbett, żyjący niemal równolegle z Mahanem, w swoich badaniach podejmował problematykę strategii morskiej. Wychodził jednak z zupełnie innych założeń. Jego zdaniem strategię morską należy umiejscawiać w obrębie strategii ogólnej, ponieważ same siły morskie nie są w stanie wygrywać wojen. Kluczowym zadaniem komponentu morskiego danego państwa miało być strategiczne zadanie rozśrodkowania sił lądowych przeciwnika wzdłuż swoich wybrzeży, co pozwalało na dokonanie bardziej efektywnych uderzeń lądowych i osłabienie, powiedzielibyśmy dziś, logistyki przeciwnika[1].
 Najgłośniejszym przedstawicielem brytyjskiej myśli geopolitycznej był Mackinder, profesor geografii, założyciel London School of Economics, który jest także często uznawany za najpopularniejszego geopolityka w historii. Był propagatorem ujęcia przeciwstawiającego sobie państwa morskie i lądowe. Kluczową koncepcją, którą stworzył była teoria potęgi kontynentalnej, zwana potocznie koncepcją Heartlandu. Koncepcja ta ewoluowała przez lata, stąd jej rozwój i prezentację przedstawia się w trzech etapach.
 Po raz pierwszy Halford Mackinder wyłożył swoją teorię w kwietniu 1904 r. w artykule pt. The Geographical Pivot of History („Geograficzna oś historii”) na łamach pisma „Geographical Journal”. Stworzył wówczas swój własny geopolityczny model przestrzenny globu ziemskiego. Centralne miejsce w nim zajmowała Światowa Wyspa (Word Island), w skład której wchodziły Europa, Azja i Afryka. Wokół niej znajdowały wyspy: Wielka Brytania, Ameryki, Japonia, Indonezja, Australia. Mackinder pisał, iż to na Światowej Wyspie skupiony jest największy odsetek ludności świata i to na niej rozgrywały się główne wydarzenia dziejowe.
 Wydzielił z niej część północno-wschodnią (na północ od Azji Środkowej), którą nazwał Pivot Area („obszar osiowy”), wokół którego toczyły się dzieje związane z wielkimi migracjami i najazdami wychodzącymi z niego na pozostałe terytoria Światowej Wyspy. Rejon ten ze względu na bariery naturalne nie dostępny był dla ekspansji ze strony mocarstw morskich. Brytyjski geopolityk wysunął w związku z tym tezę o przewadze mocarstw kontynentalnych nad potęgami morskimi. Wokół Pivot Area rozciągała się Inner Crescent (lub Marginal Crescent) – „strefa wewnętrzna”, obejmująca Europę, Bliski Wschód, Chiny oraz Półwysep Indyjski. Inner Crescent otaczała Outer Crescent – „strefa zewnętrzna”, obejmująca obie Ameryki, Wielką Brytanię, Indonezję, Australię i Japonię[2].


Ryc. 1. Światowa Wyspa wg Halforda Mackindera
(oprac. własne).
 Mackinder rozwinął swoją koncepcję w lutym 1919 r. Wówczas w swojej książce Democratic Ideals and Reality („Demokratyczne ideały i rzeczywistość”) zastąpił pojęcie Pivot Area określeniem Heartland („Serce Lądu”, „Śródlądzie”)[3] sytuując go w środkowo-północnej części Światowej Wyspy tak, że obejmował także Europę Środkowo-Wschodnią aż po Łabę. Mackinder pisał, że jak dotąd żadnej z ekspansji wychodzących z Heartlandu nie udało się na trwałe uzyskać panowania nad światem. Argumentował iż potencjał tego rejonu jest na to zbyt słaby. Jego zdaniem, tylko wtedy gdy mocarstwo kontynentalne, władające Heartlandem zdoła podporządkować sobie Inner Crescent będzie zdolne do hegemonii globalnej. Wówczas żadne z mocarstw morskich nie będzie w stanie mu zagrozić. Brytyjski geopolityk przestrzegał przed uzależnieniem ZSRS od Niemiec. Jego zdaniem, dawałoby to Niemcom światową supremację[4].

 Mackinder stworzył najsłynniejsze dotąd prawo geopolityczne: „Kto panuje nad Wschodnią Europą, panuje nad Heartlandem; kto panuje nad Heartlandem, panuje nad Światową Wyspą; kto panuje nad Światową Wyspą, panuje nad światem”[5].


Ryc. 2. Pivot Area z 1904 r. i Heartland z 1919 r. Halforda Mackindera[6].

 Po raz trzeci Halford Mackinder zmodyfikował swoją teorię w 1943 r. Wówczas przesunął Heartland bardziej na wschód, tworząc przy tym koncepcję równoważności tego rejonu z Midland Ocean – „Oceanem Środkowym” (Obszar Atlantycki), obszarem obejmującym Stany Zjednoczone na zachodzie, sięgającym zaś po Europę Środkową na wschodzie. Obszar Atlantycki, będący synonimem cywilizacji zachodniej miał być w pełni równoważnym terytorium w stosunku do Heartlandu zajmowanego przez ZSRS. Koncepcja ta była produktem trwającej wówczas wojny i stanowiła geopolityczne podwaliny pod powstałe sześć lat później NATO[7]. Pozostaje najważniejszą koncepcją geopolityczną po dziś dzień, wykorzystywaną w szeregu badań, np. z zakresu bezpieczeństwa[8].
 Uczniem Mackindera był James Fairgrieve (1870-1953), twórca koncepcji posybilizmu. Teoria ta była przeciwstawieniem determinizmu geograficznego, zakładała dużą rolę wolnej woli człowieka w kształtowaniu rzeczywistości geograficznej, która była traktowana jako podłoże, a nie jako przeszkoda, czy swoiste fatum w rozwoju społeczno-politycznym. Brytyjski geograf wprowadził do geopolityki ponadto pojęcie crush zones („strefy zderzeń”), które oznaczało najbardziej zapalne strefy świata[9].
 Wśród klasycznych geopolityków ważne miejsce zajmuje niemiecki generał i profesor geopolityki Karl Haushofer i stworzona przez niego monachijska szkoła geopolityki. Haushoferowi wielokrotnie zarzucano (zarówno za życia, jak i pośmiertnie) wspieranie reżimu hitlerowskiego, udział w pozyskaniu Japonii do Osi, czy nawet bezpośredni wpływ na kształtowanie się poglądów Adolfa Hitlera[10]. W nowszych badaniach oceny te uległy znacznemu złagodzeniu. Przypomina się, iż syn generała Albrecht Haushofer został oskarżony o udział w spisku Stauffenberga (odpowiedzialnego za nieudany zamach na Hitlera z 20 lipca 1944 r.) i zamordowany w więzieniu w Moabicie. Małżeństwo Haushoferów pijąc truciznę popełniło samobójstwo w 1946 r.[11] Faktem jest natomiast, że poglądy Karola Haushofera miały wpływ nie tylko na politykę niemiecką i japońską, ale także na kształt poglądów elit politycznych ZSRS[12].
 Swoje poglądy Karol Haushofer wyrażał zarówno w książkach[13], jak i na łamach wpływowego miesięcznika „Zeitshrift für Geopolityk” („Czasopismo Geopolityczne”), wydawane w Monachium w latach 1924-1944), którego był założycielem. Największy wpływ na jego koncepcje miała twórczość dwóch geopolityków: Fryderyka Razla i Halforda Mackindera. Generał był niemieckim nacjonalistą, rozwijał koncepcje Friedricha Ratzla, dotyczące przestrzeni życiowej, argumentując, iż dążenie do uzyskania Lebensraum (także za pomocą oręża) jest prawem każdego rozwijającego się narodu.
 Haushofer był zwolennikiem opanowania Mitteleuropy oraz sojuszu ze Związkiem Sowieckim, skierowanego przeciwko Wielkiej Brytanii. Sojusz niemiecko-rosyjski w jego zamyśle miał stać się spoiwem eurazjatyckiej masy kontynentalnej (podporządkowaniu Heartlandu interesom niemieckim), zwróconej przeciwko mocarstwu morskiemu. Niemiecki generał postulował stworzenie bloku kontynentalnego (Kontinentalblock), którego filarem miały być Niemcy i Rosja, obejmującego Heartland i najważniejsze obszary brzegowe Eurazji. Celem bloku miała stać się neutralizacja ekspansji USA i Wielkiej Brytanii.
 Niemiecki geopolityk przewidywał rozpad Imperium Brytyjskiego, które w jego ocenie nie zdoła utrzymać swojej spójności. Miało to umożliwić Niemcom osiągnięcie światowej potęgi (Weltmacht). Pozytywnie oceniał pakt Ribbentrop-Mołotow. Uznawał go za praktyczną realizację koncepcji strategicznego sojuszu Berlina i Moskwy. Inwazję III Rzeszy na Związek Sowiecki uważał za najpoważniejszy błąd geopolityczny[14].
 Haushofer stworzył także nową koncepcję podziału świata na cztery wielkie, rozciągające się południkowo panregiony (Pan-Ideen): panamerykański (pod kontrolą USA, obejmujący obie Ameryki), paneuropejski (pod kontrolą Niemiec, obejmujący Europę, Bliski Wschód, Afrykę), panrosyjski (ZSRS, Iran, Indie) i panpacyficzny (pod kontrolą Japonii, rozciągający się na Chiny, Indonezję, Australię)[15].


Ryc. 3. Panregiony Karla Haushofera (oprac. własne).





  1. ↑ C. Jean, Geopolityka, Wrocław 2003, s. 77-78.
  2. ↑ H. J. Mackinder, The Geographical Pivot of History, „Geographical Journal” 1904, vol. 23, s. 421-444. L. Sykulski, Geopolityka. Słownik…, s. 54-55.
  3. ↑ W przypadku tłumaczenia tego pojęcia na język polski, podobnie jak w odniesieniu do innych specjalistycznych określeń, w polskiej geopolityce istnieją spory. Chodzi bowiem o takie przełożenie, aby najlepiej oddać intencje autorów. Stąd w niniejszej pracy autor obok tłumaczeń posługuje się także terminami oryginalnymi.
  4. ↑ W oryg. Who rules the East Europe, commands The Heartland; who rules the Heartland, commands the World-Island; who rules the Word-Island, controls the World. H. J. Mackinder, Democratic Ideals and Realisty, Washington DC 1996, s. XVIII. O J.H. Mackinderze zob. R. Domke, John Halford Mackinder (1861-1947): zarys biografii naukowej, „Geopolityka” 2009, nr 1(3), s. 33-41.
  5. ↑ Czyt. szerzej: P. Eberhardt, Koncepcja Heartlandu Halforda Mackindera, „Przegląd Geograficzny” 2011, nr 83, z. 2, s. 251-266.
  6. ↑ Oprac. własne na podstawie: N. Megoran, S. Sharapova, Mackinder’s “Heartland”: a Help or Hindrance in Understanding Central Asia’s International Relations?, http://www.ca-c.org/journal/2005/journal_eng/cac-04/02.megeng.shtml.
  7. ↑ H. J. Mackinder, The Round Word and The Winning of The Peace, [w:] „Foreign Affairs” 1943, vol. 43, s. 595-605.
  8. ↑ T. Klin, Wizje ładu międzynarodowego w niemieckiej i anglosaskiej myśli geopolitycznej w okresie II wojny światowej, Toruń 2008, s. 191-211; Zob. także np. K. Karolczak, Współczesny terroryzm w świetle teorii Halforda Mackindera, „Geopolityka” 2009, nr 1 (3), s. 104-113. L. Sykulski, Geopolityka. Słownik…, s. 54-55.
  9. ↑ J. Fairgrieve, Geography and World Power, New York 1941; L. Sykulski, Geopolityka. Słownik…, s. 19, 28.
  10. ↑ Zob. B. Hipler, Hitlers Lehrmeister: Karl Haushofer als Vater der NS-Ideologie, St. Ottilien 1996; Ch. W. Spang, Karl Haushofer und die Geopolityk in Japan. Der Einfluss der Kontinentalblocktheorie auf die Japanpolitik des ‘Driten Reiches’, [w:] H. Gössmann, A. Murilla, 11. Deutschsprachiger Japanologentag in Trier 1999, Münster 2001, t. I, s. 121-134.
  11. ↑ H. Heske, Karl Haushofer: his role in German politics and in Nazi politics, [w:] „Political Geography Quaterly” 1987, vol. 6, s. 135-144; A. Dorpalen, Word of General Haushofer, New York 1984; L. Moczulski, Geopolityka…, s. 19, p. 40
  12. ↑ B. Nicolaevsky, Russia, Japan and the Pan-Asiatic Movement to 1925, [w:] „The Far Eastern Quaterly” 1949, vol. 8, s. 259-295.
  13. ↑ Np. K. Haushofer, Geopolitik des Pazifischen Ozeans, München 1925; K. Haushofer, Bausteine zur Geopolityk, Berlin-Grunewald 1928; K. Haushofer, Weltpolitik von Heute, Leipzig-Berlin 1934.
  14. ↑ T. Klin, Wizje ładu międzynarodowego w niemieckiej i anglosaskiej myśli geopolitycznej w okresie II wojny światowej, Toruń 2008, s. 136-140; G. Parker, op. cit., s. 59-84. L. Sykulski, Geopolityka. Słownik…, s. 35-36.
  15. ↑ P. Eberhardt, Koncepcje geopolityczne Karla Haushofera, „Przegląd Geograficzny” 2009, nr 81, z. 4, s. 527-549. P. Lorot, Historie de la Geopolitique, Paris 1995 s. 32-35; K. Haushofer, Bausteine zur Geopolitik, Berlin-Grunewald 1928, s. 136-139.




.


Tekst udostępniony jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 Polska.
Źródło: „https://pl.wikisource.org/w/index.php?title=Geopolityka_(Sykulski)/Teoria_potęgi_kontynentalnej&oldid=1374015”