P. J. Szafarzyka słowiański narodopis/Oddział I/Rozdział II/całość
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | P. J. Szafarzyka słowiański narodopis |
| Wydawca | Zygmunt Schletter |
| Data wyd. | 1843 |
| Miejsce wyd. | Wrocław |
| Tłumacz | Piotr Dahlmann |
| Tytuł orygin. | Slovanský národopis |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały oddział I |
| Indeks stron | |
KRAJ. W czasach kiedy jeszcze kwitło dawne bołgarskie carstwo, przed przyjściem Madjarów, Połowców i Pieczeńców do Siedmiogrodzia i Pannonii, panował jeden i ten sam język słowiański we wszystkich ziemiach do tego carstwa należących, to jest oprócz ziemi południowodunajskich, w których po dziś dzień trwa, także w północnodunajskich, teraz Wołochami i Madjarami zaludnionych, mianowicie we Wołoszech, Siedmiogrodziu, i w dzisiejszych Węgrzech od Dunaju pod Pesztem, Jager i daléj ku Tatrom i koło Tatrów aż do źródła Cisy. Język ten, sądząc z pamiątek zachowanych w przekładzie pisma świętego i w teologicznych książkach Słowian greckiego wyznania, był z teraźniejszem, oczywiście już wielce skażoném narzeczém bołgarskiém tego samego rodu i piętna, dla tego go tu pod wspólnym napisem z temtu obejmujemy. Po zalaniu owych półrnocnodunajskich ziem przez wzmiankowanych innomówcow utrzymał się język bołgarski w krajach na południe od Dunaju w dawnéj Moezyi, i wielkiéj części Tracyi i Macedonii, gdzie teraz od ujścia Dunaju, a nawet od r. 1830 od miasta Falcza nad Prutem aż do Soluna i Kosturskiego jeziora wdłuż, a od przylądku Żelegradu nad czarném morzem aż do Ochridy i górniejszéj Debryi nad Czarnym Drimem w szérz w uściech prostego ludu słowiańskiego panuje.
ZNAMIONA. 1) Przysuwne sz przed zmiękczonym t, czyli zamiast zmiękczenia jego: noszt (noc), moszt (moc), mąsztą, mąszten (mącę, mącony), mlasztą, mlaszten (młócę, młócony). — 2) Przysuwne ż przed zmiękczonym d, czyli zamiast zmiękczenia jego: nążda (nędza), meżda (między), wożdą, wożden (wodzę, wodzony), rożdą, rożden (rodzę, rodzony). — 3) Gen. przymiotników na -ago: dobrago (dobrego), milago (miłego), swętago (świętego). Ten genit. w narzeczu nowobołgarskiém po zatracie deklinacyi, już się tylko jako archaizm w przysłowiach i pieśniach znachodzi. — 4) Używanie zaimków osobistych mi, ti, si zamiast dzierzawczych moj, twoj, swoj: carstwo mi (carstwo moje), swętina ti (świętość twoja), basztina si (dziedzina swoja); i połączanie zaimka dzierzawczego swoj z osobistym jemu i si: o swojéj jému sestrje (o swéj siostrze), w swojem jemu gradje (w swym grodzie), wsi swojich si isztąť (wszyscy swojich wyglądają).
NARZECZA. W języku tym rozeznajemy historycznie tylko dwa narzecza: cérkiewne czyli cyrillskie i nowobołgarskie; owo już dawno z mowy powszechnéj wyszło, a to u teraźniejszych Bołgarów w używaniu jest.
KRAJ. Narzecze cérkiewne już po dziś dzień nigdzie powszechną mową ludu słowiańskiego nie jest, lecz tylko jako język przekładu pisma świętego i książek do nabożeństwa u Słowian obrzędu greckiego, u Rusów, Bołgarów i Serbów trwa, jednakże o ile w całym średnim wieku na styl pisarzy, a tém samém pośrednio i na powszechną mowę dotkniętych narodów wielki wpływ wywiérało, a nawet na wielu jeszcze dziś wywiéra, nie może za całkiém wymarłe uważanem być, lecz nieniejako w środku między martwémi a żywémi stoji; dla tego téz słuszną nam się widziało, abyśmy tu o niém krótką wzmiankę uczynili.
ZNAMIONA. Narzecze cérkiewne czyli cyrillskie celuje największą obfitością form tak w tworzeniu jak i w odmienianiu wyrazów, tak że co się z pierwotnego źródła słowiańszczyzny w innych narzeczach już tylko rozpierzchle i częściowo w kusych ułomkach jakby w rozbitkach po burzy i potopie, znajduje, to tu jeszcze pospołu i w całości olądać można. Nie chcąc się na tém miejscu wyliczaniem wszystkich głównych znamion zajmować, (co jest rzeczą obszérną) wspomniemy tu tylko niektóre szczególności. 1) półgłoski czyli słabe głoski ь zamiast -i i e, ъ zamiast o: tьnьk (cienki), mьczь (miecz), dьnьcь (dziś), chrьbьtъ. (grzbiet), wlъkъ (wilk), plъkъ (pułk). 2) Nosowe samogłoski ą i ę, jak w polskiém: rąka (ręka), mąż (mąż), męso (mięso), ręd (rząd). 3) Różnica między i a y pilnie dostrzegana: bi (bił), by (był). 4) Zmiana samogłoski je po cz, sz, ż, szt téż i po innych samogłoskach a właściwiéj po j w inną, a to już a) w a: weliczajszi (większy), wetszajszi (więtszy od więtki, t. j. stary), niżajszi (niższy); możach (mógłem), teczach (biegłem); bijam (bijmy), pijam (pijmy), isztate (glądajcie), drьżam sę (dzierzmy się, trzymajmy się); o blażenjeam, nebesnjeam, neprawednjeam (o błogosławionym, niebieskim, niesprawiedliwym); już to b) w i w ż. dualu: moji rucje (moje ręce), waszi nozje (wasze nogi), swętjei żenje (święte niewiasty); w imper. mażite (mażcie), placzite sę (płaczcie), wьzchosztite (zachciéjcie), newieruim (nie wiérzmy), rozumjeim (rozumiéjmy), ożidaim (czekajmy), posljeduim (naśladujmy). 5) st zamiast sc, powstałego z sk przed e i i w męskim i nijakim lokalu i w nom. l. mn. plъtstjem (płeciowém, cielesném), carstjem (cesarskim), zemstjem (ziemskim), k pastje (do wielkiéjnocy, od paska, pascha), plъtsti (płeciowi, cieleśni) carьsti (cesarscy), zemsti (ziemscy); tak téż i w czeskiém. 6) zmiana ch w s: prijęs zamiast prijęch (przyjąłem), prijęsom (przyjęliśmy), jadjesom (jedliśmy), i na opak z w ch: ach zamiast az (ja). 7) Pełne przypadkowanie nieokreślnych przymiotników: n. p. gen. l. mn. plod zъl (płodów złych) mnog ljet (mnogich lat), stran pogybsz (stron zaginiętych); dat. duchom czistom (duchom czystym), mnogam duszam (mnogim duszom); lok. rizach bjelach (szatach białych), mnozjech dnjech (mnogich dniach), djelech dobrjech (dziéłach dobrych); soc. uzy żelezny (więzami żelaznémi), djely dobry (dziéły dobrémi), mnogami slъzami (mnogiémi łzami). 8) Czas teraźn. w l. p. na -ą: biją (biję), sliją (szlę), nesą (niosę), miną (minę), mnją (mniémam), tworją (tworzę); w l. mn. na mъ: bijem (bijemy), slem (szlemy), nesem (niesiemy), minem (mijamy), mnim (mniemamy), tworim (tworzémy). 9) Skrócony czas przeszły w l. p. 1 osob: id zamiast idoch (szedłem), priid zam. priidoch (przyszedłem), obrjet zam. obrjetoch (naszedłem), izbjeg zam. izbjegoch (wybiegłem); rzadziéj wysuwaniém ze środka: rjeeh zam. rjekoch (rzekłem), jach zam. jadoch (jadłem); w podwójnéj liczbie rjesta zam. rjekosta (oni dwaj rzekli); w l. mn. 1. os. idom zam. idochom (szliśmy), obrjetom zamiast obrjetochom (naszliśmy), otwrьgom zam. otwrьgochom (odrzuciliśmy); w 3 os. wъzdwigą zam. wъzdwigoszę (wdźwigli), priidą zam. priidoszę (przyszli), wъnidą zam. wъnidoszę (weszli), napadą zam. napadoszę (napadli), njesą zam. nesoszę (nieśli), glagolą zam. glagolaszę (mowili), użasą zam. uzasoszę (przelękli się); rzadziéj wysuwaniem ze środka: priwjesę zam priwedoszę (przywiedli), wjesę zam. wedoszę (wiedli). 10) Skracane praes. part. pass.: remy zam. rekomy (rzeczony). 11) Skracane praet. gerund: ostawl’ zamiast ostawiw, prjeloml’ zam. prjelomiw, rożď zam. rodiw, wkusz zam. wkusiw, obraszť zam. obratiw, poraboszť zam. porabotiw; rzadziej bywa skracana l. mn., jak to w ruskiem: priszъdъ zam. priszъdъsze. —
LITERATURA. Zaczęła się ona w drugiéj połowie IX. wieku, pracą Konstantyna, inaczéj Cyrilla (um. 868) i Metodiusza brata jego (um. 885), i ich pomocników i następców, którzy w winnicy pańskiéj między Słowianami w Bołgaryi, Morawii, Pannonii, Serbii a nieco późniéj w Rusi pracowali. Podług starych legiend przełożyli dwaj wzmiankowani bracia, już to sami, już to za pomocą swych współpracowników nie tylko całe pismo święte, ale i najpotrzebniejsze książki liturgiczne, jakiemi są Czasosłów (horologium) z Psałtérzem, Służebnik z Trebnikiém, Oktoich, Irmologion, dwie Triody, Paremejnik, Minej i Ustaw. Moée być a nawet do prawdy podobne, że wdzięczna potomność przypisywała nauczycielom i twórcom wielkiego dziéła i to, co przez nich rozpoczętem a przez szczęśliwszych uczniów dokónaném było. Po upadku zaczętego dzieła narodowego oświecania i słowiańskiéj liturgii w skutek najazdu Madjarów, w Morawii, Pannonii i całych dzisiejszych Węgrzech, kwitła literatura cérkiewna płodonośniéj w Bołgaryi, Serbii a poźniéj w Rusi. Między 892—927 było w Bołgaryi kilku pisarzy słowiańskich, mianowicie biskupi Jan, Klemens i Konstantyn, ksiądz Gregor i mnich Teodor Doks czyli Duksow. Sam car Symeon, syn najpiérw ochrzconego Michała Borisa, rządzca uczony, miłował nauki i przekładał z greckiego na słowiańskie (892—927). Początki cérkiewnego piśmiennictwa w Serbii ukryte są w nieprzejrzystéj ćmie przeszłości; piérwsi, którzy się z niéj imiennie jako pisarze wynurzają, są bracia: król Szczepan Nemanicz Prwowienczeny (1195-1228) i arcybiskup Sawa (1199-1237). W Rusi, dokąd się narzecze cérkiewne, jakeśmy wyżej rzekli, z nabożeństwém i liturgią dostało (988), piśmiennictwo w témże narzeczu zaraz na początku XI. stulecia pięknie się (zdarnie) ujęło. W Czechach pod opieką św. Prokopa, znalazła liturgia słowiańska, a tém samém i narzecze cérkiewne jaki taki przyturek w klasztorze Sazawskim aż do r. 1097. Są ślady, że i w Krakowie nie była nieznaną. Jednakże najpomyślniéj jéj się wiodło u południowych i wschodnich Słowian, mianowicie w Bołgaryi, Serbii i Rusi, gdyż się wnet w ciągu dwóch piérwszych wieków rozlicznémi pismami w teologii i historyi, przekładami i wykładami pisma świętego, ksiąg liturgicznych, dziéł Ojców świętych, cérkiewnego prawa, kronik i t. d. tak zbogaciła, że i w tych szczupłych do nas doszłych zabytkach, na znającym je lepiéj mimowolne podziwienie wymusza. Z tych najdawniejszych czasów wspomnę tu tylko niektóre znakomite skarby dla przykładu. Piérwotnych rękopisów do XI. w. sięgających, częścią z oznaczeniem lat, częścią bez niego, znamy dotąd dwanaście; lecz podobna, ze niektóre z ułamków bez oznaczenia lat, n. p. żywot św. Kondrota w Moskwie, starsze są. Między témi rękopismami najcelniéjsze są: a) Ewangelium Remeszskie (Rheimskie), w Czechach ręką św. Prokopa pisane (kw. 1030, um. 1053), na które niegdyś królowie francuscy przysięgali; b) ewangielium dla księży Ostromira 1056—1057 pisane, w Petersburgu; c) Psałterz z objaśnieniem, jeden w Moskwie, drugi w Petersburgu; d) Śpiéwnik z nótami, (melodjami), w Petersburgu; e) Sbornik księcia Swiatoslawa 1073, we Woskreseńskim Nowojeruzalemskim klasztorze w pobliżu Moskwy, a inny z r. 1076 w Petersburgu; f) Antiocha Pandekty, w kl. Woskreseńskim; g) Grzegorza Naziańskiego mowy, w Petersburgu; h) Żywota Świętych i mowy św. Jana Złotoustego, niegdyś w Supraśli, teraz zatracone i t. d. Mimochodem nadmienimy, że niektóre pod względem języka i stylu tu dotąd należące pamiątki pisane są literami glagolskiémi od cyrillskich różnemi, a na zachodzie, w Chorwacyi i Dalmacyi, niewiadomo kiedy, w używanie wprowadzonémi. Z tych to po głagolsku pisanych rękopisów za najstarszy uważa się a) ewangelium przez Assemana z Jerozolimy przyniesione, w Rzymie, i b) mowy Ojców św., w Tridencie (wyd. 1836). Pamiątek bądź z témiż współczesnych, bądź i starszych, ale tylko w poźniejszych przepisach z w. XI. do nas doszłych, jako to Upira Lichego Proroctwa (1030), Żywot św. Wołodimira (1037) i innych, tu dotąd nie pociągamy. W następnych stuleciach, szczególnie w XIII. i XIV., cérkiewne narzecze nie tylko pod ręką piérwotnych dziełotwórcow i pisarzy, ale téż i pod piórem prostych przepisywaczy książek do nabożeństwa, od pierwotnéj swéj czystości coraz się więcéj oddalalo, aż w końcu jego rozwijanie się, wpłynięciém na to rozlicznych okoliczności, zupełnie się zatamowało. Nie mogąc tu w dalsze skreślanie jego historyi wchodzić, kończemy tą wzmianką, że bardzo dokładną grammatykę tego narzecza napisał po łacinie Dobrowski (1822); dostatecznego słownika, i systematycznéj historyi literatury dotąd, pomimo obfitych zasobów dla obu, nie posiadamy.
KRAJ. Obwód tego narzecza ciągnie się linią od Djurdjewskiéj szyji, czyli od południowego ramienia Dunaju, w górę korytem Dunaju na zachód aż do miasta Tulczy; odtąd przestępuje przez Dunaj do Rossyi, okóla cały ujazd Kahulski w ziemi Bessarabskiéj (w którym 89 wielkich osad bołgarskich z miastem Bołgradem, przedtem Tabakiem, i 70,000 mieszkańców); wraca się przy wtoku Prutu czyli przy mieście Reni do Turcyi i biegnie naprzód na południe, potém na zachód, korytem Dunaju aż do Widinu, gdzie suchą ziemią ku Brzegowéj nad Timokiem przeskakuje; odtąd nachyla się ku południozachodowi i południu korytém Timoku aż do wąwozu Wratarnicy, gdzie się na wschód wygina, i wyłączywszy kilka wiosek serbskich południowo od Swierliku rzekę Timok przechodzi i do wsi Drażewca, półtory mili na zachód od Niszy dobiega; tu przechodzi rzekę bołgarską Morawę, a zachodniém pasmem gór, jéj dolinę otaczającem, naprzód na południowschód potem południozachód biegnie, zajmuje miasta Leskowec i Wranę, a pod miastem Morawą przez rzekę Morawę do wąwozu powyżéj Kaczanika się przymyka; odtąd pada grzebieniem gór Szarskich pod arbanaską wieś Zelka w odległości godziny na zachód od Tetowa, a daléj ku południu wschodnią pochyłością gór Szarskich, gdzie się bołgarszczyzna z arbanaszczyzną mięsza (Kostowo i Kiczewo jest arbanaskiem), aż blisko miasta Ochridu, gdzie się ku północy wykręcając część wyższéj Debry okrąża, a daléj korytem Czarnego Drimu, wschodnim brzegiem jeziora Ochridzkiego, okolicą miasta Diebola, grzebieniem gór Dżumerka nazwanych, blisko pod macedo-wołoską osadę San-Marinę się posuwa; tu stąd obraca się na wschód przez jezioro Kosturskie, miasteczko Kastranice, jezioro Jenidże, koło ruin Pelly, aż do miasta Solunu; odtąd postępuje przez wieś Jeniköi poniżej Chortiasza, tego ostatniego siedliska Bołgarów w téj stronie, grzebieniem gór, równinę Szerską na zachodzie ograniczających, aż do Wietrenu i Demirhissaru nad Strumem; odtąd bieży na wschód i północ-wschód przez wsie Krasną, Starczyst, wysoką górę Perin ku wsi Rusy nad dolną Mestą, daléj za górę Dospať ku źródłu rzeki Surmiszy czyli Ardy, potém jéj korytém aż pod miasteczko Karlidżik, tu środkiém kraju aż do miasta Hirmenli nad Maricą, ostatniéj już osady Bołgarów w téj stronie; odtąd się ciągnie z początku wschodnią stroną doliny Maricy aż do Adrianopola, daléj na wschód przez wieś Erekler, będącą najpołudniejszą osadą Bołgarów z całością złączoną w téj linii, za miasta Trnowo i Samokow; potém obraca się ku północy krajem ponad morzem leżącym aż do Wasiliku, i pod nad samém morzem aż do ujścia Djurdjewskiego, od któregośmy wyszli. Siedliska Bołgarów rozciągają się po większéj części dawnéj Mezyi, Tracyi i Macedonii, czyli teraźniejszéj Rumelii w państwie tureckiém i tylko na północy przez Dunaj do państwa rossyjskiego zabiégają ujazd Kahulski po większéj części wypełniając. Zewnątrz téj tak określonéj całości znajdują się pojedyńcze wsie bołgarskie w Turcyi w okolicy Goricy w Arbanasiech, blisko Carogrodu, a nawet i w Azyi Mniejszéj (Kiz-Derbend między Nikomedią a Niceą), we Wołoszech, księstwie serbskiém, w królestwie greckiém pod Wojnicą, i jeszcze w innych miejscach; w rakuskiém państwie w Węgrzech w stolicy Temeszskiéj dwie wielkie osady, Beszenowo i Winga; w Rossyi, w gubernii Chersońskiej niedaleko Tyraspola sześć osad. Wewnątrz tego kraju miészka wspólnie z Bołgarami mięszanina rozlicznych narodów, szczególnie Turcy, którzy wszędzie większe i utwierdzone miasta, a gdzie nie gdzie w równinach, mianowicie w kącie Dobricza zwanym, także i rozrzucone wioski zajmują, potém Grecy, Arnauci (około Wrany nad Morawą, w Kostowie, Kiczewie i t. d.), Macedo-Wołosi czyli Cincarowie, Żydzi, w ujeździe Kahulskim Mołdawianie i Rusini i t. d. tak że w ogóle tylko w niektórych górzystych jeszcze. mało znanych krajach prosty lud bołgarski czysty bez wszelkiéj cudzéj przymieszki znaleść można. W końcu sąsiadują Bołgarzy na północy w ujeździe Kahulskim i ponad całym Dunajem od jego ujścia ku Tulczy, od Ren ku Widinowi, a daléj po linii od Widina ku Bregowu nad Timokiem z Wołochami; na zachodzie najprzód ze Serbami po linii od Bregowa aż do Kaczanika, potém z Arnantami po linii od Zelki przy Tetowie aż do Żdrelec pod Kosturem; na południu z Grekami i Turkami dziwnie pomięszanymi po linii od jeziora Kosturskiego aż do Wasiliku nad Czarném morzem. Ludności dostatecznie podać nie można: dawniéjsi liczyli w Turcyi tylko 1½ miliona, co naocznie za mało jest; Bouć, który w latach od 1836—1838 w tych ziemiach podróżował, liczy 4½ miliona, co przesadzonem jest; my prawdopodobniéj liczbę ich w Turcyi na 3½ miliona ograniczamy, co z osadnikami, których się w Rossyi 80,000, w południowych Węgrzech 7000 liczy, ogółem 3, 587,000 dusz wynosi. Z tych są około 3,287,000 wschodniéj czyli greckiéj, a tylko około 50,000, w Węgrzech i Bołgaryi zachodniéj czyli rzymskiéj wiary; reszta, okolo 250,000, szczególnie ci, którzy w okolicy Dospatu, Newrkopu, i nad górnym Wardarem zamieszkują, odpadli z czasem do mahomedaństwa, jednakże aż dotąd swego przyrodzonego języka nie zatracili.
ZNAMIONA. 1) a a) zamiast ą: zab (ząb), dab (dąb), maż (mąż), raka (ręka), galab (gołąb’), patnik (wędrownik, w cz. pautnik); b) zamiast ъ gdzieniegdzie: kraw (krew), wrach (wierzch, wrch), prast (palec, prst), sas (z, w cz. s, se), kach (ku, w cz. k, ke), odachni (oddechnij). 2) e a) zamiast ę jak w serbszczyznie: me (mię), te (cię), se, meso (mięso), peta (pięta); b) zamiast a: trewa (trawa), glewa (głowa), czes (czas), czerodiej (czarodziejnik); c) zamiast je: gwezda (gwiazda, w cz. hwjezda), telo (ciało), mesto (miasto), sneg (śnieg); d) zamiast ь gdzieniegdzie: den zamiast dьn, starec zam. starьc, owes zam. owьs, tenko zam. tьnko; e) zamiast ą: czine (czynię), lowe (łowię); f) zamiast i bardzo często: krela (skrzydła, w cz. krzidła), preroda (przyroda), welek den (wielkanoc), stotena (setka, stotina). Naopak 3) i zamiast je i e bardzo często: nozi zam. nozje (nodze), na potoci, berisz (bierzesz), możisz (możesz), nesit (niesie), jesin (jesień). 4) i zamiast y, jak u Serbów i innych Ilirów: sin (syn), wisok (wysoki), gizdaw (pyszny); lecz d, n, t pozostają twardémi przed i. 5) o czasem zam. ъ: sfekor (swiekr), kakof (jaki), petok (piątek), mrьtof (martwy, mrtew), so (z, s, se). 6) Półgłoski ь i ъ często jeszcze używane: ogьn (ogień), grьlo (gardło), crьkfa (cérkiew), krьf (krew), crьno (ciérnie), crьwjak (czérẃ), wьhwa (złodziej), dlъgo (długo), Blъgarin (Bołgarzyn). 7) u zam. o jak w krajinskiém podrzeczu: mnogu (mnogo), siwu stadu (siwe stado), golemu czudu (wielki cud), duru (do, aż). 8) ja lub a zamiast je lub e często: biagaj (biegaj), mljako (mléko), czoljąk (człowiek), njaszto (nieco), caluni (całuj), Prasław (Przesław, miasto.) 9) ch zwykle bardzo słabe, prawie jak h: orechi czytaj orehi (orzechy), mucha czytaj muha; czasem jak f: ftela (chciała), szczególnie zamiast chw: fate (chwytam). 10) l jedno, pośrednie jak w czeskiém: zaklad, selo (sidło), daleko, prolete (podleci); 11) c zamiast cz, rzadko: crьno (czarne), crьwjak (czérẃ); częściéj naopak cz zam. c jak w Nowogrodzkiém podrzeczu: reczi (rzeknij), srьcze (serce), wisocze (wysoce), proroczi (prorocy), człoweczi (człowiecy, ludzie), czrьkowno (cérkiewne). 12) Zmiana słabych spółgłosek w mocne: k zam. g: chadok (doświadczony), nokti (paznogieć); t zam. d: grat (grad), sporet (podle, obok, w cz. porzad, podle), twrьt (twardy); p zam. b: ljap (chléb); grьp (garb); f zamiast w: ofci (owce), crьkfa (cérkwia), fczera (wczora), lof (łów), tfoi (twoji); s zamiast z brьs (chyży, brzký), glawisna (głowizna); sz zam. ż: masz (mąż), dьsz (deszcz); i przeciwnie mocnych w słabe: g zam. k: izgazi (skaź), gniga (księga), kach zam. kak (ku, ke), Wichtor (Wiktor); d zam. t: pendikosti (zielone świątki), Kostandin (Konstanty), Leondia, Andonia; z zam. s: sizew (takowy), pristawnizi (słudzy). 13) Wysuwanie spółgłosek d, w, l: gleasz (glądasz), klaisz (kładziesz), ostinisz (ostygniesz); glaa (głowa), daboi (dęby), storil (stworzył); sьzi (łzy, slzy), dъgi (długi), żъtici (dukaty, żlutici), sъnce (słońce), zemja (ziemia), sabja (szabla), prelomen, postawen. 14) przysuwne g: gi gale (ale); takież n: nizwor (źródło), nezero (jezioro), i t: stram (srom), Stracinin, Stracimir. 15) r zamiast l: isceri (wylécz, w cz. scel), Arbanasin (Albaniec); i naopak l zam. r: Gligorije (Grzegórz). 16) sk zam. ks, w imionach Aleski (Alexius), Aleskander (Alexander), skąd Skender-Beg (Jérzy Kastriota). 17) Przerzutnia spółgłoski r z przed a za toż: gardina zam. gradina (zagroda), starna zam. strana, Warna (miasto); natrafia się téż w dawném polabskiém i kaszubskiém. 18) Artykuł w tyle przywiészany, pierwotnie -ъ, -ъt, -ь, -ьt, potém podług różnego wymawiania grubego jeru (o lub a, zob. wyżéj cz. 1 i 5), w męskim rodz. -o, -ot, -a, -at, w żeń. -ta, w nij. -to, w liczbie mnogiéj w męs. i żeń. -te, w nij. -ta, jazik-o, jazik-ot, jazik-a, jazik-at (język), kraj-e, kraj-et (kraje); woda-ta; pole-to; proroci-te, wodi-te, sela-ta. 19) Brak przypadkowania, wyjmując nom. i wok., i tworzenie przypadków za pomocą przyimka, n. p. gen. i dat. z na: dom-at na baszta (dom ojca), dade na syna (dał synowi) i t. d. 20) Tworzenie drugiego stopnia w przymiotnikach w przysłówkach, a nawet w niektórych rzeczownikach składaniém z po: powisok (wyższy), pobel (bielszy), pomlad (młodszy), postar (starszy); podobro (lepiéj), pomnogo (więcéj), poskoro (rychléj), polesno (lżéj); pojunak (większy bohatér); a trzeciego z naj i piérwszym stopniem: najwisok (najwyższy), najbel (najbielszy), najmlad, najstar. 21) W cz. teraźn. trybu oznajm. 1 os. w l. mn. na -me: dumame (prawimy), piszeme, sadime. 22) Brak infin. i oddawanie go słówkiem da z indikatywem: może da wodi (może wodzić), nemoj da oresz (niechciéj orać, noli arare) i t. d. 23) Podwajanie przyimków s i k: sъs, sos, sas (z, w cz. s, se); kъk, kak, kach (ku, do). 24) Niezwyczajna mnogość przysuwnych cząstek na końcu zaimków, przyimków, przysłówków i spójników, n. p. teizi tri (ci trzéj), kamto (ku), zamto (za), otkonowa (odkąd), otdekato (odkąd), ami (a, to jest: ale), a nawet „jazekanaka“ zamiast jaż, ja.
PODRZECZA. Narzecze bołgarskie, jak zwykle języki narodów-górali, nie będące piśmiennie kształconém, dzieli się na kilka podrzeczy, a te znów na róznorzecza. Pewną jest, że inak w górnéj Mezyi czyli na przyrzeczu Niszy i bołgarskiéj Morawy, inak w dolnéj Mezyi czyli między Balkanem a Dunajem, a jeszcze inaczéj w Macedonii mówią. Wyprowadzenie systematycznego przeglądu tych róznic, i w samych od Bołgarów dotąd wydanych pismach dość widocznych, przyszłości pozostawione.
LITERATURA. Téj jeszcze nie ma, a czy będzie kiedy i jaka — nostros Fortuna ]abores versat adhuc casusque jubet nescire futuros. — Przeto tu tylko o niektórych starszych i nowszych pamiątkach i płodach, któreby do poznania początku, zmian i niniéjszego stanu bołgarskiego narzecza posłużyć mogły, jak najkrócej wspomnę. W najdawniéjszych czasach, to jest od zaprowadzenia chrześciaństwa aż do obalenia carstwa przez cesarza Bazyliego (861—1019) kwitło, jakeśmy wyżéj rzekli, w Bołgaryi narzecze cérkiewne. Po upadku państwa aż do jego wskrzeszenia za cara Asiena (1186), a nawet w późniéjszych niestałych czasach, w owych krwawych zamieszkach i strasznych burzach, narody na półwyspie trackim osiallle, Bołgarów, Wołochów, Arbanasów i Greków bezustannie w dziwny wir porywających i przemięszujących zdaje się, że pod wpływem wołoszczyzny i albańszczyzny położono podstawę do niniéjszego w swym składzie głęboko upadłego narzecza bołgarskiego. W rękopisach za cara Asiena (1186—1196) pisanych, jako i w oryginalnym przez niego wydanym diplomie, już niektórych widocznych znamion poczynającéj się skazy języka dostrzedz można. Teto znamiona napotykają się w daleko większéj mnogości w dokumentach carów Michała Asiena (1253) i Sziszmana (1387), które nas doszły. Po zupełném obaleniu carstwa bołgarskiego przez Turków (1392) utrzymało się wprawdzie narzecze cerkiewne czyli starobołgarskie, jako język urzędowy na dworze książąt wołoskich, arbanaskich (n. p. Alexandra księcia Kaniny i Awlony 1368 i nast., Jerzego Kastrioty czyli Skenderbega 1459 i nast.) i innych, lecz język sam, jak to z dotkniętych dokumentów książęcych w Petersburgu (1840) i Bielgradzie (1840) wydanych jawną, coraz więcéj się cudzoziemczyzną kaził. Niektóre pamiątki z XVI. i XVII. wieka świadczą, że się mowa prostego ludu od teraźniejszéj mało albo wcale nic nie różniła. W przeszłym wieku przyłączył ksiądz Daniel w Moskopolu w swéj obronie języków w Turcyi używanych do trzech innych także i bołgarski (1771; przedrukował Leak w Londynie 1814): a w tém stuleciu, od 1814 do 1842, wydali niektórzy bołgarscy patrioci, między którymi Hadżi Joachim, Cwetko Panadjurec, Berowicz, Nenowicz, Stojanowicz, Christaki, Neofyt, Popowicz, Krestowicz i inn., w wielu miejscach cudzoziemskich, w Budzie, Braszowie, Bukareszcie, Bielgradzie, i Kragujewcu do 25 książek nabożnych, osobliwie dla młodzieży, między którémi Bukwar przez Berowicza (1824). Ewangielia przez Sapunowa (1828; 1833), Dzieciowództwo przez Neofyta (1835), i Christoithija przez Popowicza tak się treścią jak i stylem odznaczają. Cały nowy testament dwa razy drukowany, w Londynie (1828) i Smyrnie (1840), i tyleż razy przedrukowany. Krótkie grammatyki wydali Neofyt (1835) i Christaki (1836); słowniki wygotowali tenże Neofyt i Stojanowicz, jeszcze niedrukowane, jako téż zbioru pieśni ludu dotąd nie ma.
