Kaszubi na tle etnografji Polski/Wstęp
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Kaszubi na tle etnografji Polski |
| Wydawca | Instytut Bałtycki |
| Data wyd. | 1934 |
| Druk | Zakł. Graf. „Bibljoteka Polska“ w Bydgoszczy |
| Miejsce wyd. | Toruń |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały tekst |
| Indeks stron | |
Adam Fischer
WSTĘP
nazw
W ten sposób wytworzyła się niewątpliwie także nazwa na określenie całej grupy kaszubskiej. Właściwie jednak zagadnienie genezy nazwy: Kaszubi dotąd nie jest z całą ścisłością wyjaśnione. Przedewszystkiem faktem jest, że na obszarach dzisiejszej kaszubszczyzny nazwa ta nie była znana do XIII wieku, przyszła później z Lubeki przez Meklemburg i Szczecin, i dopiero w XIV wieku zaczęła wchodzić w użycie [Sobieski 83 29-30].[1] Wedle dawnych kronikarzy polskich nazwa Kaszubi powstała z określenia wierzchniego ubioru męskiego. W kronice Bogufała (ok. 1250 r.) wyjaśniono nazwę, jako pochodzącą od noszonych przez ten lud długich, szerokich szat, które układają się w fałdy, a więc od „kasać huby (fałdy)“. „Est quaedam gens slavonica, quae Cassubitae dicuntur: et hi a longitudine et latitudine vestium, quas plicare ipsos propter earum latitudinem et longitudinem oportebat, sunt appellati. Nam huba in slavonico plica seu ruga vestium dicitur, unde casz hubi, id est plica rugas interpretatur“. Objaśnienie to powtarza Długosz, który również Kaszubów uważa za Polaków, gdyż wspomina o nich w rozdziale p. t. „Rozmaite Polaków nazwiska od miejsca ich zamieszkania“, a za Długoszem powtarzają to inni pisarze aż do B. Chmielowskiego [25 IV 132]. Mrongovius wyprowadza Kaszubów od kożucha. Na uwagę zasługuje ostatnie objaśnienie A. Brücknera [15 211, 222, 556], wedle którego Kaszuba pochodzi od szuby tj: ogólnosłowiańskiego kożucha obszytego suknem, z przedrostkiem ka jak w słowie kacap, kabłąk itd., przyczem to ka oznacza zawsze coś wielkiego i zgrubiałego. Interpretacja ta może być tem więcej prawdopodobna, że nazwa ta ma nieraz charakter przezwiska i Kaszubami nazywano szyderczo także bambrów z Rataja pod Poznaniem [Bystroń 19 IV 139]. Wreszcie należy podkreślić, że na terenie pomorskim istnieje wiele innych grup etnicznych tak przezywanych: mieszkańców pow. lęborskiego, słupskiego i bytowskiego zwano dawniej Karwatkami rzekomo od kaftana czy kamizelki zwanej karwatką [Pobłocki 71 29; Bystroń 19 IV 118]. Mieszkańców parafji cecenowskiej i główczyckiej zwano Kabatkami od kabata, a w pow. kościerskim wyróżniano Kidlonów, od noszonego przez nich długiego płaszcza zwanego kidlonem. Jakkolwiek te przezwiska etniczne przeważnie już dziś nie istnieją, to jednak odpowiadają one jaknajzupełniej podobnym analogicznym polskim przezwiskom, jak Kabaciarze na Śląsku Cieszyńskim, Kaftaniacy na podgórzu karpackiem lesko-sanockiem, Kopieniacy w ziemi proszowskiej, zwani tak od kopieniaka-opończy od deszczu bez rękawów [Bystroń 19 IV 118 — 119; Lorentz 64 I 58]. Kaszubi przezywają szlachtę zagonową szlachtą parcaną, a więc mianem analogicznem do lubelskich parciaków czy parciankcarzy, zwanych tak od grubego, lichego płótna używanego na odzienie [Bystroń 19 IV 118; Karłowicz 51 IV 38]. Na Pomorzu istnieje w pow. kościerskim grupa Łyczaków, która, podobnie jak w Polsce, mogłaby być odniesiona do łyczakowo-żółtego żupana, [Bystroń 19 IV 115, 144]. Wreszcie ze względu na to, że na Kaszubach chodak drewniany zwie się korka, przezywa się Korczakami Kaszubów połudn.-zach. części pow. kartuskiego i zachod. kościerskiego. Przezwisko oparte na tej samej zasadzie, na której powstały w Polsce przezwiska Kurpiów, Chodaków, Chodaczkarzy, Łapciarzy itd. [Bystroń 19 IV 123].
O ile idzie o przezwiska etniczne, urobione na podstawie właściwości językowych, to na podkreślenie zasługują przedewszystkiem Słowińcy w pow. słupskim, którzy określają się nazwą urobioną od miana Słowian, jako posługujących się zrozumiałym językiem. Rzecz znamienna, że nazwy podobnej używa także polska ludność na południowej stronie Tatr i nazywa się Słowiakami w odróżnieniu od Słowaków i Rusinów [Bystroń 19 IV 102 — 103]. Ze względu na właściwości językowe wogóle cała grupa kaszubska dzieli się na dwie części, na północnych Fajnkaszebów, zachowujących więcej istotnych znamion kaszubskich, oraz na Grobkaszebów, zbliżonych bardziej do sąsiednich polskich narzeczy [64 I 56]. Nadto istnieją także przezwiska urobione od pewnych właściwości fonetycznych. Stąd pochodzi nazwa Beloków, ludu koło Pucka, Oksywia i Swarzewa, mówiącego l zamiast ł, a więc np. belo=było. Nazwa ta urobiona zupełnie na wzór podobnych polskich, jak Benoki w okolicach Grójca, Bułaki w Małkowicach w pow. gródeckim itd. [Bystroń 19 IV 104]. Pewne przezwiska powstają od poszczególnych wyrazów często używanych, tak np. Niniacy, mieszkańcy pow. słupskiego i lęborskiego, dostali swe miano od częstego używania wyrazu ninia w znaczeniu: „ejże, no!” Tego typu są także kaszubskie przezwiska Gochów w parafji borzyskowskiej, oraz Istkerów (Kaszubi nadmorscy). Nazwy te powstały zupełnie analogicznie do takich, jak mazurscy Kiejcaki, częstochowscy Kajacy czy samoborscy Nanuchy [Bystroń 19 IV 105 — 106].
Podobnie jak w Polsce istnieją na Pomorzu także nazwy etniczne od zajęć. Dlatego nadmorskich Kaszubów zowie się Rybakami [Bystroń 19 IV 134]. Na tych obszarach bardzo często jest także grupa mieszkańców lasów, zwanych Lesokami. Ale określenie to jest dość niestałe. Ceynowa nazywa tak mieszkańców pow. kartuskiego albo pow. wejherowskiego. Wedle Nadmorskiego północni Kaszubi nazywają tak mieszkańców pow. kartuskiego i części wejherowskiego. Kociewiacy nazywają Lasakami mieszkańców okolic Czerska, którzy już nie kaszubią. Lorentz zna Lasaków jeszcze na kępie puckiej odnośnie do lesistej parafji mechowskiej. Wedle ks. Frydrychowicza Lasacy mieszkają także w południowej części pow. starogardzkiego. Ta nazwa etniczna występuje tak często nietylko na Kaszubach, ale także i na innych obszarach polskich, wśród których wyodrębniają się szczególnie Lasowiacy w dawnej puszczy sandomierskiej [Bystroń 19 IV 97—98].
W związku z nazwami etnicznemi, pochodzącemi od miejsca osadnictwa, pozostaje też jedna z lokalnych grup słowińskich: Zagorzounie [Lorentz 57 1536]; zupełnie analogicznie określają się Zagórzanie, mieszkający nad wyżną Rabą [Bystroń 19 IV 96]. Wreszcie istnieją także na Kaszubach przezwiska pochodzące od domniemanych wad fizycznych. Mieszkańców Kiełpina nazywają smokami, gdyż mają oni mieć czarno w ustach. Podobne przekonania istnieją w całej Polsce, stosowane do mławskich Poborzan, Górali, Rusinów, Mazurów, a wyrazem tych przekonań jest również poznańskie wyzwisko: Smoczypysku [Bystroń 19 IV 129; 59 XXI 179—182].
Powyższe zestawienie grup etnicznych polskich i kaszubskich świadczy, że są one zarówno pod względem nazwy jak i sposobu tworzenia jej zupełnie do siebie podobne. Należy zaś podkreślić, że przytoczono tylko niektóre przykłady, które możnaby jeszcze znacznie pomnożyć.
- ↑ Uwaga: Liczby podane w tekście tłustym drukiem w nawiasach ostrych [] oznaczają numer porządkowy dzieła w spisie literatury na str. 247. Liczby rzymskie odnoszą się do tomu, a liczby cienkie arabskie do strony cytowanych publikacyj.
