Krzyżacy (Samsonowicz, 1988)/W poszukiwaniu swego miejsca w Europie

<<< Dane tekstu >>>
Autor Henryk Samsonowicz
Tytuł Krzyżacy
Rozdział W poszukiwaniu swego miejsca w Europie
Wydawca Polskie Towarzystwo Historyczne; Agencja Omnipress
Data wyd. 1988
Miejsce wyd. Warszawa
Źródło Skany na Commons
Inne Cały tekst
Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI 
Indeks stron
W poszukiwaniu swego miejsca w Europie

Pierwszy wielki mistrz krzyżacki Walpot von Basenheim podobnie jak jego dwóch następców nie zapisał się niczym szczególnym w dziejach Zakonu. Miał bliskie powiązania z dworem szwabskim Hohenstaufów. Niewiele wiemy jak czynny udział Krzyżacy brali w IV krucjacie, nie są też zbyt jasne próby wielkich mistrzów zmierzające do zdobycia terytorialnego oparcia na obszarach Królestwa Jerozolimskiego. Przełom w dziejach Krzyżaków nastąpił w 1209 r., kiedy to rządy w Zakonie na 30 lat objął jeden z najwybitniejszych polityków swego czasu Herman von Salza (1209–1239). Pochodził on z Turyngii i bliżej był związany z dworem landgrafów turyńskich niż ze środowiskiem dworu szwabskiego. Bystry, inteligentny, o szerokich horyzontach intelektualnych, „człowiek tak potężny w działaniu jak w myślach” – określali go współcześni. Potrafił stać się bliskim doradcą cesarza Fryderyka II, a jednocześnie zdobył zaufanie skłóconego z nim papieża Honoriusza III. Całe swe długoletnie rządy poświęcił dla stworzenia zakonowi krzyżackiemu szerokich perspektyw działania. Jego dziełem były i próby usadowienia się w Siedmiogrodzie, i uzyskanie terytoriów ziemskich koło Akkonu w 1201 r., i znaczący udział Krzyżaków w bezkrwawej krucjacie Fryderyka II (1228–1229), zakończonej opanowaniem Jerozolimy. On też związał Zakon z dworem Turyngii. Należał do elity Królestwa Niemieckiego. Siostra Fryderyka Barbarossy poślubiła landgrafa Ludwika. Wśród jej wnuków znaleźli się: kolejny władca Turyngii Ludwik IV, Elżbieta królowa Węgier, później uznana za świętą, Henryk Raspe, antykról niemiecki w czasach panowania Fryderyka II oraz kolejny wielki mistrz zakonu krzyżackiego – Konrad. Ścisły związek Zakonu z dworem turyńskim miał istotne skutki w zakresie i stosunków politycznych, i uposażenia majątkowego Krzyżaków, podobnie jak (w mniejszej mierze) ich związek z hrabiami von Reichenbachami.
Nie ulega wątpliwości, że w XIII w. w wielu środowiskach dworskich zaczęły się próby poszukiwania ideologii wywodzącej się z modelu głoszonego przez zakony żebrzące, związanej z ascezą, umartwianiem się. Święta Elżbieta, św. Kunegunda, św. Jadwiga – przedstawicielki najwyższych warstw dworskich były reprezentantkami tego nurtu. Pokaźne fundacje stanowiły stały element religijności dworskiej. Połączenie jej z ideologią rycerską doprowadziło do licznych fundacji na rzecz Krzyżaków, którzy na obszarze całej niemal Rzeszy uzyskiwali rozległe włości. Zakładano w nich kapituły, budowano szpitale, niekiedy zamki, fundowano kościoły, w których Zakon sprawował patronat. Już w I połowie XIII w. utworzono tzw. baliwaty – zespoły dóbr krzyżackich, głównie na obszarze Niemiec. Po raz pierwszy wzmiankowano baliwat Bolzano w 1229 r., Czechy i Morawy w 1233 r., Alzację i Burgundię w 1235 r., Austrię w 1236 r., Turyngię-Saksonię w tymże roku, Lotaryngię w 1245 r., Koblencję w 1256 r., baliwat w Marburgu w 1258 r. Były też krzyżackie dobra w Niderlandach (Partes Inferiores) w 1228 r., w Grecji, Italii; w dalszych latach uzupełniano i rozbudowywano je na obszarze Turyngii (dwa baliwaty w 1287 r. – Turyngii i Saksonii) i Hesji. W XIV w. ośrodek mistrza krajowego niemieckiego Marburg, a także Reinach, Heilbronn, Würzburg, Mühlhausen – obok innych zamków stały się reprezentacyjnymi siedzibami Zakonu posiadającego wsie, młyny, folwarki, kuźnice. Rzutkość Krzyżaków była rzeczywiście imponująca. W pierwszych trzech dziesiątkach XIII w. byli już znani na obszarach między Akkonem i Metzem, między Niderlandami, Śląskiem, Achają, Włochami północnymi i Szwajcarią. Niektóre dobra z czasem przechodziły w inne ręce, inne były poszerzane i zaokrąglane przez kupno lub darowizny. W rezultacie Zakon uzyskał około 200 włości, które pozwoliły mu na zajęcie poczesnego miejsca w gronie wielkich europejskich posiadaczy ziemskich.
W 1211 r. Krzyżacy przyjęli nadanie ziemi Borza w Siedmiogrodzie od króla węgierskiego Andrzeja II i uzyskali znaczne wpływy u tego władcy. Obie strony wzięły udział w piątej rycerskiej wyprawie krzyżowej: Andrzej II na czele wojsk węgierskich, Krzyżacy w liczbie kilkunastu braci i kilkudziesięciu zaciężnych. Po wylądowaniu w Palestynie Andrzej wrócił do domu, a Krzyżacy pod wodzą króla jerozolimskiego Jana de Brienne zaatakowali w 1218 r. Damiettę w Egipcie. Akcja zakończona została błyskotliwym sukcesem i zdobyciem twierdzy leżącej w delcie Nilu. Rozpoczęły się wówczas niesnaski. Część krzyżowców – z legatem papieskim Pelagiuszem, domagała się dalszej akcji zbrojnej, część – z królem Janem i Krzyżakami, popierała plany zmierzające do zawarcia obiecującego układu z sułtanem Al-Kamilem. Wbrew zdaniu Jana i Krzyżaków przeważył pogląd o celowości dalszej walki. Krzyżowcy ruszyli na Kair, gdzie zagrożeni przez wylew Nilu i otoczeni przez wojska sułtana musieli zrezygnować i z dalszych planów krucjaty, i z Damietty. W 1221 r. dalszy byt państw łacińskich na Bliskim Wschodzie został zagrożony. Wtedy to Herman von Salza zaczął rozbudowywać władztwo krzyżackie w Siedmiogrodzie. Udało mu się zagospodarować spore obszary i zabezpieczyć je przed najazdami budując i fortyfikując Sybin (Kronstadt), Sibiu (Hermannstadt) i kilka innych ośrodków. Wtedy doszło do wspomnianego wcześniej konfliktu, który w roku 1225 doprowadził do usunięcia siłą załóg krzyżackich z Siedmiogrodu. Z doświadczeń tych wyciągnęli Krzyżacy praktyczne wnioski dla dalszej działalności. Podobnie, idea powiązania Zakonu z głównymi siłami ideologicznymi i politycznymi ówczesnego świata (zapoczątkowana w 1220 r. wyjednaniem przywilejów od papieża Honoriusza III i cesarza Fryderyka II, zapewniających niezależność Zakonu od władzy świeckiej i cenne świadczenia majątkowe) stała się podstawą późniejszej polityki Krzyżaków.
Sądzić można, że śledzenie stosunków w Europie już od dłuższego czasu kierowało uwagę polityków zakonnych w stronę Bałtyku. W oparciu o miasta niemieckie z Lubeką na czele, o liczne rzesze szukających szczęścia emigrantów z Westfalii i Nadrenii rozpoczęła się ekspansja na obszary zamieszkałe przez plemiona bałtyjskie (Prusów, Litwinów, Łotyszów, Jaćwięgów) i ugrofińskie (Finów, Estów, Liwów). Plemiona te znajdowały się jeszcze na etapie rozbicia, ale właśnie na przełomie XII i XIII w. zaczęły się konsolidować i podczas wypraw łupieżczych pustoszyć pobliskie tereny. Już w 1198 r. kanonik z Bremy Albert podjął plan założenia enklawy państwa kościelnego nad dolną Dźwiną, na obszarach stanowiących ważny etap drogi handlowej z Lubeki do Nowogrodu Wielkiego. Zjednał dla swych zamierzeń papieża Innocentego III (który mianował go biskupem inflanckim) i wraz z kupcami lubeckimi założył w 1201 r. miasto Rygę. Jako zbrojne ramię Kościoła stworzył też w 1202 r. zakon rycerski kawalerów mieczowych – Fratres Militiae Christi de Livonia i rozpoczął podbój ziem inflanckich. Prędko doszło do niesnasek między biskupem a zakonem zasilanym przez drobne rycerstwo niemieckie, ale państwo kościelne nad Dźwiną stało się faktem dokonanym. W 1207 r. Albert poddał Inflanty królowi niemieckiemu Filipowi Szwabskiemu, a w 1224 r. uzyskał potwierdzenie swej władzy od Fryderyka II, jako zwierzchnika wszystkich ziem chrześcijańskich. Eksperyment inflancki zwrócił uwagę Krzyżaków, bez porównania bogatszych i bardziej wpływowych na dworach europejskich od rycerzy znad Dźwiny. Jednocześnie niemal z zakończeniem działalności Krzyżaków w Siedmiogrodzie, książę Mazowsza i Kujaw Konrad zaproponował osadzenie ich na granicy prusko-mazowieckiej. Herman von Salza szybko podjął decyzję. W 1226 r. Konrad Mazowiecki nadał Krzyżakom ziemię chełmińską, opanowaną wówczas zresztą przez Prusów, jako bazę wypadową przeciwko plemionom bałtyjskim. Zakon znalazł obszar swojej głównej działalności na okres 300 lat.




Tekst jest własnością publiczną (public domain). Szczegóły licencji na stronie autora: Henryk Samsonowicz.