P. J. Szafarzyka słowiański narodopis/§9
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | P. J. Szafarzyka słowiański narodopis |
| Wydawca | Zygmunt Schletter |
| Data wyd. | 1843 |
| Miejsce wyd. | Wrocław |
| Tłumacz | Piotr Dahlmann |
| Tytuł orygin. | Slovanský národopis |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały rozdział I |
| Indeks stron | |
KRAJ. Linia kraj tego narzecza określająca zaczyna się przy Ljumonowie nad rzeką Lżą, zachodniowo poniżéj Opoczki, na pograniczu gubernii Pskowskiéj a Witebskiéj, i zestępuje na południe koło Ljucyna przez Rajbykozy, Torczyłowo i Dagdę ku Pridrujsku nad Dźwiną, a daléj wschodnim skrajem gubernii Wileńskiéj przez Brasław, Rodupiszki ku Zaszkiewiczom nad Wilią, odtąd na zachód przez Olszany, Traby, ponad Iwiem i Lidą do Grodna; odtąd schyla się ku południu zachodnim brzegiem okręgu Białostockiego przez Knyszyn, Białystok, Bocki ku ujściu strumyka Priesieki do Bugu; odtąd, zmierzając na przemian na wschód i północ, wpada naprzód do linii granicznéj narzecza małoruskiego, już powyżéj skreślonéj, aż do Chotimska nad Besedem, daléj po linii narzecze wielkoruskie zakreślającéj także już wzmiankowanéj, aż do Ljumonowa, skądeśmy to wyszli. Tym sposobem narzecze białoruskie rozpościéra się po całéj gubernii Mohilewskiéj i Mińskiéj, po większéj części gubernii Witepskiéj, Grodzieńskiéj i okręgu Białostockiego, a po mniejszéj części gub. Wileńskiéj. Białorusowie sąsiadują na północy i wschodzie z Wielkorusami od Ljumonowa do Chotimska, mianowicie z Nowogrodzianami od Ljumonowa do Perełohu nad Dźwiną; na wschód i południe z Małorusami po linii od Chotimska do strumyka Priesieki; na zachód z Polakami od Priesieki do Grodna, czyli określniéj aż do wtoku Hanczy; na północ-zachód z Litwinami i Łotyszami od wtoku Hanczy do Ljumonowa. Szczególnych imion nie poznaliśmy dotąd żadnych, pomijając miejscowe od rzek i miast, jak, n. p. Pińczuchowie (Pińczuki) i t. d. Ludu białoruskiego, po potrąceniu Polaków i Żydów w tych stronach licznych, jako téż Tatarów po miastach gubernii Mińskiéj, Grodzieńskiéj i Wileńskiéj (potomków osadzonych tam jeńców), liczy się w r. 1842 do 2,726,000, z których 2,376,000 wyznawców wiary greckiéj, a okolo 350,000 (podług Platera i innych) katolików rzymskich.
ZNAMIONA. 1) a zamiast bezprzyciskowego o: tabie (tobie), kaho (kogo), bahatyj (bogaty), aśliczok (ośliczek), starana (strona), maładyj (młody), baju sja (boję się), pabjażym (pobieżem). 2) a bardzo często zamiast e: hrachow (grzechów), dzjauczyna (dziewczyna), wiarnyj (wierny), wianoczyk (wianeczek). 3) ja często zamiast czystego e: njahodnyj (niegodny), cjapier (dopiéro), sjastryca (siostra), wialikyj (wielki), prynjasli (przynieśli), bjarezina (brzezina). 4) Zmiękczanie spółgłosek przed e: cjebje (ciebie), nje (nie), pjeryna (pierzyna). 5) i i y zmięszane, jak w Nowogrodzkiém i małoruskiém: zatym (zatém), sjastryca (siostra), pjeryna (pierzyna), mużyk (chłop), oczy (oczy), pryszyj (przyszyj). 6) i i y zamiast e: choczyc (chce), chachoczyc (chichoce), budzisz (będziesz), czyrwonyj (czerwony). 7) u zamiast w: u konjec (w koniec), u lezje (w lesie), i odwrotnie 8) w zamiast u: w mjenje (u mnie). 9) w często zamiast ł jak w małoruskiem: mawczu (milczę), buw (był), zawaliw sja (zawalił się), dowhyj (długi), wawczok (wilczek), uchapiw (szczapił). 10) h zamiast g: hołub’ (gołąb’), aharod (ogród), torh (targ), łuh (ług), husak. 11) c, s, z, zamiast pierwotnych k, ch, h przed e: na rucje (na ręce), k sosjedcje (ku sąsiadce), na nitaczcje (na niteczce), po dorozje (po drodze), u łuzje (w ługu); a w trybie rozkaz. ż i cz zamiast h i k: bjereży (ostrzygaj), pjeczy (piécz); lecz w nom. l. mn. przed i bez zmiany: dziecjuky (dzieci), Pińczuky. 12) ć i dź zamiast miękkich ť i ď: cicho, cjeń, (cień, w cz. tjeń), hosci (goście), spaci (spać), dzeń (dzień), budze (będzie), dzjewka (dziéwka), dziwo (dziw), wyjdzi (wyjdź), chadzi (chódź). 13) h przedsuwne: heto (eto, oto). 14) w przedsuwne przed u i o: wuzkyj (wązki), wntka (kaczka), Wosip (Józef), wulica (ulica). 15) Trzecia osoba w czasie teraźn. trybu oznajm. w obu liczbach na — ć: wiezeć (wiezie), płaczeć (płacze), choczyć (chce), wisić (wisi), wodzić (wodzi), jeduć (jadą), kreszuć (krzeszą), stojać (stoją), spiewajuć (śpiewają), każyć (każą); czasem jednak po e odrzuca się ć: pohladaje (pogląda), narekaje (narzéka), promawlaje (przemawia).
PODRZECZA. O podrzeczach tego narzecza nic pewnego twierdzić nie możemy. Niektórzy badacze językowi czynią różnicę między podrzeczem czysto białoruskiém, w gubernii Mohilewskiéj i Witebskiéj czyli we właściwie tak nazwanéj Białorusi panującém, a między litewskoruskiém, które w książkach XVI. stulecia we Wilnie wydanych znachodzimy, a które na mowie ludu w gubernii Wileńskiéj, Grodzieńskiéj i Mińskiéj osnutem, a daléj od pisarzy piśmiennie wykształconem było.
LITERATURA. Białorusini tak jak i Małorusini wspólny mają teraz język piśmienny i literaturę z Wielkorusami; jednakże w biegu XIV., XV. i XVI. stulecia pisali, a po zaprowadzeniu sztuki drukarskiéj drukowali nawet w języku własnym, swobodnie, choć nie bez wpływu polszczyzny, na podstawie krajowego narzecza wykształconym, który to, co do swéj własności od dzisiejszéj prostéj mowy ludu widocznie się różniący od niektórych nowszych, jakeśmy nadmienili, litewsko-ruskim nazywany bywa. Językiém tym, niegdyś na dworze litewskich książąt panującym, a i potém po zjednoczeniu Litwy z Polską w litewskich ziemiach urzędowym, pisane są wszystkie dyplomata i urzędowe pisma, tyczące się spraw krajowych i prywatnych, zachowane częścią w piérwotnych księgach ziemskich w Petersburgu, częścią w przepisach w Warszawie, a częścią już i wydane przez Grigorowicza (1824), Muchanowa (1836), i księcia Oboleńskiego (1838). Z innych piśmiennych pamiątek owego wieku najważniejsze są: Statut Kazimiérza Jagiellończyka 1492 (wyd. 1826), Statut Litewski, piérwotnie r. 1505 napisany, potém kilkakrotnie, a mianowicie 1522—1529, 1564 a na ostatku 1588 poprawiony, (wyd. 1586, 1588 i 1841), Trybunał Wielkiego księstwa litewskiego (1581), kronikarz Litwy i kronika ruska (wyd. 1827) i inne. Z książek treści nabożnéj przypominamy tu tylko przekład biblii przez Skorinę (wyd. w Pradze 1517—1519), i wydane osobno przez tegoż psalmy (1525), jako téż dzieje apostolskie (acta apostolorum) i listy (1528), przemilczając inne w XVI. i w piérwszéj połowie XVII. wieku we Wilnie, Jewi, Ostrogu, Kijewie, Rochmanowie i t. d. drukowane liturgiczne i teologiczne książki, już to zupełnie tém narzeczém pisane, już to przynajmniéj, (co się szczególnie do książek teologicznych ściąga), wstępami, przedmowami, ustępami i przydatkami w temże narzeczu pisanemi opatrzone. Za naszego czasu wyszedł katechizm dla katolickich Białorusów w powszechném narzeczu, na tytule polsko-ruskim nazwany (1835); bezimienny doświadczał się w przeodzianiu Wirgiliowéj Eneidy, na wrór małoruskiej (w rękopiśmie); a Gołębiowski (1830) i Rybiński wydali drukiém w swych dziéłach kilka czystobiałoruskich pieśni ludu.
