Z,
Ze,
przyim., rządzi przyp. 2 i 6; z przyp. 2 oznacza: 1)
miejsce, punkt, od którego rozpoczyna ś. jakiś ruch na zewnątrz np., wychodzić z domu, wyjeżdżać z miasta, z kraju, wracać z wycieczki; 2)
poziom, powierzchnię, z której osoba lub przedmiot przenosi ś. ruchem powolnym a. gwałtownym na inne, np., spadać z dachu, schodzić z piętra na parter, z góry na dół i t. p.; 3)
wogóle okoliczność miejsca, stronę, bok, np., z góry, z dołu, z prawej, z lewej strony, z boku, z obu stron i t. p.; 4)
ruch usunięcia ś., odejścia, np., zejdź mi z oczu!, co z oczu, to i z myśli = czego nie widzimy, o tem i zapominamy, z drogi! = usuń ś. z drogi; 5)
ruch z góry na dół po powierzchni czego, np., spływać ze skały, schodzić z góry, zdjąć pierścień z palca, okulary z nosa; 6)
sposób wykonywania czynności, np., powozić z kozła, z konia, spoglądać z oka = zezem; 7)
narzędzie czynności, np., strzelać z łuku, mierzyć z karabina, śmierć z ręki kata = egzekucja sądowa; 8)
materjał, z którego coś jest zrobione a. powstaje, np. chleb robi ś. ze zboża, sukno z wełny, kapelusz ze słomy i t. p., ni z pierza, ni z mięsa = do niczego; 9)
sposób utrzymania ś., środek do życia, np. żyć z pracy rąk, z jałmużny, z rozboju; 10)
powód, przyczynę, pobudkę, źródło czego, np., z tego względu, ze wszech miar, umierać z głodu, z zarazy, płakać z bólu, z żalu, drżeć ze strachu, z łaski, z figlów, z ochoty, uczyć ś. z książki, być ułomnym z natury, podobać ś. komu z dowcipu i t. p.; 11)
pozbawianie czego, wysuwanie, ogałacanie, np., odzierać ze skóry, z liści, obrany z rozumu, wyzuwać z majątku, opadać z sił; 12)
moc, prawo, autorytet, z mocy którego coś ś. czyni, np. z urzędu, z ramienia czyjego; 13)
termin czasu, od którego coś ś. rozpoczyna, np., z rana, z młodości, z południa, z początku, z dziecka, z wieczora; wracać z roboty = po jej ukończeniu, w nocy z wtorku na środę, witać kogo z podróży; 14)
wyłączanie szczegółów z ogółu, wybieranie z pomiędzy wielu, np., jeden z moich braci, ktokolwiek z was; 15)
pochodzenie rodowe, np., rodzić ś. z Radziwiłłówny, Jan z Tarnowa, pan z panów, z Czartoryskich Potocka; 16)
wogóle pochodzenie czego skąd, np., wyciągać sok z rośliny, puszczać krew z ręki, wyciągać co komu z kieszeni, słyszałem to z jego ust, jeden z drugiego przykład bierze, mieć z kogo pomoc, wielki z niego nudziarz, co z ciebie będzie?; 17)
przejście, przenoszenie ś. z jednego stanu do drugiego, np., z kupca żołnierz, motyl z gąsienicy; 18)
rozliczne wyrażenia przysłówkowe, np. z całego serca = serdecznie; z gruntu = gruntownie, całkiem, ze wszystkich sił = usilnie, z prosta, z gruba, z pańska, z chłopska, z waszecia, z głupia frant i t. p; z przypadkiem 6 oznacza: 1)
osoby, przedmioty a. okoliczności, towarzyszące jakiejś czynności lub stanowi, iść z żoną, z dziećmi, pracować z wiarą, przychodzić do kogo z prośbą, z rozkazem, dzielić ś. z kimś, chleb z masłem, kawa ze śmietanką; 2)
wzajemną czynność, np., rozmawiać, bić ś., pojedynkować ś., przekomarzać ś., toczyć wojnę, spierać ś., kłócić ś. z kim; 3)
wspólność z kim pod jakimkolwiek względem, np., być z kim jednakowego wzrostu, równego wieku; 4)
sposób, w jaki dokonywa ś. jaka czynność, np., z gołą głową, ze łzami w oczach, z krzykiem, z hałasem, z sykiem, z otwartemi rękami, wyrywać z korzeniem, chodzić z procesją; 5)
posiadanie, mienie czegoś ze sobą, np., mieć z sobą broń, pieniądze, z pałaszem przy boku, z fuzją na ramieniu; 6)
jednoczesność dwu czynności a. zjawisk, np., wstawać równo ze świtem, kłaść ś. z kurami, z zachodem słońca i t. p.; 7)
w różnych znaczeniach, np., jedźcie z Bogiem = uprzejme pożegnanie; z Bogiem a. z Panem Bogiem = odprawienie ubogiego, gdy mu ś. nic nie daje; z przeproszeniem = przepraszając; nie z obrazą = nie obrażając; z chęcią, z ochotą = chętnie; z czasem = kiedyś; z żalem = żałując; z gniewem = gniewając ś; z przyp. 4-oznacza: około, blizko, np., żył ze dwa lata, daj z pięć rubli; łączy ś. też z innemi przyimkami, tworząc przyimki złożone, jako to: z pod, z nad, z popod, ponad, z za, z poza; łączy ś. z czasownikami, zmieniając ś. przed spółgłoskami bezdźwięcznemi twardemi w
s, a przed miękkiemi w
ś, dla oznaczenia: 1)
ruchu na zewnątrz a. z góry na dół, np., zjeżdżać, schodzić (= z + chodzić), ściekać (= z + ciekać); 2)
ruchu, kierunku ku środkowi, np., zgromadzać, spraszać (= z + praszać), ściągać (= z + ciągać);
czasowników tych należy szukać we właściwych miejscach słownika pod z,
s,
ś.
Strona w Wikisłowniku
