P. J. Szafarzyka słowiański narodopis/Oddział I/Rozdział I/całość
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | P. J. Szafarzyka słowiański narodopis |
| Wydawca | Zygmunt Schletter |
| Data wyd. | 1843 |
| Miejsce wyd. | Wrocław |
| Tłumacz | Piotr Dahlmann |
| Tytuł orygin. | Slovanský národopis |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały oddział I |
| Indeks stron | |
KRAJ. Od Archangielska na północy, a nawet od jeziora Imanderskiego w Łoparzech i przylądka Woronowskiego i ujścia Mezeny do białego morza, aż do rzeki Kubania, ujścia Dniestru, Syhoty, Mukaczewa i Uhwaru w Węgrzech na dłuż, a od Wiatki, Symbirska i Saratowa, a nawet z nieznaczną przerwą od samego Orenburga aż do Grodna do wsi Szlachtowy w Tatrach i Bardziejowa w Węgrzech w szérz mówi lud pospolity jedną i tą samą mową ruską na kilka narzeczy się dzielącą. W ten sposób rozpościéra się język ruski po większéj części europejskiéj Rossyi, po południowo-wschodniéj kończynie polskiego z Rossyą spojonego królestwa, po wschodniéj połowie królestwa Galicyi i Lodomeryi, i po północno-wschodniéj cząstce Węgier, krajów do państwa rakuskiego wcielonych. Zewnątrz tego całego obrębu obszernych ziem i krain istnieje mowa ruska w licznych osadach Rossyan w Sybirze, w uralskich górach nad rzeką Uralem czyli Jaikem, nad brzegami chwalińskiego morza ponad dolną Wołgą i nad Terekiem, za Kaukazem, w Tauryi, nad rzekami Swirz i Ojata między Ladogskim a Onegskiem jeziorem, i prawie we wszystkich posiadłościach berłu cesarza rossyjskiego podległych. Prócz tego w Węgrzech w licznych osadach Rusinow pośród ludu madjarskiego i innego. Liczba ludu na téj ogromnéj przestrzeni jedną i tąż samą mową mówiącego wynosi 51,184,000, z których 48,410,000 do ruskiego, 2,774,000 do rakuskiego państwa należy, 47,844,000 jest wyznania wschodniego czyli greckiego, 2,990,000 uniackiego, 350,000 zachodniego czyli rzymskiego.
ZNAMIONA. 1) Przysuwne e i o między płynnémi l i r i niememi spółgłoskami: bereg (brzég), derewo ( drzewo), bereza (brzoza), żełob (złób), czełowiek (człowiek), zołoto (złoto), poroch (proch), korowa (krowa). 2) Początkowe o zamiast je: odin (jeden), ozero (jezioro), osetr (jesiótr), oleń (jeleń), oseń (jesień). 3) ja zamiast ę: mja, tja, sja (mię, cię, się), mjaso (mięso), rjad (rząd, rzędu), pjad’ (piędź). 4) o zamiast ъ: dołg (dług), wełk (wilk, w czeskiém wlk), sołnce (słońce), torg (targ w cz. trh), pjatok (piątek, tku), uzoł (węzeł, zła), wichor (wichr). 5) e zamiast ь: serdce (serce, srdce), smert’ (smierć, smrt), dierżat’ (dzierzyć, drżeti), sleza (łza, slza), dień, koniec, miecz. 6) Dwa l, twarde ł i miękkie l: głagoł (słowo, hlalol), oreł, igła (igła, jehla), l’zja (lizie w znaczeniu można, lze), lwow (lwi, lwůw, lwí), lgota (przywiléj, ulga, lhota), pol’za (korzyść, plzen), prijatel’ (przyjaciel, přítel), lekar, les (las, les). 7) cz’ zamiast t, cyr. sźt: nocz (noc), mocz (moc), piecz (piec), choczet (chce), gorjucz (gorący), tysjacz (tysiąc). 8) ż zamiast ď, cyr. żd: nuża (nędza, nauze), meża (między, meze), czużij (cudzy, cizí), probużat’ (przebudzać, probauzeti). 9) Gen. l. p. przymiotnych imion na -ogo (-oho): dobrogo, wysokogo.
NARZECZA. Podług zwyczajnego, od nas za prawdziwy przyjętego podziału rozkłada się mowa ruska na trzy narzecza; wielkoruskie, małoruskie i białoruskie, z których się znowu każde na kilka podrzeczy rozpada. Wszystkie te narzecza wiąże jeden piśmienny i literacki język, a tym jest Moskiewski, oddzielny szczep wielkoruskiego.
KRAJ. Granice obejmujące przestrzeń narzecza wielkoruskiego z objęciem także i podrzecza nowogrodzkiego, wychodzą na północy z Kandalaskiéj zatoki, a ciągną się wschodnim brzegiem rzeki Umby na północ ku jezioru Imanderskiemu; odtąd się toczą na południe, około jeziora Kowdy, nadbrzeżem białego morza, i dolną stroną rzek Kemy i Wygu ku jezioru Onegskiemu, daléj wschodnim brzegiem rzeczonego jeziora ku ujściu Wytegry, i korytem téjże rzeki i Kowży ku jezioru Białemu; odtąd obracają się na zachód przez Tichwin, Szlysselburg, rzekę Newę aż za Petersburg; odtąd zstępują ku południozachodowi koło Czyrkowic i Jamburga czyli głównéj dzielnicy Petersburgskiéj aż ku Narwie i wprost na południe korytem téjże rzeki i środkiem jeziora Czudskiego ku ujściu jeziora Pskowskiego, daléj pograniczem gubernii Pskowskiéj a Estońskiéj i Liwońskiéj aż ku Ljumonowu nad Lżą; odtąd się zataczają na wschód pograniczem gubernii Psowskiéj a Witebskiéj aż ku Dzwinie, a daléj na południe pograniczem gubernii Smoleńskiéj, Orelskiéj i Kurskiéj z jednéj strony, a Witebskiéj, Mohilewskiéj i Czernigowskiéj z drugiéj strony aż do Konotopu pod Sejmem; odtąd nachylają się ku wschodowi i ku południowschodowi pograniczem gubernii Kurskiéj a Pułtawskiéj i Charkowskiéj aż za Nikołajewkę nad rzeką Wołczą; odtąd ciągną się środkiem gubernii Woroneżskiéj po Tichéj Semie aż do Donu; odtąd spuszczają się ku południu korytem Donu aż pod Matjuszynę a daléj ku południozachodowi pograniczem ziemi Dońskich Kozaków a gubernii Woroneżskiéj, Charkowskiéj, Jekaterynosławskiéj i Chersońskiéj aż do greckiéj osady Laspi na rzece Kalmiussie; odtąd zwracają się na wschód nad Rjażenojem nad Miusem; odtąd skłaniają się ku południu, koło Taganrogu, przez Azowskie morze, pod osadę Czuberską; tu stąd ciągną się środkiem kraju na wschód ku rzecze Jeji, daléj korytem téjże rzeki aż do Strzedniéj Jegorłycki; odtąd postępują na północ naprzód pograniczem Dońskich Kałmyków a Kozaków ku Sali, potem korytem téjże rzeki aż ku jéj rozgałęzieniu się przy Czyrsku, daléj pograniczem ziemi Dońskich Kozaków a gubernii Astrachańskiéj do wgięcia Wołgi pod Carycynem i korytem Wołgi aż pod Dobrynek, gdzie się około osad niemieckich na zachód ku Medwiedycy wykręcają a nad Sosnówką znów do Wołgi wracają, biegnąc jéj korytem w górę aż pod Kułuniec; odtąd udają się na północzachód pograniczem gubernii Simbirskiéj a Kazańskiéj aż do Batyrewu, tu zstępują przez Karmalejewską ku Surze, wracają po Surze do Wołgi, toczą się około Czeremisów pograniezém gubernii Kazańskiéj a Niżnejnowgorodzkiéj i Wiatskiéj koło Turska, Kotolniczy, Szestakowa i Jekaterińska; odtąd się obracają naprzód ku północzachodowi przez Objaczewskoj do Lalika tu znów ku północwschodowi za Spaskoje i Jarensk nad Wyczegdą; stąd się wznoszą rozmaitemi wygięciami ku północzachodowi przez Niuchockoj, Werkutskoj i jezioro Szajskie ku miastu Pineg nad Pinezą; odtąd biegną ku Mezeni pod Juromską, daléj korytem Mezeni aż ku białemu morzu, a brzegiem białego morza aż za ujście rzeki Umby, skądeśmy to wyszli. Zewnątrz tego obszaru mieszka naród wielkoruski w przeważnéj liczbie i gromadnie szczególnie w gubernii Permskiéj, Wiatskiéj, Kazańskiéj i Orenburskiéj, wraz z wymierającemi narodami szczepu czudskiego i turkotatarskiego, których to czteréch gubernii zupełne zruszczenie w niedługim czasie nastąpi. Przeciwnie wewnątrz téj przestrzeni mieszkają i innoszczepowi; Czudy nad rzeką Medwiedycą w gubernii Twerskiéj, Czeremisi w Kostromskiéj, Mordwini w Niżnejnowgorodzkiéj, Penzenskiéj i Saratowskiéj, Czuwasi we Wiatskiéj, Tatarzy w Tambowskiéj, Niżnejnowgorodzkiéj, Simbirskiéj i Saratowskiéj Niemcy w nowych osadach w Petersburskiéj, Ormianie w gubernii Jekaterynoslawskiéj pod miastem Taganrogiem i t. d. Całe gubernie zaś po większéj części Wielkorusami zaludnione są: Archangielska, Ołonecka, Wołogodzka, Petersburska, Nowogrodzka, Pskowska, Twerska, Jarosławska, Kostromska, Wladimirska, Moskiewska, Niżnéjnowgorodzka, Smoleńska, Kałużańska, Tulska, Rjazańska, Penzeńska, Simbirska, Orelska, Kurska, Woroneżska, Tambowska, Saratowska, i ziemie Dońskich Kozaków; lecz i w gubernii Permskiéj, Wiatskiéj, Kazańskiéj i Orenburskiéj już jest przewaga języka na stronie Wielkorusów, a zanim wiek upłynie gubernie te za czystoruskie poczytane będą. Narzecze wielkoruskie styka się z białoruskiem, na linii od Ljumonowa nad Lżą ku Dźwinie czyli na pograniczu gubernii Pskowskiéj a Witebskiéj, a odtąd na linii od Perełohu nad Dźwiną aż do Chotymska nad Besedem czyli na pograniczu gubernii Smoleńskiéj a Witebskiéj i Mohilewskiéj, daléj z narzeczém małoruskiem na linii już oznaczonéj od Łukowicz przez Tolstodubową, Wołczańsk, Don, Taganrog i Jeją aż do średniéj Jegorłycki: na wschód wbiega ono do siedziby języków i narzeczy turecko-tatarskich i uralskoczudskich, jako téż kałmyckiego, tatarskiego, wotjackiego, permskiego i zyrjańskiego, na północy do samojedzkiego i loparskiego, na zachodzie do czudskiego i litewskiego. Imion szczególnych, miejscowych na téj niezmiernéj przestrzeni i teraz jeszcze po zaginieniu starych bądź to narodowych bądź geograficznych nazw Słowian, Radimiczów, Wjaticzów, Niżowców i t. d. w mowie pospolitego ludu nie mało pozostaje od uczonych krajowców niestety dotąd niezebranych n. p. Jamochoń l. p. Jamochoniec w gubernii Kostromskiéj w okręgu Kineszemskim, Kriwiczy w powiecie Wesjegońskim, Polechi mieszkańcy Bryańskiego powiatu, Korjakowszczyna ziemia przy rzece Unży i t. d. nie wzmiankując już czysto miejscowych imion od rzek i miast n. p. Poszechońcy nad Szechsnią czyli Szeksnią, ruscy Abderyci i t. d. Liczba wszystkich Wielkorusów wraz z Nowogrodzianami wynosi 35,314,000, bez tych zaś 32,084,000, którzy wszyscy są wyznawcami wiary wschodniéj czyli greckiéj, lecz dzielą się na prawosławnych (prawowiernych) i na rozkolników czyli starowierców.
ZNAMIONA. 1) a zamiast bezprzyciskowego o, pierwotnie w mowie Moskwinów, a teraz już wszystkich wykształconych Rusów: Maskwa (Moskwa), waróta (woróta, wrota), gaława (gołowá, głowa), zdarów (zdorów, zdrów); lecz w mowie prostego ludu w niektórych okolicach dla różnicy od białoruskiego pozostaje o niezmienne. — 2) e wszędzie jak je, tak że czystego e wcale nie usłyszysz: djeń (dzień), sinje morje (sine morze), matjeri (macierzy), bjerjeg (bereg, brzég); w niektórych przypadkach jak jo: idjot (idzie). — 3) e zamiast i: wej (wij), bej (bij), pej (pij), lej (lij), széj (szyj). — 4) i zamiast y po g, ch, k; gibat’ (giąć, gibać, czes. hybat), gik (jęk, hek), chiża (chyża, chata, chyże), chitit’ (chwycić, chylit), kist’ (kiść, gałąź), kipiet’ (kipieć, kypiet); tak samo i w obu narzeczach łużyskich, a po g i k także i w polskiém narzeczu. — 5) ь zamiast i: wьju (wiję), bьju (biję), pьju (piję), lьju (leję), szьju (szyję). — 6) o zamiast y przed j: maładoj (młody), czestoj (czestny, poczciwy), woju (wyję), moju (myję), noju (pragnę chciwie, nyji), roju (ryję), kroju (kryję), zaroj (zaryj), razkroj sja (ukryj się). — 7) y rozciągłe, nieomal jak ü: byk (byk), bystrost’ (bystrość), myło (mydło), łysina (łysina). — 8) g, ch i k przed e i i w przypadkowaniu i czasowaniu niezmienne: nagie (nodze), muchie (musze), rukie (ręce), żgi (żarż, pał, cz. żżi), pabiegi (pobież), pieki (piécz), tieki (ciécz), wragi (wraź), znatoki (znawcy). — 9) w zamiast g często koło Moskwy, Tuli, Kaługi i w innych jeszcze okolicach: towa (togo, tego), dobrowa (dobrogo, dobrego), miłowa (miłego). — 10) t w 3 osobie czasu teraźn. trybu oznajmującego: niesiot (niesie), wieziot (wiezie), stajit (stoji), garit (gorze); nie sut (nie są), wiezut (wiezą), stajat (stoją), garjat (gorzą). —
PODRZECZA. Oczywistą jest, że narzecze tak wielkie i rozległe ziemie zajmujące nie może wszędzie jedno i to samo być, i że się naturalnie podług krajin i gałęzi narodu na więcéj podrzeczy rozkłada. Liczbę i rożnice tych podrzeczy ruscy uczeni niejednostajnie podają. Pominąwszy inne, przytoczémy tu podziały najświéżéj przez Sacharowa (Skaz. rusk. nar. 1841. 8.) uczynione. Mówi on: „Wielkoruskie narzecze dzieli się na podrzecza 1) Moskiewskie, 2) Nowogrodzkie, 3) Suzdalskie, 4) Zawołżańskie. Moskiewskie podrzecze obejmuje następne różnorzecza 1) Moskiewskie 2) Tulskie, 3) Rjazjańskie, 4) Kałużanskie, 5) Twerskie i 6) Władymirskie. W Nowogrodzkiém podrzeczu mieszczą się różnorzecza 1) Nowogrodzkie, 2) Archangielskie i 3) Onegskie. Do Suzdalskiego podrzecza należą różnorzecza 1) Suzdalskie, 2) Jarosławskie, 3) Kostromskie, 4) Galickie i 5) Muromskie. Zawołżańskiego podrzecza podrzędnemi różnorzeczami są: 1) Wołogodzkie, 2) Permskie, 3) Ustjużskie, 4) Sybirske i 5) Ofeńskie czyli język chodebszczyków (przechodników, to jest wędrownych krosnarzy, kramarzy). Małoruskie narzecze dzieli się na podrzecza 1) Kijewsko-Perejasławskie, 2) Słobodzkie i 3) Wołyńsko-Podolskie. Kijewsko-Perejasławskie podrzecze rozciąga się po całéj Zaporożskiéj i Czarnomorskiéj ziemi. Słowniki białoruskiego narzecza pozostały nam w dziéłach przez Zizanija i Beryndę wydanych.“ Nic on tu dokładnego o znamionach i właściwościach każdego z tych narzeczy, podrzeczy i różnorzeczy nie podaje. Nadeżdin przyjmuje (w Encykl. Lex. T. IX. Wyd. Let. liter. 1841. T. 95) trzy narzecza: 1) baltycko-ruskie czyli białoruskie, 2) pontycko-ruskie czyli małoruskie i 3) wschodnio-ruskie czyli wielkoruskie, ze zmięszania się, rzecze on, owych obu, szczczególnie w skutku przesiedlania i osiedlania wynikłe. To ostatnie dzieli on na dwa podrzecza: a) Nowogrodzko-Suzdalskie, w północnych krainach Rossyi, w ziemiach niegdyś wolnéj rzeczypospolitéj Nowogrodzkiéj i w dzielnicach książąt Dołgorukowiczów, to jest w wielkiém księstwie Suzdalskiem i jego przyległościach, Rostowie, Twerze, Bieloozierze, północnym Haliczu, w Wielkim Ustjugu, Kostromie i Niżnéj-Nowgorodzie, daléj odtąd przez Ural aż do Sybiryi rozszerzone; b) podrzecze Rjazańskie, w ziemiach dawnego księstwa Rjazańskiego, potém wzdłuż rzeki Oki, teraz granicą między obiéma podrzeczami będącą, przez kraje nad dolną Wołgą (przez gubernią Kazańską, Simbirską, Saratowską, Penzenską, Tambowską i t. d.) aż do chwalińskiego morza sięgające. Mowa Moskiewska, która się podług niego z podrzecza Rjazańskiego wyrodziła istnieje, mówi on, jak ostrów w kraju podrzecza Nowogrodzko-Suzdalskiego. Główną cechą podrzecza Nowogrodzko-Suzdalskiego jest o: hołowá, howrojú, Rjazańskiego zaź a: gaławá, gawarjú. Dwaj inni uczeni Ruscy, G—y i K—y, zadość czyniąc naszemu życzeniu podali nam te wyśledzenia. Narzecze wielkoruskie dzieli się na dwa podrzecza: a) Władimirskie czyli Niżnéj-Nowgorodzkie, którego krajem gubernia Władymirska, Jarosławska, Kostromska, Niżnéj-Nowgorodzka, Permska, Wjatska, Orenburska, Kazańska, Simbirska, Saratowska i Astrachańska, i b) południowe czyli Moskiewskie podrzecze, panujące w gubernii Moskiewskiéj, Rjazańskiéj, Penzeńskiéj, Tambowskiéj i t. d. Znamiona, któremi się piérwsze od drugiego różni, są oprócz mnóstwa oddzielnémi formami i znaczeniami różniących się słów, następujące: 1) o bezprzyciskowe zostaje niezmienne: gołowa, zołoto; 2) e pierwotne bądź jako o: jołka (jodła, jedle); bądź jako i: miaja (mnie), zilony (zielony), iszczo (jeszcze), lecz wsuwne e (zamiast ь i ъ) zawsze jako i: wirch (wiérzch); 3) glja zamiast dlja; 4) -at zamiast -ajet (-ajot): djełat i t. d. Z tego krótkiego zarysu widno, że tu jeszcze nie mało pracy potrzeba, aby pomrok, który nam oddalonym jasny przegląd stosunków pokrajowych narzeczy wielkiéj Rossyi zaciemnia, rozświéconym był. Ze wszystkiego tyle się zdaje wyjawiać, że między podrzeczem Nowogrodzkiém a właściwem wielkoruskiém czyli Rjazańskiem trzecie nie mniéj ważne, Suzdańskiém czyli Władymirskiém zwane, środkowe miejsce zajmuje, i przez gubernią Kostromską, Jarosławską, Władymirską, Niżnej-Nowgorodzką i Wjatską się rozpościéra. Wołogodzka i Archangielska, zdaje się, że się zbliżają do Nowogrodzkiego podrzecza; Kazańska, Simbirska, Saratowska i Orenburska do Moskiewskiego czyli Rjazańskiego. My tylko na teraz o podrzeczu Nowogrodzkiem poniżéj nieco obszerniéj pomówiemy. —
LITERATURA. Ruska literatura obecnego czasu z pomiędzy wszystkich słowiańskich tak obfitością i rozmaitością, jak i wybornością płodów, niezaprzécznie piérwsze miejsce zajmuje. W jéj rozwinięciu się co do postępu czasowego bardzo widocznie, dwóch okresów dopatrzyć można: dawniejszy, od wprowadzenia wiary chrześciańskiej i liturgii słowiańskiéj za Wołodimira (988) aż do Piotra Wielkiego, nowszy zaś, od tegoż panującego, odnowiciela Rossyi i twórcy niniejszéj jéj potęgi, aż do czasu teraźniejszego. Główne cechy jednego i drugiego okresu zasadzają się na języku i stylu; i tak w piérwszym okresie pisano narzeczem cérkiewnem, ruszczyzną mniéj więcéj przeplataném, a tylko bardzo rzadko bądź w politycznych, bądź to w poetyckich dziéłach używano czystego narodowego języka, dla czego téż literatura w ciasnych granicach teologii i kronikarstwa pozostała; w drugim zaczęto pisać czystym narodowym językiém podług podrzecza Moskiewskiego, acz nie bez stroju i obrąbków z języka cérkiewnego, a literatura stała się ogólną, wszechstronną, i, jak Rossyanie mowią, „miesztjańską“ (mieszczańską). Zaraz po rozszérzeniu chrześciaństwa zaczęło się téż spisywanie ksiąg na Rusi. Książe Jarosław zebrał, ułożył, i wydał stare prawa ruskie, znane pod nazwą Prawdy ruskiéj (1016-1020); nieznany mnich spisał żywot św. Wołodimira (około 1037); Łuka Żidjata duchowne mowy i nauki (1059); Nestor (nar. 1056, um. 1115 lub téż 1116) napisał kronikę ruską, najważniejszy historyczny zabytek owego wieku; ksiąze Wołodimir Wszewołodowicz Monomach nauki dla swych dzieci (1125); Kyrill Turowskij piękne kazania (około 1150 — 1180); Daniel opis podróży nazwany „palomnik“ (ok. 1200 —1210), inni inne dziéła. Z płodów poezyjnych doszły nas: Słowo o pułku Igorowym, z końca XII. stulecia, powieść o napadzie Mamaja z XV. wieku, i różne pieśni ludu (wydane 1804, 1818), niesłusznie Kozakowi Kirszy Daniłowi przypisane. Najmilszy jednakie spadek duchowego życia owegu czasu złożono dla potomności w owoczesnych kronikach i dokumentach, czyli publicznych, urzędowych pismach nieomal wyłącznie czysto po rusku pisanych, jakiemi się w téj mierze na ów wiek żaden inny naród poszczycić nie może, a których rzetelném i zupełném wydaniém teraz się z rozkazu cesarza oddzielne towarzystwo zajmuje. W czasach wpadu Tatarów i po wypędzeniu ich pisano wprawdzie najwięcéj książek treści nabożnéj, lecz i kronikarstwa zupełnie nie zaniedbywano, w czém i po zaprowadzeniu druku do Rusi (1553) daléj postępowano. Makarij wygotował ogromne dzieło żywotów świętych, Welikie Czetii Minei (1546); Kurbski pisał dzieje cara Jana Srogiego; Zizanija, Smotricki i Berynda piérwsze grammatyki i słowniki. Uwagi godnémi płodami prawodawstwa owoczesnego są: Sudebnik (1559) i Ulożeni (statuta) (1649). — Piotr Wielki postawił Rossyą w rzędzie głównych europejskich mocarstw; on to nadał literom ruskim nowy krój (1704) a literaturze nowy biég. Za jego czasów zakwitli oprócz duchownych i świeccy pisarze: Kantemir (1708-1744), Tatiszczew (1686-1750), Tred’jakowski (1703-1769). Lecz twórcą i ojcém nowszéj literatury ruskiéj jest Łomonosow (1711-1765), jeden z największych duchów, które się dotąd na widnokręgu ruskiéj literatury zjawiły. Między jego współczesnymi celuje nad innych poeta Dierzawin (1743-1816). Na wyższy stopień tak bogactwa jak i doskonałości podniosła się literatura ruska za Karamzyna (1765 —1826), początkodawcy lżejszéj ruskiéj prozy. Z poetów jego czasu przewyższa innych Zukowskij (ur. 1783); klassycznéj sławy dostąpił u całego narodu ruskiego jako niezrownany bajkopisarz Kryłow (ur. 1768). Trzeci po Łomonosowie i Karamzynie stopień stanowi w literaturze narodowéj gienialny poeta Puszkin (1799 — 1838). Okres od niego się poczynający jeszcze trwa, a ocenienie mężow w nim się odznaczających już tu dotąd nie należy. Ku nabyciu zupełniejszéj znajomości tak piśmiennéj jak i prostonarodowéj mowy, jako też i literatury ruskiéj mogą przedewszystkiém grammatyki, słowniki, zbiory pieśni ludu i historye literatury posłużyć. Bardzo dobre grammatyki języka ruskiego mamy przez Puchmajera (1820), Grecza (1827) i Wostokowa (1831); dokładnego, krytycznego słownika dotąd jeszcze nie dostawa; z wydanych najlepszy jest przez Sokolowa (1834), chociaż całkiém po rusku. Między zbiorami narodowych pieśni ludu, których wielka liczba, najwyżéj ceniony Moskiewski u Nowikowa (1780), przez Kaszina (1833), a nadewszystko przez Sacharowa (1838). Historyą literatury ruskiéj pisali, oprócz innych, Jewgenij (1818, 1827, 1838) i Grecz (1822). —
KRAJ. Nowogrodzianie są oddzielną gałęzią Wielkorossyan, jak niegdyś politycznym rządem, tak jeszcze podziś dzień domową czyli pospolitą mową od swych braci widocznie się różniący. Jak daleko to odrębne podrzecze na północ do gubernii Ołoneckiéj, Wołogodzkiéj, Archangielskiéj i innych zasięga, nie podobną nam było w oddaleniu śledzącym z pewnością się dowiedzieć; dla czego téż tu tylko środek niniejszéj jego ziemi czyli pierwotną jego kolébkę i starodawne siedliska dokładniéj skreślimy. Granice na północ, zachód i południe od Biełoozera aż do Perełohu nad Dźwiną, dochodzą do granic narzecza wielkoruskiego, już po wyżéj opisanych; wschodnie granice zaś są te: rzeka Moża, miasta Rżew i Torżok, rzeka Medwiedica do ujścia we Wołgę, rzeka Wołga, do Pestowy; tu stąd daléj pogranicze gubernii Twerskiéj i Jarosławskiéj az do rzeki Mołogi, i Nowogrodzkiéj a Jarosławskiéj i Wołogodzkiéj aż do północnego rogu jeziora Kubińskiego; odtąd rzeka Pozorobiszcza, miasto Kiriłów i rzeka Szeksna aż do Biełoozera. W tym obwodzie zawarte są cała gubernia Pskowska, Nowogrodzka, Petersburska i największa część Twerskiéj; Smoleńskiéj zaś tylko mała cząstka. Liczba ludności na téj przestrzeni, nie uwłaczając pewniejszemu wyśledzeniu, wynosi 3,230,000; wszyscy, jak już tam gdzie o Wielkorossyanach mowa była powiedziano, należą do kościoła greckiego czyli wschodniego.
ZNAMIONA. 1) i zamiast ie, jak w małoruskiém: chlib (chléb), snih (śniég), bih (biég), so wsim (ze wszém), na hori (na górze), u świti (w świecie). — 2) i i y mięszane, i jedno za drugie używane: oni i ony, Żidi i Żidy, na hory zamiast na hori (na górze). 3) o bezprzyciskowe zostaje niezmienne: worożь (wroźbiarz), tudyko (tedy), sjudyno (odtąd), swojím nohám, Korostin. 4) o zamiast e po miękkich: joho, jomu. 5) u zamiast w: u horodi (w grodzie), u hori (w górze); i naopak. 6) w zamiast u: wżeli (jużli), w mene (u mnie). 7) h zamiast g: hora, hrebat’ (brzydzić się), szuhaj (lajbik, w ruskiem duszegrzejka). 8) c zamiast cz: casto (często), mołcat’ (milczeć), cerez (czrez, przez), siecja (siekać), Iwankowic, Cernihow, Polocane, w Ostaszkowskim i Torżeckim ujeździe; i przeciwnie 9) cz zamiast c: czip (w.rusk. ciep’, wrzeciądz), hornicza(izba, w czesk. swietnice), Nowohoroczkij, rukawicz (msc., rękawica}, parobczi (parobcy), Niemczi (Niemcy) w Demjańskim powiecie. 10) joho, jomu i t. d. po przyimkach bez n: w joho (u niego), ot joho (od niego). 11) Odrzuca się i w 6 przyp. l. mn.: swojim rukam (swojemi rękami). 12) Odrzuca się t w 3 osob. czasn teraźn. trybu oznajm.: bude, ide, chodi, budu (będą), idu (idą) chodia (chodzą). Lecz w gubernii Pskowskiéj, i w powiatach Nowogrodzkiéj stycznych z gubernią Smoleńską i Twerską daje się słyszeć miękkie t’: budet’, budut’. — 13) Używanie imiesłowu zamiast czasu przeszłego: ja priszedszi zamiast ja priszeł (ja przyszedłszy zam. ja przyszedłem). W końcu jak w wielkoruskiem przed je, tak się téż w Nowogrodzkiém podrzeczu g, ch i k przed i powstałém z je nie zmieniają.
RÓŻNORZECZA. O różnorzeczach tego wielką przestrzeń ziemi zajmującego podrzecza na teraz nic pewnego wyrzéc nie możemy; tylkośmy o mowie mieszkańców powiatu Wesjegońskiego dosłyszeli, że się tam Kriwicka zowie, i że się szczególnie zmianą miękkiego d’ w dz, dzień (dzień), dziesjat (dziesięć) i t. d., od Nowogrodzkiego różni.
LITERATURA. Nowogrodzianie, jak wiadomo, z resztą Rossyan wspólnego piśmiennego języka uzywają, i wspólną literaturę tworzą; dla tego téż o własnéj ich literaturze mowy być nie moze. Rozumiemy takie pisma, z którychby jakiéj takiéj znajomości podrzecza Nowogrodzkiego nabyć można; a takowych dostawa. Nowogrodzcy obywatele zaraz od czasu przyjęcia wiary chrześciańskiéj byli miłośnikami naukowych wiadomości: dla nich wydał książe Jarosław Prawdę ruską (1016 — 1020); u nich ułożył książe Upir Lichy księgę proroctw (1030), diakon Grigorij przepisał ewangielią dla Ostromira (1056 — 1057) i t. d. W mnogich na ziemi Nowogrodzkiéj powstałych piśmiennych pamiątkach można dośledzić ich krajowego podrzecza, co jest dowodem jego odległéj starożytności. Takowemi pamiątkami są: Kwestje (otázky) mnicha Cirika (ok. 1136 — 1165), wydane przez Kalajdowicza (1821); kronikarz Nowogrodzki od r. 1017 — 1353, dla rozróżnienia nazwany piérwszym, wydany 1781, 1819 i 1841, kronika Pskowska, wydana przez Pogodina (1837), a nadewszystko urzędowe dokumenta i pisma rzeczypospolitéj Nowogrodzkiéj od połowy XIII. stulecia aż do r. 1471, zebrane i wydane w Gosudarstwennych gramotach (1813 — 1826), w aktach archeograficznéj expedycyi (1836), w aktach jurydycznych (1838), w aktach historycznych (1841) i w innych pieczą cesarskiego archeograficznego towarzystwa na widok publiczny wychodzących pismach.
KRAJ, Obwód narzecza tego zaczyna się przy Chotymsku nad Besedem, gdzie rozgranicza gubernią Smoleńską od Mohilewskiéj, i idzie na przemian ku zachodowi, południu i południozachodowi, pograniczem gubernii Czernigowskiéj a Mohilewskiéj do Łojewa, i pograniczem gubernii Czernigowskiéj a Mińskiéj po Dnieprze do ujścia Prypeci; odtąd postępuje na zachód naprzód po Prypeci aż do Biełosorok, potém pograniczem gubernii Kijewskiéj i Wołyńskiéj, a Mińskiéj i Grodzieńskiéj aż do Bugu pod Włodawą; odtąd się skręca ku północy korytem Bugu aż do strumyka Przesieki niżéj Drohiczyna; tu przechodzi do królestwa polskiego, i zestępuje ku południu przez Łosice, Białą, Międzyrzécz, Radzyń, na wschód od Lublina prosto do Szczebrzeszyna: tu stąd się zatacza ku południo-zachodowi przez Raków i Momoty, gdzie do królestwa Galicyi przechodzi, do Ułanowa nad Sanem, i ciągnie się daléj ku południu przez Leżajsk, a obok Grodziska aż pod Brzozów, odkąd się ku północy wykręca, Żyznow, Wysoką, Bratkowkę i t. d. obchodzi, i tak do Budzynia się wraca, i przez Duklę, Żmigród, południowo od Gorlicy i Grybowa ku wsi Roztoce nad Popradem się ciągnie, wsie Szlachtowę, Czornowodę, Byłuwodę i Jawirki za tą rzeką okrąża, i na powrót pod Piwniczną dochodzi: tu stąd obraca się ku południo-wschodowi z początku korytem Popradu, Galicyą od Węgier odgraniczającego, aż do Leluchowa, potém przechodząc do Węgier, korytem Tiepli przez Rokitów ku Długiéj Łące powyżéj Bardziejowa; odtąd na południe przez Kurimę, aż blisko Hanuszowic nad Tjeplą; tu stąd skręca się ku północy, i obchodzi Stropków, Sninę i Humenne, czyli siedliska tak nazwanych Sotaków, dochodząc znowu Tjepli poniżéj Hanuszówca; odtąd zmiérza ku południowi korytem Tjepli i Ondawy aż do ujścia Ternawy; odtąd biegnie na wschód powyżéj Butkówca, przez Mukaczewo aż powyżéj Berehów; odtąd się toczy napowrót ku zachodowi do Latoricy, około Dobronia i Kasonia, i wraca się znowu pod Berehi; odtąd się wije ku wschodowi poniżéj Sylesza przez Holmy około Hustu, a daléj z małemi wyminkami, korytem Cisy aż do Syhoti; tu stąd obraca się wschodnim brzegiém Białéj Cisy aż pod Jasin, gdzie granic galicyjskich dosięga; odtąd zestępuje pograniczém Galicyi a Węgier aż do żródeł Białego Czeremosza, gdzie do Galicyi wchodzi, i zagarnia Izwor, Szypot wyższy, Ruskę, Baniliw, Petrowce, Kupkę i Tereszeny, poniżéj Bojany nad Prutem do rossyjskiéj Bessarabii wstępuje, tu północnym jéj przesmykiem powyżéj Briczan daléj ku Soroce i Cekiniwce nad Dniestrem się ciągnie; odtąd częścią korytem Dniestru, częścią suchą ziemią około wołoskich wiosek koło Kamenki, Rybnicy, Duboszary, Hrihoropola się wije, naprzód do ujścia Dniestru, potém daléj na wschód brzegiem morskim aż do Perekopu w Tauryi się przedłuża; tu stąd przeskakuje za morze do ujścia Kubania, obchodzi czarnomorskich Kozaków, z początu korytem Kubania aż do gubernii Woroneżskiéj, potém środkiem kraju pograniczem gubernii Kaukazkiéj aź do Strzedni Jegorlickiéj; odtąd suchą ziemią pod Czubursk, odkąd przez morze do Taganrogu przechodzi, i po linii, już powyżéj w ograniczeniu Wielkorusów skreślonéj, do punktu przy Chotimsku nad Besedem, od któregośmy wyszli, dobiéga. Kraj tego narzecza małoruskiego obejmuje w Rossyi: gubernie Wołyńską, Kijewską, Czernigowską, Pułtawską, Charkowską, część Woroneżskiéj (około ćwierci), Jekaterynosławską, Chersońską, Taurycką z ziemią czarnomorskich Kozaków, Podolską i cząstkę Bessarabii; w królestwie polskiém część gubernii Podlaskiéj i Lubelskiéj, w królestwie Galicyi i Lodomeryi okręgi Przemyślski, Lwowski, Źołkiewski, Złoczowski, Tarnopolski, Brzeżański, Samborski, Sanocki, Stryjski, Stanisławowski, Kołomyjski, Czortkowski i cząstki Rzeszowskiego, Jasielskiego, Nowo-Sandeckiego i Czernowieckiego, czyli Bukowiny; w królestwie węgierskiém stolice Bereską, Uhwarską Ugocką i Marmaroszską w większéj, a Zemneńską i Szaryszską w mniejszéj części, pomijając tu osady po innych stolicach rozrzucone. Istotnie zewnątrz tego zagraniczenia daje się słyszeć narzecze małoruskie w rozrzuczonych osadach Rusinów w Węgrzech, w stolicach przed i za Cisą leżących (dwie osady Kucura i Kerestur aż w Baczskiej, a jedna Szid aż w Sremskiéj stolicy za Dunajem), w Mułtanach, w Wołoszech, Bessarabii i Tauryi. Wewnątrz téj przestrzeni znajduje się kilka mów i języków obcych, jakby wyspy; mianowicie język polski w Galicyi okolo Feldsztyna i Chyrowa, jako téż między Zarszynem i Bukowskiem południowozachodnio od Sanoku; język serbski w gubernii Chersońskiéj i Jekaterynosławskiéj, od Kryłowa i Kaljużyny nad Dnieprem, aż do Torhowicy nad Siniuszą; mowa niemiecka w Galicyi w różnych miejscach, osobliwie pod Lwowem i Haliczem, w gubernii Chersońskiéj przy Odessie i powyżéj Nikołajewa, w gubernii Czernigowskiéj nad Djesną i pod Bachmaczem w gubernii Woroneżskiéj przy wtoku Sosny do Donu, w gubernii Jekaterynosławskiéj nad Dnieprem przy Podhorodnie, i niżéj naprzeciw Alexandrowska i ostrowiu Chortickiego, w gubernii Tauryckiéj nad rzeką Mołoczną; język grecki w pomorzu Azowskiém nad rzeką Kalmiusem i Miusem; w końcu mowa turecka w témże pomorzu od Perekopu aż do Kalmiusu. Narzecze małoruskie styka się na wschodzie z wielkoruskiém po linii od rzeki Jéji aż do Chotimska nad Besedem, na zachodzie i północy z białoruskiém po linii od Ljumonowa aż do ujścia rzeczki Prjesieki do Bugu w okręgu Białostockim; na zachodzie naprzód z polskiém po linii od Bugu do Szlachtowy i Piwniczny, potém z węgiersko-słoweńskiém narzeczem aż do ujścia Ternowy w Ondawę; na południu z językiem madjarskim po linii od Ondawy aż do Holmu, tu z wołoskim aż do ujścia Dniepru, potém z tureckim, niemieckim i greckim aż do Taganrogu, w końcu z czerkieskim nad Kubaniem i tureckim od Kubania do Jeji. Miejscowych szczególnych nazw w Rossyi mniéj jest (Ukrajina, Ukrajincy, Zaporożcy i inne znane, częścią téż już zastarzałe, Postolnicy w Podlasiu na lewym brzegu Bugu), w Galicyi i Węgrzech ich więcéj: tak są Lemkowie (Lemki) w dawnéj ziemi Sanockiéj i w powiecie Bieckim, których gałęziami są w północnych Węgrzech nad górną Ondawą Krajiniacy (Krajiniaki), Bojkowie (Bojki) w ziemi Zydaczewskiéj i Halickiéj, a siedziba obu nazywa się Podhorzi (Pidhirje, Podgórze), Hucuły na skraju Kutą i Pokuciem zwanym, których gałęzią Czewacy (Czewaki) pod górami nad Tereświą, Opole (Opilje) czyli ziemia Lwowska, gdzie Hriwniacy (Hriwniaki), Doły okolica Przemyślska i Jarosławska i t. d. Liczba Małorusów, po wyłączeniu wszystkich innojęzycznych, mianowicie Polaków, których co do szlachty i mieszczaństwa w zachodnich czyli przeddnieprskich guberniach Małorusi, jako téż i we wschodniéj Galicyi mnóstwo, potém Żydów, których, tu niemniéj, Niemców, Greków, Turków i t. d., wynosi do 13,144,000 dusz, z których 10,370,000 do Rossyi, a 2,774,000 do Austryi, i to 2,149,000 do Galicyi, a 625,000 do Węgier przypada. Z tych jest 10,154,000 Chrześcian wyznania wschodniego czyli greckiego, a 2,990,000 tegóż wyznania z kościołem rzymskim połączonych, skąd się Unitami czyli ze słowiańska Unijatami zowią, a z tych ostatnich 2,774,000 w Austryi, a 216,000 w królestwie polskiém.
ZNAMIONA. 1) i zamiast e: świt (świet, świat), lito (leto, lato), tisto (tjesto, ciasto), misiac (miesiąc), hnizdo (gniazdo), biłyj (biały); tak po części i w narzeczu serbskiém, podług wysłowienia Sławońców i Dalmatyńców rzymskiego wyznania, téż i w czeskiém. 2) i zamiast o (także i po gardłowych h, ch, k): kiń (koń), mij (mój), niżka (nóżka), dwir (dwór), sokił (sokół), pidoszwa (podeszwa), pidile (padół), pidkiw (podków); to samo i w zgasłem drewiańskiém narzeczu polabskich Słowian. 3) o bezprzyciskowe bez zmiany: do domońku (do domeczku), szyrokoho (szerokiego), mołodci (mołodcy). 4) y zamiast i, cyli y i i jednako brzmiące, nieco wężej jak wielkoruskie y: łyst (list), pysati (pisać), miłyj (miły), nosyt’ (nosi); dla tego d, n, t i l przed pierwotném i brzmią twardo, poniewaź się to i jak y wymawia; lecz przed i powstałém z e i o miękko: diwcza, niżka, stił, bito. 5) u zamiast w: u lisi (w lesie), uslid (w ślad), uczora (wczora); i na opak 6) w zamiast u: wże (już), wmiraju (umiéram). 7) h zamiast g: bohiw (bogów), hadaju (gadam), hora, hodi (dość, godnie). 8) k zamiast c: kwitka (f., zamiast cwietka, kwiatek); lecz i cwit (kwiat) używane. 9) chw zamiast f: chwartuch (fartuch), chwasolja (fasole). 10) w często zamiast ł: wowk (wilk), pownyj (pełny), żowtyj (żółty), pysaw (pisał), ljubyw (lubił), kazaw (kazał). 11) c, s, z zamiast k, ch, h przed i zamiast e stojącém: diwci (dziewce), swasi (swachnie), nozi (nodze), na dorozi (na drodze); a ż i cz zamiast h i k w imperatywie: stereży (strzeż), dwyży (dzwignij), peczy (piécz), teczy (ciécz); lecz w nom. l. mn. k, ch, k pozostają: worohy (wrogi), Turky (Turcy). 12) i przedsuwne: ik, iko (k’, ku, do). 13) w przedsuwne przed o (i) i u: wiwcja (owce), wiczi (oczy), win (on), wid (od), wułycja (ulica), wucho (ucho). 14) Zakończenie żeńskie -cja zamiast -ca: mołodycja (mołodyca), troicja (trójca), carycja (carzyca, cesarzówna). 15) Tryb bezokoliczny -ti spływa z zaimkiém sja w -ccja: kochaccja (kochać się), spodiwaccja (spodziéwać się). 16) Trzecia osoba w czasie teraźn. trybu oznajm. w l. p. po e odrzuca t’: wede, kłycze (krzyczy), nese, rehocze (rzechoce); ale po i i w l. mn. t zatrzymuje: chodyt’ (chodzą), stoit (stoji), biżyt (biegną), nosyt’ (noszą). 17) Czas przyszły téż z imu złożony: mohty-mu (będę mógł), mohty-mem (módz będziemy). 18) Zdrobniałych form mnóstwo, nawet i w czasownikach: spatky (spać, sypiuniać), jistky, jistoczky (jeść), huljatky (przechadzać się); równie w rzeczownikach i przymiotnikach: matuseneczka(matusineczka), harneseńskyj (piękniuteńki), macjupeseńkyj, macjupeseniczkyj (maciupci, maciupciuchny) i t. d. 19) Przymiotniki zgrubiałe naennyj: zdorowennyj, dużennyj, wrażennyj (zdrowiachny, bardzo zdrów i t. d.). —
PODRZECZA. Małoruskie narzecze na kilka podrzeczy się dzieli: i tak inaczéj w okolicy Kijewa i Perejasławia, czyli między Dnieprem a Sejmem, inaczéj w podkraju Diesny, inaczéj w końcu w podskrzydlu Tatrów i w Tatrach samych mówią. Od Sejmu do Diesny n. p. miasto i powstałego z o daje się słyszeć ui: kuiń, sjuil’; Karpatorusini mają -jä zamiast -ja: wzjäw (wziął), koroljä (króle), pszenycjä (pszenica); ö zamiast o: pidbödżaje (podbudza), pöżarewi (pożaru), a dż zamiast ż: medży (między): nudża (nędza). —
LITERATURA. Chociaż Małorusini w piśmiennym języku i literaturze z braćmi swymi Wielkorusami od dawna ściśle zjednoczeni są, znajdują się przecież rozliczne tak dawniejsze jak i nowsze dzieła, bądź to całkiem, bądź to częścią w prostem małoruskiém narzeczu napisane, z których dokładnéj jego znajomości nabyć można. Już w najstarszych południoworuskich piśmiennych pamiątkach, jak n. p. w obu Sbomikach przez diakona Jana pisanych 1073 i 1076, w ewangielium Kryłoskiém 1143, w Obsztniku XII. stulecia we Wiedniu i t. d. znajduje bystrzejsze i wprawniejsze oko niejeden ślad małoruskich form, których liczba w poźniejszych rękopismach, n. p. w Ephremie Syrskim 1870 i innych, jako téż w dyplomatach książąt Włodimirskich i Halickich z XIV. wieku, widocznie wzrasta. W XV. i XVI. stuleciu, kiedy w zachodniéj Rusi najwięcéj pisano i drukowano narzeczém białoruskiém, a przynajmniéj na pniu białoruskim zaszczepioném, i w Małorusi jakiś pośredni skład z białoruskich i małoruskich żywiołów, nie bez przymiészek z cérkiewnego języka, tworzyć się zaczął. W czasie od 1556 — 1561 przełożył Michał Wasiljewicz, archipresbyter Sanocki, cztéry ewangielie z języka starosłowiańskiego czyli cérkiewnego, który on bołgarskim zowie, na małoruski. W nowszym czasie zaczęli niektórzy miłośnicy macierzystego narzecza pisać i wydawać poezye, powieści i inne zajmujące dziéła w prostéj, czystéj, powabem tchnącéj małorusczyźnie, co jako szczegółowość, w tém swojém ograniczeniu jednocie literatury nie szkodząca, zawsze swoją zasługę chwalebną ma. Początek zrobił Kotljarewski przeodzianą Eneidą (1798; 1809), w ślady szli za nim Pawłowski (1818), Maxymowicz (1827), Srezniewski (1833). Hrebinka (w rusko Grebenko, 1834), Kwitka (allegoryczném imieniem Osnowjanenko 1834), Bodjański (1834), Synelnihów (in. Dowhonosenko 1836), Zabiła (w rusk. Zabieła, in. Topola, 1837), Metliński (in. Mohyła, 1839), Kostomariw (in. Hałka, 1839), Borowykowski, Szpyhocki, Szaszkiewicz, Ilkiewicz (1840) i inni. Lichą grammatykę tego narzecza wydał Pawłowski (1818); u Łuczkaja (1830) i Łewickiego (1834) narzecze małoruskie nie dość ściśle od cérkiewnego oddzieIone. Słownika nie dostawa jeszcze. Dobre zbiory pięknych i wdziękiem ujmujących małoruskich pieśni wydali książe Certelew (1819), Maxymowicz (1827; 1834), Zaleski (1833), Sreznewski (1833), Markiewicz (1840), Pauli (1839) i inni.
KRAJ. Linia kraj tego narzecza określająca zaczyna się przy Ljumonowie nad rzeką Lżą, zachodniowo poniżéj Opoczki, na pograniczu gubernii Pskowskiéj a Witebskiéj, i zestępuje na południe koło Ljucyna przez Rajbykozy, Torczyłowo i Dagdę ku Pridrujsku nad Dźwiną, a daléj wschodnim skrajem gubernii Wileńskiéj przez Brasław, Rodupiszki ku Zaszkiewiczom nad Wilią, odtąd na zachód przez Olszany, Traby, ponad Iwiem i Lidą do Grodna; odtąd schyla się ku południu zachodnim brzegiem okręgu Białostockiego przez Knyszyn, Białystok, Bocki ku ujściu strumyka Priesieki do Bugu; odtąd, zmierzając na przemian na wschód i północ, wpada naprzód do linii granicznéj narzecza małoruskiego, już powyżéj skreślonéj, aż do Chotimska nad Besedem, daléj po linii narzecze wielkoruskie zakreślającéj także już wzmiankowanéj, aż do Ljumonowa, skądeśmy to wyszli. Tym sposobem narzecze białoruskie rozpościéra się po całéj gubernii Mohilewskiéj i Mińskiéj, po większéj części gubernii Witepskiéj, Grodzieńskiéj i okręgu Białostockiego, a po mniejszéj części gub. Wileńskiéj. Białorusowie sąsiadują na północy i wschodzie z Wielkorusami od Ljumonowa do Chotimska, mianowicie z Nowogrodzianami od Ljumonowa do Perełohu nad Dźwiną; na wschód i południe z Małorusami po linii od Chotimska do strumyka Priesieki; na zachód z Polakami od Priesieki do Grodna, czyli określniéj aż do wtoku Hanczy; na północ-zachód z Litwinami i Łotyszami od wtoku Hanczy do Ljumonowa. Szczególnych imion nie poznaliśmy dotąd żadnych, pomijając miejscowe od rzek i miast, jak, n. p. Pińczuchowie (Pińczuki) i t. d. Ludu białoruskiego, po potrąceniu Polaków i Żydów w tych stronach licznych, jako téż Tatarów po miastach gubernii Mińskiéj, Grodzieńskiéj i Wileńskiéj (potomków osadzonych tam jeńców), liczy się w r. 1842 do 2,726,000, z których 2,376,000 wyznawców wiary greckiéj, a okolo 350,000 (podług Platera i innych) katolików rzymskich.
ZNAMIONA. 1) a zamiast bezprzyciskowego o: tabie (tobie), kaho (kogo), bahatyj (bogaty), aśliczok (ośliczek), starana (strona), maładyj (młody), baju sja (boję się), pabjażym (pobieżem). 2) a bardzo często zamiast e: hrachow (grzechów), dzjauczyna (dziewczyna), wiarnyj (wierny), wianoczyk (wianeczek). 3) ja często zamiast czystego e: njahodnyj (niegodny), cjapier (dopiéro), sjastryca (siostra), wialikyj (wielki), prynjasli (przynieśli), bjarezina (brzezina). 4) Zmiękczanie spółgłosek przed e: cjebje (ciebie), nje (nie), pjeryna (pierzyna). 5) i i y zmięszane, jak w Nowogrodzkiém i małoruskiém: zatym (zatém), sjastryca (siostra), pjeryna (pierzyna), mużyk (chłop), oczy (oczy), pryszyj (przyszyj). 6) i i y zamiast e: choczyc (chce), chachoczyc (chichoce), budzisz (będziesz), czyrwonyj (czerwony). 7) u zamiast w: u konjec (w koniec), u lezje (w lesie), i odwrotnie 8) w zamiast u: w mjenje (u mnie). 9) w często zamiast ł jak w małoruskiem: mawczu (milczę), buw (był), zawaliw sja (zawalił się), dowhyj (długi), wawczok (wilczek), uchapiw (szczapił). 10) h zamiast g: hołub’ (gołąb’), aharod (ogród), torh (targ), łuh (ług), husak. 11) c, s, z, zamiast pierwotnych k, ch, h przed e: na rucje (na ręce), k sosjedcje (ku sąsiadce), na nitaczcje (na niteczce), po dorozje (po drodze), u łuzje (w ługu); a w trybie rozkaz. ż i cz zamiast h i k: bjereży (ostrzygaj), pjeczy (piécz); lecz w nom. l. mn. przed i bez zmiany: dziecjuky (dzieci), Pińczuky. 12) ć i dź zamiast miękkich ť i ď: cicho, cjeń, (cień, w cz. tjeń), hosci (goście), spaci (spać), dzeń (dzień), budze (będzie), dzjewka (dziéwka), dziwo (dziw), wyjdzi (wyjdź), chadzi (chódź). 13) h przedsuwne: heto (eto, oto). 14) w przedsuwne przed u i o: wuzkyj (wązki), wntka (kaczka), Wosip (Józef), wulica (ulica). 15) Trzecia osoba w czasie teraźn. trybu oznajm. w obu liczbach na — ć: wiezeć (wiezie), płaczeć (płacze), choczyć (chce), wisić (wisi), wodzić (wodzi), jeduć (jadą), kreszuć (krzeszą), stojać (stoją), spiewajuć (śpiewają), każyć (każą); czasem jednak po e odrzuca się ć: pohladaje (pogląda), narekaje (narzéka), promawlaje (przemawia).
PODRZECZA. O podrzeczach tego narzecza nic pewnego twierdzić nie możemy. Niektórzy badacze językowi czynią różnicę między podrzeczem czysto białoruskiém, w gubernii Mohilewskiéj i Witebskiéj czyli we właściwie tak nazwanéj Białorusi panującém, a między litewskoruskiém, które w książkach XVI. stulecia we Wilnie wydanych znachodzimy, a które na mowie ludu w gubernii Wileńskiéj, Grodzieńskiéj i Mińskiéj osnutem, a daléj od pisarzy piśmiennie wykształconem było.
LITERATURA. Białorusini tak jak i Małorusini wspólny mają teraz język piśmienny i literaturę z Wielkorusami; jednakże w biegu XIV., XV. i XVI. stulecia pisali, a po zaprowadzeniu sztuki drukarskiéj drukowali nawet w języku własnym, swobodnie, choć nie bez wpływu polszczyzny, na podstawie krajowego narzecza wykształconym, który to, co do swéj własności od dzisiejszéj prostéj mowy ludu widocznie się różniący od niektórych nowszych, jakeśmy nadmienili, litewsko-ruskim nazywany bywa. Językiém tym, niegdyś na dworze litewskich książąt panującym, a i potém po zjednoczeniu Litwy z Polską w litewskich ziemiach urzędowym, pisane są wszystkie dyplomata i urzędowe pisma, tyczące się spraw krajowych i prywatnych, zachowane częścią w piérwotnych księgach ziemskich w Petersburgu, częścią w przepisach w Warszawie, a częścią już i wydane przez Grigorowicza (1824), Muchanowa (1836), i księcia Oboleńskiego (1838). Z innych piśmiennych pamiątek owego wieku najważniejsze są: Statut Kazimiérza Jagiellończyka 1492 (wyd. 1826), Statut Litewski, piérwotnie r. 1505 napisany, potém kilkakrotnie, a mianowicie 1522—1529, 1564 a na ostatku 1588 poprawiony, (wyd. 1586, 1588 i 1841), Trybunał Wielkiego księstwa litewskiego (1581), kronikarz Litwy i kronika ruska (wyd. 1827) i inne. Z książek treści nabożnéj przypominamy tu tylko przekład biblii przez Skorinę (wyd. w Pradze 1517—1519), i wydane osobno przez tegoż psalmy (1525), jako téż dzieje apostolskie (acta apostolorum) i listy (1528), przemilczając inne w XVI. i w piérwszéj połowie XVII. wieku we Wilnie, Jewi, Ostrogu, Kijewie, Rochmanowie i t. d. drukowane liturgiczne i teologiczne książki, już to zupełnie tém narzeczém pisane, już to przynajmniéj, (co się szczególnie do książek teologicznych ściąga), wstępami, przedmowami, ustępami i przydatkami w temże narzeczu pisanemi opatrzone. Za naszego czasu wyszedł katechizm dla katolickich Białorusów w powszechném narzeczu, na tytule polsko-ruskim nazwany (1835); bezimienny doświadczał się w przeodzianiu Wirgiliowéj Eneidy, na wrór małoruskiej (w rękopiśmie); a Gołębiowski (1830) i Rybiński wydali drukiém w swych dziéłach kilka czystobiałoruskich pieśni ludu.
