Krach na giełdzie/Anglia traci prymat
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Krach na giełdzie |
| Podtytuł | Zarys historii kryzysów ekonomicznych |
| Wydawca | Wiedza Powszechna |
| Data wyd. | 1967 |
| Druk | Katowicka Drukarnia Dziełowa |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały tekst |
| Indeks stron | |
Trudno przecenić rolę Anglii w światowej gospodarce w trzecim ćwierćwieczu XIX w. Jej kapitały i inżynierowie, metal i maszyny uczestniczyły w budownictwie przedsiębiorstw przemysłowych i linii kolejowych na wszystkich kontynentach świata. Przeważającą część statków parowych zbudowano w brytyjskich stoczniach. Monopol przemysłowy Anglii w końcu lat sześćdziesiątych doszedł do zenitu. Ale był to również początek jego zmierzchu. Proces ten przyśpieszyła sama Anglia, wpływając przez eksport swych kapitałów na rozwój przemysłu na całym świecie, a szczególnie w Stanach Zjednoczonych.
Tempo uprzemysłowienia i wzrostu produkcji przemysłowej w Stanach Zjednoczonych i Niemczech było szybsze niż w Anglii już pod koniec pierwszej połowy XIX w. Od tego też czasu zaczął powoli wzrastać udział tych krajów w światowej produkcji przemysłowej. Ale bezwzględny przyrost ich produkcji i środków wytwarzania pozostawał znacznie w tyle za angielskim, dystans między tymi krajami a Anglią pod względem poziomu produkcji zwiększał się nadal.
W latach siedemdziesiątych sytuacja uległa zmianie. Nierównomierność tempa rozwoju krajów bardzo się zwiększyła, a ich poziom ekonomiczny zaczął się szybko wyrównywać. W czasie cyklu 1873—1882 bezwzględny przyrost produkcji przemysłowej w Stanach Zjednoczonych był większy niż w Anglii, a już w okresie pomyślnej koniunktury lat 1868—1873 USA wyprzedziły Anglię pod względem absolutnych rozmiarów budownictwa przemysłowego.
Najwcześniej Anglia utraciła prymat w nowej gałęzi przemysłu, w stalownictwie. Już od 1869 r. łączna produkcja stali w Stanach Zjednoczonych, Niemczech, Francji i Rosji była większa niż na wyspach brytyjskich; podobna sytuacja w produkcji surówki nastąpiła od 1879 r., w zużyciu bawełny od 1876 r., a w wydobyciu węgla od 1882 r. W następnych latach Anglia zaczęła tracić nie tylko przewagę w stosunku do łącznej produkcji innych krajów świata, ale również pierwsze miejsce. W 1886 r. Stany Zjednoczone zdobyły ogólnoświatowy prymat w wytopie stali, a w 4 lata później w produkcji surówki. W 1892 r. przodowały już pod względem zużycia bawełny, a w 1899 r. w wydobyciu węgla. Pod koniec XIX w. stały się największym mocarstwem przemysłowym na świecie. Do poziomu angielskiego zaczął się zbliżać przemysł niemiecki; od 1893 r. w Niemczech produkowano więcej stali niż w Wielkiej Brytanii.
Anglia w ostatnim dwudziestopięcioleciu XIX w. bezpowrotnie utraciła nie tylko monopol przemysłowy, ale także prymat we wszystkich prawie dziedzinach przemysłu. Młodsze mocarstwa kapitalistyczne wyprzedziły ją również pod względem poziomu technicznego. Znamienny jest przykład hutnictwa żelaza. Na początku lat siedemdziesiątych wydajność wielkich pieców angielskich była około 2 razy większa niż niemieckich czy amerykańskich. W 20 lat później przeciętna roczna produkcja jednego wielkiego pieca w Stanach Zjednoczonych była o 50% większa niż w Anglii. Jeszcze wcześniej upadł techniczny prymat angielski w przemyśle stalowym. W niektórych dziedzinach elektrotechniki i chemii Niemcy i USA od początku ich rozwoju przodowały na świecie. Najdobitniejszym wyrazem uzyskania przodownictwa technicznego przez Stany Zjednoczone był fakt, że w 1890 r. moc maszyn parowych zainstalowanych w przemyśle amerykańskim była o 45% większa niż w brytyjskim.
| Udział poszczególnych krajów w przemysłowej produkcji świata (w odsetkach) | ||||
| Rok | Wielka Brytania |
USA | Niemcy | Francja |
| 1870 | 32 | 23 | 13 | 10 |
| 1881—1885 | 27 | 29 | 14 | 9 |
| 1896—1900 | 20 | 30 | 17 | 7 |
Anglia natomiast zajmowała nadal czołową pozycję w światowym handlu, chociaż w tej dziedzinie rola jej też malała. Dla gospodarki brytyjskiej charakterystyczny właśnie w tym okresie był szybszy wzrost obrotów w handlu zagranicznym niż wzrost produkcji przemysłowej. Gdy przeciętny stosunek obrotów w handlu zagranicznym do produkcji przemysłowej dla lat 1830—1839 przyjmiemy za 100, to dla lat 1860—1869 wskaźnik ten będzie wynosił 148, a dla lat 1890—1899 aż 193, co oznacza prawie dwukrotnie większy wzrost obrotów handlowych niż produkcji przemysłowej. Prymat przemysłowy Anglia utraciła na rzecz Stanów Zjednoczonych, lecz jej głównym konkurentem handlowym na rynkach zagranicznych stały się Niemcy.
Podstawę utrzymywania się angielskiego prymatu w dziedzinie handlu stanowił m.in. fakt, że Anglia była „królową mórz”. Jeszcze do końca lat osiemdziesiątych wzrastała rola statków angielskich w transporcie morskim.
Flota angielska zdecydowanie górowała nad flotami wszystkich innych państw. Nawet w 1900 r. tonaż brytyjskich statków morskich był ponad 2 razy większy niż łączny tonaż statków pływających pod flagami: amerykańską, niemiecką i francuską; wynosił blisko połowę całego tonażu światowego. Anglia przodowała także pod względem nowoczesności statków morskich. W żadnej dziedzinie ekonomicznej przewaga angielska nie była tak wyraźna i nie utrzymywała się tak długo, jak w przemyśle stoczniowym. Jeszcze w 1914 r. zdecydowaną większość statków morskich budowano w Wielkiej Brytanii.
Anglia pozostawała jeszcze ciągle bankierem świata i światowym eksporterem kapitału. Zagraniczne inwestycje Wielkiej Brytanii nadal rosły. Gdy w 1840 r. wynosiły one około 0,2 miliarda funtów, to w 30 lat później podniosły się już do miliarda, a w 1900 r. osiągnęły kwotę 2 miliardów. Doszło do tego, że gdy w latach 1865—1898 dochód narodowy wysp brytyjskich ledwie się podwoił, to zysk z inwestycji zagranicznych wzrósł prawie dziewięciokrotnie. Obok inwestycji produkcyjnych pożyczano również olbrzymie sumy rządom zagranicznym. W 1875 r. Anglia reprezentowała 66% zagranicznych inwestycji kapitałowych krajów kapitalistycznych, a w 1900 r. około połowy.
Poza Anglią największym eksporterem kapitałów była Francja, na którą przypadało w 1875 r. ponad 30% światowych inwestycji zagranicznych, a w 1900 r. 30%. Najszybciej natomiast wzrastał eksport kapitałów z Niemiec, których udział we wspomnianych latach zwiększył się z 6 do 18%.
Podstawą utrzymywania się nadal potęgi gospodarczej Wielkiej Brytanii stało się angielskie imperium kolonialne, a nie jak przedtem prymat przemysłowy. Okres ten przyniósł bardzo znaczny wzrost angielskiego imperium kolonialnego, głównie w rezultacie podbojów na terenie Afryki. Obszar tego imperium wzrósł w latach 1860—1900 blisko pięciokrotnie.
Upadek monopolu przemysłowego Anglii na skutek olbrzymiego rozwoju przemysłu poza jej granicami doprowadził do radykalnej zmiany układu sił na rynku światowym. Wzrost popytu na rynkach nie nadążał za wzrostem możliwości produkcyjnej przemysłu światowego. Wszystko to wywołało niezwykłe zaostrzenie konkurencji na rynkach światowych. Rywalizacja była bezpośrednią przyczyną załamania się dotychczasowej tendencji wzrostu cen towarów przemysłowych. Istniejący wówczas wysoki poziom cen był w głównej mierze rezultatem monopolu przemysłowego Anglii. Stały wzrost wydajności pracy w okresie przewrotu przemysłowego zmniejszał wartość towarów i mógł stanowić podstawę do spadku ich cen, lecz w okresie gdy Anglia nie miała poważnych konkurentów na światowym rynku żelaza, węgla i maszyn przy wielkim popycie na nie, ceny utrzymywały się na wysokim poziomie. Dopiero kryzys 1873 r. stał się punktem zwrotnym w dynamice cen. Ujawnił on istnienie mocy produkcyjnych zdecydowanie przewyższających faktyczną chłonność rynku, która mogła być w pełni wykorzystana jedynie pod warunkiem dokonania radykalnej obniżki cen przez załamanie monopolu przemysłowego Anglii.
Gdy w latach siedemdziesiątych zaczął upadać monopol przemysłowy Wielkiej Brytanii, rozpoczął się również gwałtowny spadek cen, które przy wzmagającej się konkurencji obniżały się przez 20 lat, aż do połowy lat dziewięćdziesiątych. Światowe ceny towarów przemysłowych były w 1894 r. około 2 razy niższe niż w 1873 r. Ogólny indeks cen hurtowych wykazywał w Anglii w tym okresie zniżkę o 45%, w USA — o 50%, w Niemczech — o 40%, we Francji — o 43%. Ten właśnie stały spadek cen był bezpośrednią przyczyną długotrwałości kryzysów w ostatnich latach XIX w.
Tak więc decydującym czynnikiem wpływającym na krótkotrwałość faz cyklicznego rozkwitu oraz znaczne przedłużanie się kryzysów i depresji w ostatnim trzydziestoleciu XIX w. były poważne zmiany dokonujące się w samym przemyśle: olbrzymi wzrost jego sił produkcyjnych oraz koniec epoki monopolu przemysłowego Anglii, na którego miejsce wkroczyła bezlitosna walka konkurencyjna mocarstw przemysłowych.
