P. J. Szafarzyka słowiański narodopis/Oddział I/Rozdział III/całość
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | P. J. Szafarzyka słowiański narodopis |
| Wydawca | Zygmunt Schletter |
| Data wyd. | 1843 |
| Miejsce wyd. | Wrocław |
| Tłumacz | Piotr Dahlmann |
| Tytuł orygin. | Slovanský národopis |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały oddział I |
| Indeks stron | |
KRAJ. Ode wsi Podgorja blisko Kysegu w stolicy Żelezny aż do ujścia rzeki Bojany w tureckiéj Arbanasyi w dłuż, a od Temeszwaru we Węgrzech i Negotina w Serbii aż do miasteczka Bieli w królestwie Benatskiém (weneckiém) i do Goricy, Terżyszcz (Triest) i Kopru w królestwie ilirskiém w szérz panuje u pospolitego ludu, z małémi wyjątkami, jeden i ten sam język słowiański, na trzy bardzo podobne narzecza podzielony, który najdogodniej i za zwyczajem już od innych wprowadzonym powszechném geograficzném nazwiskiém języka ilirskiego oznaczyć możemy. Ziemie przezéń bądź całkowicie, bądź to częściowo zajęte należą do dwóch państw, rakuskiego i tureckiego, i są te: w Austryi Sztyrja, królestwo ilirskie czyli Korutany, Krajna i ziemie pomorskie, królestwo weneckie, Węgry, Chorwacya, Sławonia, wojenne pogranicze węgierskie i Dalmacya z wyspami; w Turcyi Bosnia, Hercegowina, dawna Rasa czyli krajina od Nowego Brdu, Serbia, Czarnogórze, i Arnaucya. Zewnątrz tego okręgu żyją ludy tegoż języka używające szczególnie we Węgrzech w osadach aż pod Preszpurek się ciągnących, w Morawii w państwie Drnoholickiém (Podłużacy już język czeskomorawski przyjęli), a w Rossyi w gubernii Jekaterynosławskiéj i Chersońskiéj. Wszystkiego ludu w téj gałęzi liczy się do 7,246,000, z których 4,546,000 pod austryackim, 2,600,000 pod tureckim, 100,000 pod rossyjskim rządem pozostaje, — 3,803,000 są wyznania rzymskokatolickiego, 2,880,000 greckiego, 13,000 protestanckiego, a 550,000 mahometańskiego, pomijając nieznaczną liczbę zjednoczeńców czyli tak nazwanych Unijatów w Dalmacyi Chorwacyi i Sławonii.
ZNAMIONA. 1) e zam. ą: miesec (miesiąc), pamet (pamięć), peta (pięta), red (rząd), pet (pięć), meso (mięso), jak w bołgarskiém. 2) e zamiast y w przypadkowaniu: ribe (ryby), glawe (głowy), sestre (siostry), krawe (krowy), dare (dary), grjche (grzechy), knjige (knigi, książki), junake (junaki, bohatérowie). 3) i zam. y, jak w nowobołgarskiém: riba (ryba), kisza (deszcz), gibati (gibać, hybati), sin (syn), mi (my), wi (wy), ti (ty), przy czém d, n, t przed i zawsze twardemi pozostają, jak u Małorossyan, n. p. hoditi, czytaj jakby było napisane hodyty. 4) dj i j, w chorawckiém i dż zamiast żd: rodjen, rojen (rodzony), sudjen, sujen (sądzony), nudjen, nujen (znędzony, nuzen), żedja, żeja (żądanie, pragnienie, żizen), nudja, nuja (nędza), tudj, tuj (cudzy). 5) r zam. ż: more (morze), renem (żynię, pędzę, żenu), jere (który, jeż, jeżto), ar (aż), zar (czyż, zdaż), dokler (dokądże), ure, wre (już), tere (też); napotyka się, choć bardzo rzadko, i w dolnołużyskiem. 6) Gen. l. p. w przymiotnikach na -ga: dobroga, w chorwackiém dobrega, w korutańskiem dobriga (dobrego), zelenoga, zelenega, zeleniga (zielonego). 7) Piérwsza os. cz. teraźń. w l. mn. na -mo: igramo (gramy), sipamo (sypiemy), oremo (orzémy), pletemo (pleciemy), drżimo (dzierzemy), mjerimo (mierzémy), trgujemo (targamy).
NARZECZA. Jak lud językiem tym mówiący trzéma szczegółowémi nazwami narodowémi oznaczać się zwykł, Serbów, Chorwatów i Słoweńców, tak téż i trzy, aczkolwiek bardzo podobne narzecza w mowie jego zaraz na piérwszy rzut oka uznać można, serbskie, chorwatskie, i właściwe słoweńskie czyli korutańskie, które to trzecie dla lepszego rozróżnienia tém ostatniém imieniem, jako starożytniejszém, nazywać będziemy.
KRAJ. Linia zakreślająca siedzibę tego narzecza wychodzi od rzeki Maroszy poniżéj Aradu we Węgrzech, a zmierzając ku zachodowi i obszedłszy Lak od Słowaków zamieszkany i inne madjarskie osady, przez Św. Mikulasz i Bebę do Cisy poniżéj Segedina dobiéga; odtąd Cisą na południe aż po Sentę i suchą ziemią na południozachód aż za Hedjesz się spuszcza; odtąd postępuje ku północy i północzachodowi przez Topolę, Almasz. Św. Iwan, ku Baji nad Dunajem, skąd się toczy naprzód południowo blisko Sombom, potém przechodzi Dunaj niżéj Bezdanu, i ciągnie się rozmaitémi zakrętami ku zachodowi przez Muchacz, Siklosz, Pietikostele, Św. Wawrzyniec, Bakszi, Syhoť, Czokoni aż ku Drawie powyżéj Barcza; odtąd przeszedłszy za Drawę biegnie przez Pitomaczi powyżéj Werowiticy ku Belowarowi; odtąd wygiąwszy się ku północy przez Rowisztje i Cirkweną przychodzi południowozachodnio koło Kapelli aż do Lupogawy; odtąd postępuje ku południu przez Iwanie aż ku rzéce Czażmie; wykręca się na północwschód ku Reczicy i Jeleńskiej, spuszcza się na południe przez Kutinę i Lipowlan aż ku Jesenowcu nad Sawą; odtąd przestąpiwszy Sawę wije się krzywo na północzachód nadrzeczém Sawy aż pod Petrini a daléj południowym biegiem Kulpy przez Trepczi i Morawce aż pod górny Karlowec, odtąd postępuje najprzód na zachód ku Kulpie przy Wukowéj Goricy, tu wyginając się ku północy tokiem Kulpy do Paki i suchą ziemią przez Krasicz aż do Pokloku za Breganicą obchodzi wojenny okres Uskoków czyli Żumberczanów i przechodzi pod Dragą do Krainska; odtąd ciągnie się ku południozachodowi grzbietem gór Uskockiemi zwanych przez Semicz, koło Choczewarców aż do Dolnego Logu, daléj koło osad niemieckich grzbietem gór dolinę Kalpy na północ odgradzających, powyżéj Kostela a mimo Reku aż ku Osiwnicy u stoku Kulpy i Czabranki; potém korytém Czabranki aż prawie ku jéj źródłu; odtąd się toczy na przemian ku południu, północzachodowi i południozachodowi pograniczém Krainy a naprzód stolicy Zagrzebskiéj, potém Istryi, aż do gór Cziczskich; odtąd się nagina ku południozachodowi przez Kocianczic w górach, doliną, którą rzéka Dragonia płynie, aż do soliwarów Pirańskich i samego morza; odtąd się wraca ku południowschodowi przez Sine morze (adryatyckie), zajmując wyspy chorwacko-dalmackie aż do ujścia rzeki Bojany; odtąd idzie w górę ku północwschodowi po Bojanie aż do Skadru, daléj ku północy wschodnim brzegiém jeziora Skaderskiego aż do Żabljaka, a podle Moraczy wschodnią stroną jéj doliny aż ku Cjewnie; odtąd, przeszedłszy Cjewnę postępuje wysokiemi górami aż pod Gusiń; odtąd się nachyla ku południowschodowi grzebieniem gór równinę Metoiji na zachodzie ogradzających, zestępuje ku Djakowicy i bieży na południe pod Prizren; odtąd się wznosi ku północwschodowi i dosięga przy Kaczaniku linii Bołgarję na zachodzie ograniczającéj, po któréj daléj ku północy i wschodowi aż do Bregowy nad Timokiem bieży; odtąd zatacza się ku północzachodowi prawą stroną Dunaju, zajmując Negotin i Brzupalankę, a pomijając wsie wołoskie na serbskim brzegu Dunaju aż do ujścia Reczki do Dunaju; odtąd postępuje w górę ku północzachodowi korytem Dunaju aż do Staréj Mołdawy; odtąd wznosi się w zakrętach ku północzachodowi i północy, najprzód krajem nad Dunajskim ku Nowéj Palance, potém środkiém ziemi przez Bielucirkew, Wielką Kakowę, Morawicę, Detę, Żebel, Temeszwar, Wingę do Aradu nad Maroszą, gdzie jéj koniec jest. Zewnątrz tego obwodu mieszkają Serbowie w licznych i ludnych osadach w Austryi: w południowych Węgrzech między Madjarami i Niémcami, nad Dunajem od Wyszehradu aż do Penteli w stolicy Bielehradzkiéj, na ostrowiu Rackowinie, potomcy to wychodźców z Turcyi za patryarchy Arsenija Czernojewicza r. 1690, daléj w stolicy Szomodzkiéj i Baraniańskiéj w róźnych miejscach, potém w Baczskiéj, gdzie Sobotica po większéj części przez nich zajęta, w Czernohradzkiéj, Czanadzkiéj, Aradzkiéj i innych; w Rossyi: w gubernii Chersońskiéj, w dawniejszéj Nowéj Serbii od Kryłowa i Kaljużiny nad Dnieprem aż do Torgowicy nad Siniuszem, potomcy to wychodźców ze Sławonii i południowych Węgier za panowania Maryi Teresy i Elźbiety r. 1751 — 1753; na koniec w Turcyi między Bołgarami i Arbanasami w krajinach Serbii i Czamogórzu przyległych. Przeciwnie wewnątrz naszego zagraniczenia znajduje się wspólnie ze Serbami mnóstwo narodów i języków, a mianowicie w południowych Węgrzech i Sławonii: Madjarowie w stolicy Baraniańskiéj Baczskiéj (Temerin, Bezdan i t. d.), w Torontalskiéj i Temeszskiéj; Niemcy szczególnie liczni w tychże stolicach i w Pożeżskiéj (Kutjewa i Kula), jak i w Petrowaradińskim i niemieckobanatskim pułku; Słowacy w stolicy Baczskiéj (Petmwce, Hlożany, Kisacz, Kulpin, Bajsza, Lalicz, Piwnica i t. d.), w Torontalskiéj (Aradac), w pułku Petrowaradińskim (Stara Pazowa) i niemiecko-banatskim (Padina, Kowaczica); Wołosi w stolicy Baczskiéj, Torontalskiej i Temeszskiéj; Ruśniacy czyli Rusini w Baczskiéj (Kucura, Kerestur) i Sremskiéj (Szid); Arnauci w Petrowaradińskim pułku (Hrtkowci i Nikinci), zamilczając już o znanéj róznorodności mieszkańców po miastach w Węgrzech; w Istryi i Dalmacyi są miasta, szczególnie ponadmorskie, albo zupełnie albo po większéj części zwłoszczone; w Turcyi wyjąwszy Serbią i Czarnogórze, gdzie w pierwszéj tylko w Bielgradzie, Szabcy, Smederewie, Nowej Rszawie, Sokole i Użicy cokolwiek Turków, a w obwodzie Kladowskim, w tak nazwanym Kljuczu, jako téż w Krajinie od Negotina do ujścia Reczki, do trzydziestu wsi wołoskich, w ostatniem zaś (Czarnogórzu) tylko w ziemi Kuczskiéj, w plemieniu Zatrzebskim kilka wiosek Arnauckich, we wszystkich innych ziemiach, w Bosnii, Hercegowinie i dawnéj Rasie szczególnie wiele Turków we większych i warownych miastach a Arnautów około jeziora Plawy, w dolinie Metoiji, nad Kosową, około Nowego Brda, Istriny, Kratowa, Medoki aż pod Bjelucirkew, w których to ziemiach niegdyś czysto serbskich, będących jądrem królestwa serbskiego dopiéro po wielkiéj emigracyi ludu serbskiego za Czernojewicza r. 1690 tak bardzo się rozmnożyli i rozszérzyli. Zakréślimy tu zaraz wydatniéjsze granice księstwa serbskiego i Czarnogórza jako krajów szczególnie serbskich. Linią obwodową księstwa serbskiego stanowi na północ Sawa od Raczy do ujścia, i Dunaj do ujścia Timoku, potém ta rzeka aż po wąwóz Wratarnicy, daléj wschodnie jéj pobrzeże az pod Swrlik, odtąd poprzéczna linia przez góry ku wsi Drażewce nad bołgarską Morawą poniżéj Niszu, jak to wyzéj przy Bółgarach oznaczono; na południe południowa pochyłość gór Jastrebca i Kopaoniku, wieś Bjetobrdo (41/2 mili na wschód od Nowego Pazaru),wieś Rudnica (1 milę na wschód od Ibru), wieś Kaznowić nad Ibrem, potém rzéka Iber, daléj góry Golija i Jawor na północzachód i zachód od Nowego Pazaru; na zachód góry Zlatibor i Iwica aż do wsi Prjedolu nad Driną, daléj Drina aż do wtoku jéj do Sawy pod Raczą. Granice Czarnogórza są na północwschodzie góry Kom i Kucz, najwyższe w całéj Turcyi; na wschodzie rzeka Cjewna aż pod Zatrzeb; odtąd północnozachodnia pochyłość powyżéj Podgoricy za Spuż, miasto nad Zetą, iż tak powiem w szyi Czamogórza leżące; odtąd pochyła linia na południe, zachodnim krajem nad Moraczą aż do Żablaka a daléj przez jezioro Skaderskie aż pod Seoce w okresie Czernickim; potém południowy łuk gór powyżéj Baru; na zachód linia bieżąca górami od Boszkowiczewy Kuli (wieży) przez klasztór Stanjewicz do Kotoru, pod górą Lowczenem, a daléj ku Grahowu, odtąd w kierunku pótnocnowschodnim, górami Lukawicą zwanémi, obok Niksziczu, Onogostu, Żupy, z małém wygięciém na wschód do wnętrza Czarnogórza, około Duboka, aż ponad wsiami Lewiszta i Uskoci zwanèmi, przy źrodle Moraczy, w sąsiedztwie Drobniaków. Serbowie w jednéj całkowitości uważani, sąsiadują na północ z Madjarami po linii od Aradu ku Drawie powyżéj Barcza, odtąd z Chorwatami po linii od Drawy aż do Pokleku, ze Słoweńcami czyli Korutańcami po linii od Pokleku aż do soliwarów Pirańskich w Istrii; z Arnautami po linii od ujścia Bojany aż do Kaczanika; z Bołgarami po linii od Kaczanika aż do Bregowy; z Wołochami po linii od Bregowy i Negotina aż do Aradu nad Maroszą. Rozległe ich siedliska rozciągają się przez różnoimienne ziemie w rakuskiém i tureckiém państwie; w owém przez południową część Węgier, Sławonii, część Chorwacyi i Kraińska, Istrii, przez węgierskie Pomorze, przez wojenne chorwackie słowiańskie i węgierskie czyli banatskie pogranicze i Dalmacyą; tu przez księstwo serbskie, Bosnią, Hercegowinę, dawną Rasę (krainę między Nowym Pazarem a Nowym Brdem) i przez Czarnogórze. Szczególnych nazwik krajowych i narodowych w téj rozległości ziemi więcéj się niż gdzie indziéj zachowało. Pomijając powszechnie znane Bośniakóww, Hercegowców, Czarnowgórców, Primorców, Banatjanów, Dubrowczanów i t. d. wspomniémy tu niektóre inne. Chorwaci czyli Chrowaci nazywają się mieszkańcy Dalmacyi i wysp przyległych od Istryi aż do Neretwy jako się już za czasów Konstantyna Porfyrogenity nazywali, tak téż i ich osadnicy w Czernomilu i Metlicy w Krainie (ci inaczéj i Bili Kraincy), chociaż oba narody dzisiaj narzecza serbskiego używają, a między nimi szczególnie Brajcy około źródeł Kulpy, Morlacy w Przymorzu dalmackiém, Czakawcy wyspiarze (od słowa cza zamiast szto, dla tego na odwrot Sztokawcy na stałym lądzie dalmackim jako Kekawcy Chorwaci właściwi od kaj zamiast szto) ci to i Boduli, co jednak za uraźliwe przezwisko uważają, i Krczanie mianowicie Czucy (to jest: sowy): Cziczi na Cziczém polu w Istryi, Uskocy i Żumberczanie w południowych kończynach Krainy i w oddzielnym okresie Sluińskiego pułku, między Krainą i Chorwacją leżącym, jako wychodżcy r. 1533, 1596 i 1617 z południa, szczególnie ze Senia, przyszli; Szkocy nazywają się wszyscy Serbowie rzymskokatolickiéj wiary u greckich braci, których częścią w Węgrzech Buniewcy, a naopak Serbowie greckiéj wiary u rzymskich braci Własi i Rkacze, piérwsze, drugie, trzecie i czwarte miano tylko przezwiskiem; Raci zamiast Raszci, Raszanie, nazywają się Serbowie greckiéj wiary u Słowaków, Madjarów i innych, od dawniéjszego stołecznego miasta całéj Serbii Rasu (teraz Nowy Pazar) nad rzeką Raszcą; Maczwa, Braniczewo, Kuczewo, Kljucz, Krajna, Szumadija, Stariwlah i t. d. są używane częścią już bardzo stare nazwy szczegółowych okresów i okolic w księstwie serbskiém, których się mieszkańcy Maczwanie, Braniczewcy, Kuczanie, Kljuczanie, Kraincy, Szumadijcy i t. d. zowią, Semberija, kąt Bosnii między Sawą a Driną, ztąd mieszkańcy Semberzy; Zeta, dziś już tylko przykrajek rzeki Cjewny i Moraczy pod Podgoricą, ostatek to dawniéj rozleglejszej Zety, obecnie wraz z rzeką tegoż imienia do Czarnogórza wcielonéj i t. d. Ludność tém narzeczem mówiąca wynosi r. 1842 okrągło 5,294,000, a to w dokładnym rozkładzie tak: w Węgrzech i Bahatskiém pograniczu 542,000, w Sławonii i sławońskiém pograniczu 738,000, w Chorwacyi to jest: w części Zagrzebskiéj stolicy i w chorwackiém pograniczu 629,000, w południowéj części Krainy 40,000, w Istryi i węgierskiém Przymorzu 254,000, w Dalmacyi 391,000, ogółem w Austryi 2,594,000; w księstwie serbskiém 950,000, w Bosnii, Hercegowinie, w dawnym Rasie i w skrajach Arnaucyi 1,552,000, w Czarnogórzu 100,000, ogółem w Turcyi 2,600,000; w Rossyi 100,000. Podług wyznania liczymy w Austryi, Turcyi i Rossyi 2,880,000 greckiéj wiary, rzymskokatolickiéj zaś w Austryi i Turcyi (w Bosnii i Hercegowinie) 1,864,000; Mohamedanów w Bosnii, Hercegowinie i dawnym Rasie 550,000, którzy, lubo od wiary odpadli, przy języku przecież przyrodzonym pozostali.
ZNAMIONA. 1) a zamiast ь i ъ: dan (dьn, dzień), macz (mьcz, miecz), tama (tьma, ćma), szipak (głóg, szipek), sabrati (zebrać), sakriti (skryć). 2) o zam. ł na końcu zgłosek: pepeo (popiół), mio (miły), seoni (sielski), seace (sioło), dao (dał), video (widział), kopao (kopał). 3) u zamiast ł w środku słów: dug (dług), pun (pełny), sunce (słońce), wuna (wełna), tuczem (tłukę), stup (słup), wuk (wilk). 4) u zam. w przyimku w i na początku słów przed spółgłoską: u ruku (w ręku), udowica (wdowa), uz goru (na górę, wz-horu). 5) jo zam. je w wyrazach: jowa (olsza), joszte (jeszcze). 6) półgłoskowe r zgłoskę tworzące, i w jednozgłoskowych wyrazach bez przysuwania głoski: krw (krew), crn (czarny), brk (wąs), trczati (biegnąć), mrwiti (miérzwić), mrziti (miérzić). 7) h zam. ch, bardzo słabe i prawie niesłyszalne : hlad czytaj lad (chłód), hljeb czyt. ljeb (chléb), duhownik (duchownik); niekiedy w środku i na końcu słychać zamiast h, w: suw (suchy), uwo (ucho), lub j: smiej (smiéch), griej (grzéch), kijati (kichać), lub g: orag (orzech), prag (proch), lub k: żenik (narzeczony); lecz u Dubrowczanów wszędzie pełne ch, u Czarnogórców mocne h. 8) t’ zamiast bołgarskiego szt: not’ (noc), mot’ (moc), pet’ (piec), tisut’a (tysiąc), kut’a (dóm), srjet’a (szczęście), zamiast tego piszą Ilirowie, pisma łacińskiego używający, ć: noć, moć i t. d. 9) c zamiast cz przed r: crn ( czarny), crw (czérw), crjewo (trzewa), crjep (skorupa). 10) c, s, z zamiast k, ch, g przed i w dat., lok., i soc., w l. mn.: prostacima, junacima, siromasima, kożusima, rozima (prostakom, prostakach, prostakami i t. d). 11) Wysuwają się l, d, t, a zamiast dwóch ostatnich stoi często j: czowiek (człowiek), Raosaw (Radosław), Wlaisaw (Władysław), Mejak (Medak), Brajen (Braten); to się i w bołgarszczyznie napotyka. 12) 6ty przypadek l. p. w żeńskim rodzaju na -om: żenom (żoną), rukom (ręką), duszom (duszą), zemljom (ziemią). 13) Gen. I. mn. na -a: jelena (jeleni), żena (żon), polja (pól); w Czarnogórzu jelemьh, żenьh, polьh; u Ilirów łacińskiego pisma używających -ah: jelenah i t. d. 14) Dat., lok., i soc., w l. mn. na -ima, -ama; jelenima, polima, żenama.
PODRZECZA. Podług Karadżica przyjmujemy te podrzecza: a) Hercegowińskie w Hercegowinie, Bosnii, Czamogórzu, Dalmacyi, Chorwacyi i w Serbii aż do Maczwy, Waljewa i Karanowca, w którém je krótkie, a ije zamiast długiego je: pjewati (spiewać), djed, stidjeti se (wstydzić się), dijete (dziécię), cwijet (kwiat), pijewac (spiéwak), wrijeme (czas); b) Sremskie podrzecze po Sremie, Banacie, Baczce, po południowych Węgrzech i w Serbii około Sawy i Dunaju, w którém zamiast je już to è: wèra (wiara), mèra (miara), sème (siémię); już to i: letiti (lecieć), widiti (widzieć), stiditi se (wstydzić się), które to i szczególnie Ilirowie łacińskiego obrzędu w Sławonii i t. d. polubili; 3) Resawskie po Braniczewie, Resawie, Ljewczy, Temnicy i w górę po Morawie, po okręgu Paratińskim, Czernerzecze i skraju Negotińskim, w którém wszędzie e: leteti, wideti, wrteti; dat. l. p. męski na -em zamiast -om: dobrem (dobremu), belem (białemu); dat. i lok. l. p. w żeńskich na -e zam. -i: dewojke (dziéwce), glawe (głowie), a w l. mn. w akk. z, c, s zam. g, k, h: roze (rogi), Turce (Turki), kożuse (kożuchy). I różnorzeczy niemała jest liczba. Dubrowczanie wymawiają, jak już nadmieniono, ch: strach, prach, grjech (grzéch), dadoch (dałem), ucho, chudoba; a w l. m. gen. i lok. przymiotników kończy się na -èch: dobrèch, ubozjech, w dat. -jem: dobrjem, ubozjem, wisocjem. Czarnogórcy i sąsiedni Przymorcy wymawiają starosłowiańskie ь jak ściśnione e: dьn, otьc, mьgla (mgła), kьd (kiedy), junakьh (junaków), żenьh (żon), daléj h zamiast ch dość mocno, wyjąwszy na początku słów, gdzie go nie słychać, jako téż cz, ż, sz zamiast c, z, s: bacziti zam. baciti (wiercieć). reczi (rzécz). żnam (znam), beż (bez), sznjeg (śnieg). Pastrowiczanie, Dalmaci i wyspiarze zamieniają na końcu zgłosek m na n: zapantiti (zapamiętać), goworin (mówię, gwarzę), iden (idę), wodon (wodą), nożen (nożem). Czarnogórcy i Dubrowczanie przysuwne l czasem wymawiają, czasem zaś, a nawet częściej, w j zamieniają, co Korczulanie podług włoskiego z każdem l czynią: zemja (ziemia), ulowjen, żeja zam. żelja (życzenie), koszuja (koszula), posteja (pościel); piérwsze i w bołgarszczyźnie podług wołoszczyzny ma miejsce. W chorwackiém Przymorzu, w Dalmacyi, także w Bosnii i Czarnogórzu często daje się słyszeć c, s, z zamiast cz, sz, ż, jak u Mazurów: ca zam. cza (co), hoces (chcesz), kazes (każesz). Że rzymskokatoliccy Sławońcy i Dalmaci zamiast je mówią i, już nadmieniono. W południowych kończynach okręgu Nowomiéjskiego w Krainie około Metliki, Czernomilu, Kostcla, Osiwnicy i t. d., często o zam. ą: roka (ręka), ł na końcu zgłosek i cz zamiast ć: nocz (noc). Jest to przechodem z narzecza serbskiego do korutańsko-słowiańskiego.
LITERATURA. Podług różnicy pisma na trzy oddziały się dzieli: wschodni, u Serbów greckiéj wiary, cyrilskiego pisma używających; zachodni, u Ilirów rzymskiéj wiary przy łacińskiem piśmie pozostającyeh, i głagolitski, od katolickich księźy wykształcony, którzy sobie to, szczególne pismo upodobali. W piérwszym czyli serbskim oddziale można dwa główne perjody ustanowić: 1) od zaprowadzenia chrześciaństwa aż do zupełnego zagładzenia duchowéj oświaty w tureckiéj Serbii XVII. wieku, 2) od wskrzeszenia literatury u rakuskich Serbów aż do czasów teraźniejszych (1733—1842). Serbowie wiary greckiéj po przyjęciu pisma cyrilskiego i liturgii słowiańskiéj kształcili z początku narzecze cérkiewne, zaniedbując przy tém swoje własne. Podług świadectwa dokumentów, z których niektóre, na popisanych błonkach (membranae rescriptae) zachowane, aż do XI. stulecia dosięgają, w Serbii i Bosnii bardzo się wcześnie dwa style utworzyły, cérkiewny i kancellaryjny, ów się ścisléj bołgarskich wzorów trzymający, ten zaś swobodniéj swojską serbszczyznę w siebie przyjmując. Przykłady ostatniego stylu doszły nas w urzędowych pismach i diplomach rzeczypospolitych, książąt i królów serbskich, których niejaka część wydana w Bielgradzie (1840) jako téż w starych prawach, za cesarza Szczepana Duszana (1349, 1354) zebranych; do drugiego rzędu należą nie tylko książki pism świętych i modlitewne, ale po większéj części i inne spisy, szczególnie tyczące się dziejów, od księży i mnichów układane. Z pisarzy piérwszego okresu nadmieniemy tu tych: Szczepan Pierwouwieńczony, wielki żupan, a potém król serbski (wielkim żupanem 1195, królem 1222, um. 1228), napisał dzieje ojca swego Szczepana Nemani (nar. 1114, um. 1200); św. Sawa, brat poprzedniego, arcybiskup (nar. 1169, um. 1237), pisał ustawy dla klasztorów, żywot swego ojca i in.; Dometian (kw. 1263), mnich Chilandarski wygotował żywotopisy śś. Symeona i Sawy; Daniil (1291-1338), spisał dzieje królów serbskich i żywoty arcybiskupów, wszystko to w rękopisach. Po upadku mocarstwa serbskiego (1389) gaiła się narodowość serbska a z nią takie i jaka taka naukowość w niektórych bądź całkiem, bądź przynajmniéj nawpół niezawisłych księstwach, w północnéj Serbii, Bośnii, Hercegowinie, Czarnogórzu. Obok przepisywania książek modlitewnych nie zaniedbywano i spisywania kronik, a nie długo po wynalezianiu druku wydawano, szczególnie za przyczynieniem się dwóch możnych i gorliwych panów, Jérzego Czernojewicza (1493) i Bożydara Wukowicza (1519), cérkiewne ksiąźki drukiem częścią w Serbii, w Cetiniu (1494), w Gorażdie (1529), w klasztórze Rujańskim (1537), Mileszewskim (1544) i Mrkszińskim (1562), w Bielgradzie (1552), w Skadrze (1563), częścią za granicą, w Benatkach (Wenecyi) (1493), Braszowie, Trhowisztje (1512) i in. Poezyjnych płodów z tego dawnego wieku żadnych innych nie ma, oprócz pieśni i śpiéwów ludu, z których niemała część w tych czasach powstała. Na końcu tego okresu, po długiéj pauzie (przestawce) pisał Jérzy Brankowicz (1645—1711) dzieje serbskie, w rękopisie. Po obudzeniu się Serbów do nowego duchowego życia pod berłem rakuskiém (1733, 1741), wygórował nad innych mąż wzniosłego ducha i głębokiéj mądrości Dosithej Obradowicz (1772—1811), który w swych licznych dziéłach, najwięcéj treści moralnéj (zebrane w Bielgradzie 1833 w 9. tomach), zarazem czysto serbskiemu stylowi drogę utorował. Od tego czasu wychodziły serbskie dziéła częściéj, szczególnie w Budzie i Wiedniu. Między poetami słynął nad innych Muszicki (umarł 1837). Na drugi wyższy stopień podniósł czysto narodową literaturę Wuk Stefanowić Karadżić (1814), który jeszcze jest czynnym. Przez niego jest jedyna dotąd, choć niezupełna, grammatyka czysto-serbska (1814, 1818), słownik (1818) i zbiór pieśni ludu (1814, 1923, 1840) obok którego zbiór Nilutinowicza (1837) na wzmiankę zasługuje. Za naszych czasów pole literatury serbskiéj znakomicie się rozszerzyło, urządzeniem szkół i drukarni w nowém księstwie serbskiém. — U Ilirów rzymskiéj wiary, przeciwnie temu, cośmy, u Serbów greckiéj wiary uważali literatura świecka a nadewszystko poezya o wiele wcześniej i wspanialéj się rozwinęła. W XII. wieku napisał bezimienny ksiądz Duklański roczniki ilirskie naprzód po słowiańsku („slavonica litera”) potém po łacinie: lecz z piérwotnego jego dziéła tylko nam się lichy wyciąg pozostał. Mamy jeszcze z XIII. i XIV. stulecia kilka rękopiśmiennych psałtérzy i książek do nabożeństwa w czystém narodowém narzeczu. Na końcu XV. wieku stał się Dubrownik (Raguza) w skutek światła z Włoch przyniesionego ilirskiémi Atenami, którą to sławę aż do połowy XVII. wieku dzierzył. W tymże czasie słynęły oświatą, naukami a szczególnie poezyą i niektóre inne miasta i wyspy dalmackie: W XV. wieku byli poetami w Dubrowniku Darżić (1463—1507), starszy Minczetić z przydomkiem Wlahowić (1475—1524) i Wetranić z przydomkiém Czawczić (1482—1580). W XVI. i XVII. wieku górowali tamże i w Dalmacyi nad innych Elarowić (1532), Czubranowić, Bunić-Babulinowić (1550), Ranina, Zlatarić (1597), Gundulić (1620), Iwaniszewić (1642), Palmtić (1657) i inni. Na początku XVIII. stulecia połysła jeszcze raz na widnokręgu poetyckiego nieba ilirskiego świetna gwiazda w Djordiciu (1724) w piéwcy z Gumluliezém, choć na inném polu, w zawód biegnącym. W duchu narodowych pieśni śpiéwał Kaczić (1729) nader szczęśliwie, umacniając jędrnego ducha walecznych Ilirów wszelkiémi czarującémi wdziękami poezyi do heroizmu przeciw ich zawziętym wrogom i gnębicielom. W témto stuleciu obszar literatury na południu się zacieśnił, na północy zaś i wschodzie zaczął się rozprzestrzeniać; w Sławonii powstali także niepośledni poeci Kaniżlić (1759) i Wid Doszen (1768). Nad przekladem biblii dla katolickich Ilirów pracował już na początku XVI. stulecia Kassij, później między 1750-1770 Rosa, a około 1800 Burgadelli, lecz te przekłady nie są drukowane. Szczęśliwszym pod tym względem był Katanczić, którego tłómaczenie z textem łacińskim r. 1831 w Budzie wydaném zostało. Od wystąpienia Gaja i jego współpracowników na polu literatury, i od założenia punktu środkowego literackiego w Zagrzebiu (1826—1842) zaczyna się nowy okres literatury Ilirów, o któréj sąd przyszłości pozostawiony. Najdokładniéjszą dotąd grammatykę napisał Brlić (1833; 1842), słownik Stulli (1806). Pozostaje nam przypomnieć, że pewien rodzaj cyrylicy, bukwicą nazwany, u katolickich Bośniaków od dawna aż do końca przeszłego stulecia ulubionym był, którą od r. 1571 aż do 1716 kilka książek modlitewnych, za przyczynieniem się ojców Frańciszkanów w Wenecyi, Rzymie i Trnawie wydrukowano. — Piérwiastkowego miejsca głagolskiego pisma, którego początek jeszcze nie wyświecony, w chorwackiém Przymorzu, od rzeki Raszy w Istrii do Zrmania w Dalmacyi szukać trzeba, skąd się dopiéro po r. 1248 daléj rozszerzyło. Jużeśmy wyżéj (§. 11) rzekli że język w modlitewnych książkach głagolitów był piérwiastkowo cérkiewnym czyli cyrylskim z przymieszką narzecza ilirskiego podług podrzecza przymorskiego, która się to przymieszka w ciągu czasu coraz więcéj szérzyła i wzmagała. Pismo głagolskie zewnątrz granic chorwackiego Przymorza w powszechne używanie nie weszło, chociaż się druk książek głagolskich bardzo wcześnie zaczął, (bo już mszał drukowany 1483 w Rzymie albo Wenecyi), i chociai w rzeczoném Przymorzu nawet urzędowe pisma i dokumenta w czystém narodowém narzeczu głagolskiémi znakami pisane. Do tych teraz nader rzadkich pamiątek świeckiéj literatury głagolskiéj należą prawa rzeczypospolitéj Winodolskiéj r. 1280, w rękopisie, i dokumenta i listy rozlicznych rzeczypospolitych i panów chorwackich od XIV. aż do początku XVIII. stulecia, z których niektóre w różnych miéjscach drukowane, a inne po rozlicznych archiwach i księgozbiorach rozrzucone są.
KRAJ. Obwodowa linia zaczyna się na północy w stolicy Saladskiéj u wtoku Krki do Mury, i ciągnie się na zachód Murą aż do granic Sztyrskich; odtąd schyla się ku południu pograniczém stolicy Saladskiéj a Styryi aż powyżéj Preseku, gdzie ku zachodowi się wyginając do Styryi wstępuje, a zagarnąwszy kilka wiosek pod Kriżowlanami do Chorwacyi wchodzi, odtąd się spuszcza ku południozachodowi i południu kończynami stolicy Warażdińskiéj i Zagrzebskiéj, blisko granic Sztyrskich, przez Winicę, Wisznicę, Cwetlin, Winugórę, Poljanę, Selo, Klanjec, Kraljewec, Rozgo, ku Sawie przy Prudnicy, i przez Sawę daléj pograniczém stolicy Zagrzebskiéj a naprzód Krainy. potém zaś wojennego okresu Żumberskiego aż ku wsi Pokleku za Breganicą; odtąd wpada południowozachodnio, południowo i wschodnio od granicy chorwackiego narzecza do granic serbskiego, już wyżej skreślonych, aż do Czokoni za Drawą w stolicy Szomoďskiéj; odtąd się wraca wschodnią stroną Drawy w wygięciach i skrętach ku północy i północzachodowi przez Gigę, Bcheń, Małe Komarno i Wielkie Kaniże aż do wtoku Krki do Mury. Zewnątrz tych tak zakreślonych krajin mieszkają Chorwaci w dość licznych i ludnych osadach (w 120 wioskach) w zachodnich Węgrzech w stolicy Moszońskiéj, Rabskiéj, Szoprońskiéj i Żeleznéj, począwszy powyżéj Litawy przy Dunaju niżéj Preszpurga aż do rzeki Lobnicy, w Żeleznéj stolicy powyżéj Monoszturu do Raby wpływającéj. Ci to Chorwaci, mający piérwotnie pochodzić od pomorskich Chorwatów, a dzielący się na dwie gałęzie, to jest: na północnych czyli tak nazwanych Włochów, i Poljańców, od Kisegu do Lobnicy i Raby, różnią się poniekąd narzeczém od istotnych Chorwatów w stolicy Warażdińskiéj i Zagrzebskiéj, zbliżając się do Serbów. Są jeszcze Chorwackie osady w Morawii, także i w Austryi dwie, na granicach morawskich i węgierskich (Mannersdorf, Au, Hof i t. d.), z których owe, wyjąwszy Drnoholickie, już mowę czeską przyjęły. W tém to objęciu narzecza chorwackiego znajdują się stolice Warażdińska i Kriżewecka w całkowitości, Zagrzebska blisko co do dwóch trzecich, Saladzkiéj i Szomoďskiéj znaczne kończyny południowe, i mniéjsze połowy Kriżewskiego i Święto-Jirskiego pogranicznego pułku. Nazwa narodowa Chorwatów zasięga daleko za granice przez nas narzeczu chorwackiemu wytknięte; albowiem i mieszkańcy półwyspu Istriańskiego, począwszy od rzeki Raszy (Arsa), potém mieszkańcy całego Przymorza i jego wysp (Czakawcy) aż do rzeki Cetini (Boduli), a nawet aż do saméj Neretwy, a odtąd na wschód w tureckiéj Chorwacyi nazywają się do dziś dnia, jako téż już za czasów Konstantyna Porfyrogenety, Chorwatami; jednakże tych dla głównych znamion ich narzecza do Serbów, nie chcąc wszakże naruszyć ich imienia, przyliczyliśmy. Z nazwisk szczególnych napotykają się Bezjaci i Puhowci (t. j. Plehowci), środkowi czyli prawdziwi Chorwaci w Zagrzebskiéj stolicy i okolicy, z których piérwsze już bardzo stare; oba zaś czyste przezwiska, Kekawci (od wyrazu kaj zamiast serbskiego szto, jak wyżéj mówiono) Majdaci, mieszkańce górzystéj okolicy Samoborskiéj, że już inne czysto miéjscowe, jak Zagórcy, Medżimurci, Podrawljanie, Poljancy i t. d. pominiémy. Liczba Chorwatów r. 1842 wynosi 801,000, z których 316,000 do stolicy Zagrzebskiéj, 284,000 do Waraźdińskiéj i Kriżeweckiéj, 56,000 do Kriżeweckiego i Święto-Jirskiego pułku, a 145,000 do stolicy Saladskiéj, Szomonskiéj, Żeleznéj, Szoprońskiéj, Moszońskiéj i Rabskiéj przypada. Wszyscy są rzymskimi katolikami.
ZNAMIONA. 1) e zam. je: swet (świat), telo (ciało); wera (wiara), dewa (dziéwa). 2) e wsuwne a) w zgłoskach i wyrazach z półgłoską r: derżati (dzierzyć, drżeti), serdce (serce, srdce), perst (palec, prst), smert (śmierć, smrt); b) wszędzie gdzie w cérkiewném ь, w serbskiém e: den, konec, mecz, herbet (grzbiet); wyjąwszy jednak zgłoski i wyrazy z pólgloską l, gdzie u jak w serbskiém: pun (pełen), wuk (wilk), wuna (wełna, wlna); 3) u czasem zamiast o: kuliko (ile, koliko), tuliko (tyle, tolko). 4) w zamiast u na początku wyrazów: wbog (ubogi), wre zamiast wże (już), wmiram (umiéram), wmiwaliszcze (umywadło, miednica), wcziniti (uczynić), wgasiti (ugasić); czasem jellnak zamiast téj zmiany w przedsuwne. 5) h, mocniéjsze jak, czeskie, zam. ch: hwala (chwała), hitro (chytrze), duh (duch), suhocza (suchość). 6) l na końcu zgłosek i wyrazów bez przemiany: jalsza (olsza), dal, spal, skakal, wuczil (uczył), mozol, wugel (węgiel). 7) dż, zamiast dj, bołgark. żd: dogodżaj (przybiegaj), zbudżen (zbudzony), medża (miedza), predża (przędza). 8) cz zamiast ť, ć, bołg. szt: nocz (noc), ostrocza (ostrość), suchocza (suchość), obczina (gmina, obec), znajucz (znając), nasledujucz (naśladując). 9) w odrzucone przed la las (włos), last (władza), ladati (władać), Ladislaw (Władysław). 10) przysuwne w przed początkowém u: wud (członek, aud), wuczen (uczony), wucho (ucho), wusta (usta), wuzda (uzda), wumreti (umrzéć). 11) zaimek kaj zamiast czto, (po przymorsku cza, po serbsku szto). 12) 6ty przyp. żen. l. p. na -um: ribum, duszum, pticum (ptakiém), swetum, (świętą), dobrum, memum, tobum (tobą). 13) 3ci, 6ty i 7ły przyp. w l. m. końcowkami odróżnione: i tak 3ci przyp.: obrazom, gospodarom, popewkam, noczam, telom, wremenam; 6ty przyp.: obrazmi, gospodarmi, popewkami, noczmi, telmi, wremenmi; 7y przyp.: obrazih, gospodarih, popewkah, noczih, telih, wremenih.
RÓŻNORZECZA. Choć niewielka jest przestrzeń, na któréj narzecze chorwackie panuje, jednakże ma i ono swoje miejscowe sposoby mówienia. Uwagi godném jest szczególnie różnorzecze Zahorskie, którém mieszkańcy przyrzécza Krapiny, od miasta Krapiny do Stubicy, a od Bieły do Berdowca nad Sawą, czyli Zahoranie, mówią. W niém daje się słyszeć å czyli głos pośredni między a i o zamiast czystego a: åli, napłåtiti; ä zam. e: näbä, jä, zämlä, naszägo, swätägo; ö zam. o: bög, czudö, göspön, jedinöga; ou zam. u, cyr. ą: soud (sąd), zoub, mouż, rouka, gouba; grube ł: płåtiti, gława i t. d. Mowa Chorwatów w zachodnich Węgrzech widocznie się do narzecza w chorwackiém Pomorzu i w Dalmacyi używanego zbliża, zajmując niejako miéjsce pośrednie między témże a właściwie chorwackiém. W niéj uważać trzeba: cza zam. kaj, zacz zam. zakaj; a zam. e: otac; uo: buog, buożi; wyrzucone e: krotjenik, zwrhu, srdce, prwo; h zam. ch: hoditi, greh; dj zam. dż: rodjen; odrzucone w: sa, saki, zamiast wsa, wsaki; wa zamiast wu i t. d.
LITERATURA. Początek literatury chorwackiéj w tym obrębie, jakiśmy tu narzeczu chorowackiemu zakreślili, to jest z wyłączeniem Przymorzan i Ostrowian, nie sięga za wiek XVI. Był czas, w którym nauczanie niemieckich reformatorów aż w głąb’ Krainska i Chorwacyi, choć na krótki czas, wnikło było, tak że się kilku księży napisaniem książek dla ludu w prostém narzeczu zajęli; między którymi Buczicz katechizm i inne modlitewne książki (o Nowym Zakonie wątpimy), w Nedelisztie wydał (1564—1574), poźniéj całkiém zniweczone a więc nieznane. Pergoszicz przełożył prawa węgierskie (1574) a Wramec spisał powszechną kronikę (1578). W XVI. stuleciu przełożył hrabia Zriński (ścięty 1671), praprawnuk Sygetskiego bohatéra Mikulasza Zrińskiego, bohaterski poemat przez brata Mikulasza piérwotnie po węgiersku napisany: Sirena (1660). Habdelicz (1670), Belosienec (1675) i Witezowicz (1684—1713) napisali słowniki, z których piérwsze dwa wydane, trzeci w rękopisie: ostatni pisarz zajmował się także dziejopisarstwém i poezyą, usiłując ile możności, choć napróźno, Chorwatów do duchowego życia pobudzić. W drugiéj połowie XVII. wieku liczba pisarzy chorwackich zwolna wzrastać zaczęła, na początku zaś XIX. wieku szczególnie znacznie się pomnożyła. Na czele ich stoi co do płodności i czysto-narodowego stylu Miklouszicz (um. 1833); wyższą poezyą zajmowali się Koriticz (1826), przełozył on psalmy i Wirgilego wiérszém, i Krizmanicz (1830) przetłómaczył Miltona prozą, co wszystko nie drukowane. Z pisma świętego drukowany tylko psałterz (1816) i lekcye z ewangielii i listów (1651); cała biblia dotąd jeszcze nie wydana, chociaż o jéj przełożenie już niejedni się starali. Od czasu, jak celniéjsi pisarze chorwaccy za przewództwém Gaja (1826—1842), narzecze ilirskie za język piśmienny przyjęli, juz tylko pisma dla prostego ludu w narzeczu chorwackiém wychodzą i to jeszcze rzadko. Najnowszą grammatykę tego narzecza wydał Kristjanowicz (1837); dawniéjsze słowniki są: Habdelicza (1670), Belostenca (1740) i Jambreszicza (1742); nowszego nie ma, jako i zbioru pieśni ludu. Do poznania różnorzecza węgiersko-chorwackiego posłużyć mogą książki przez Laba wydane, mianowicie: „Weliki katekismusz“ (w Budzie około 1820), i „Kratka szumma katekismusza“ (w Budzie 1814).
KRAJ. Linia narzecze to zakreślająca wychodzi od miasteczka Monoszturu przy wtoku Lobnicy do Raby w stolicy Żeleznéj w zachdnich Węgrzech, i postępuje ku zachodowi tokiem Lobnicy aż do rozgraniczenia Węgier od Sztyryi; odtąd nachyla się ku południu rzeczonem rozgraniczeniem aż do wsi Czerncy nad rzéczką tegoż nazwiska, gdzie do Sztyryi wstępuje; odtąd bieży na zachód przez Gorcę do miasta Radgony ku Murzy, przechodzi tę rzékę, ciągnie się gościńcem Radgońskim pod Murek nad Murą, potém górami Placz zwanémi ponad wsiami Swiczanami, Świętem Jurijem, Św. Kriżem, Św. Jernejem, Św. Sobotą i Bernicą, gdzie do Korutan wchodzi, a daléj na zachód ponad wsiami Św. Janecą nad Ojsterem, Kozim-Wrchem, miasteczkiém Grbinjem, ponad wsiami Ubrami, Otmanjemi, Gospą świętą, Picowem, Możburkiem, Deholcą, Św. Jurjem, Koczidalmi, miastem Beljakiem, wsiami Podertém, Czaczami i Borowljami biegnie; odtąd obraca sie ku południu za Brdem aż do Diplowsi czyli Depelejwsi nad Biełą; tu stąd zstępuje padołem Bieły aż do granic Włoch, a daléj po pograniczu Korutan i Włoch aż ku górze Kanin zwanéj; tu stąd przechodzi do królestwa Weneckiego delegacyi Widemskiéj, krainy Furlańsko zwanéj, obiega dolinę Rezjańską, w któréj słoweńskie wsie Biela (S. Giorgio) z Lipowcem i Rawencem, Njiwa, Osejan i Stolbica, i nawraca się ku południowschodowi po gościńcu od Wenzony przez Trczet (Tarcento) i Ciwidale, aż prawie do saméj Gradiszki, przeszedłszy na téj drodze przy wsi Brazzany rzekę Idrją i wstąpiwszy znów do królestwa ilirskiego; odtąd przez południowe niziny gór między Dobrdem a Trżiczem dochodzi do zatoki Trżickiéj i soliwarów Św. Jańskich za Dujmem; tu biegnie południowowschodnio brzegiém morskim aż do soliwarów Pirańskich; odtąd wpada na południu i północwschodzie do granic narzecza serbskiego po linii od rzeczonych soliwarów aż do wsi Pokleku za Bregamcą, a daléj na wschodzie do granic narzecza chorwackiego, już wyżéj opisanych, po linii od Pokleku aż do wtoku Krki do Mury; odtąd postępuje ku północy około dolnéj Lindawy, obok madjarskiego Dobronaku, Czestregu i t. d. aż do Monoszturu przy ścieku Lobnicy i Raby, gdzie jéj początek i koniec. Do tego tak ograniczonego obwodu przypadają następujące ziemie: część Sztyryi (kraj Celski i mniéj jak trzy czwarte Marburskiego, którą to ziemię Słoweńcy Mały Sztajer zowią), Korutanii nieco więcéj jak czwarta część. Kraina bez mała cała, wyjąwszy południowe kończyny okręgu Nowomiéjskiego, ziemie ilirskiego Pomorza (Gorica, Gradiszka, Terst), część Istryi, wązki skraj stolicy, Zagrzebskiéj i Warażdińskiéj, i część stolicy Żeleznéj i Saladskiéj (okolica na wschodzie o miasteczko Dolną Lindawę, na południu o Murę, na zachodzie o granice Sztyrskie, na północy o Lobnicę się opierająca, 160 wiosek, z 18 katolickiémi a 4 protestanckiémi farami). Zewnątrz tych granic mówią korutańsko-słoweńskim narzeczem w kilku nieznacznych wioskach w Sztyryi i Korutanii, a podobno i w Istryi; wewnątrz tego okresu znajdują się liczne osady Włochów we Furlansku i w ilirskiém Pomorzu, szczególnie około Gradiszki, Goricy i Terstu, jak powszechnie w miastach w tych stronach, język włoski panuje; w Korutanii nad Biełą i w okolicy sześć niemieckich miasteczek i wiosek (Malberget, Trbiż, Kokowa, Rabel i t. d.); w Krainie cały okres Choczewarski z 8 farami i 7 lokaljami, a w tych 21,000 mieszkańców (wieś Sorica nad rzeką Sorzą, niegdyś niemiecka, już posłowiańszczona); nie wyliczając tu już miast zniemczonych, Celowca, Lubljanu, Blekowca i in. jako powszechnie znanych. Narzecze korutańskie styka się na wschodzie z chorwackiém po linii od wtoku Krki do Mury w stolicy Saladskiéj aż do Pokleku w Żumberczanii; na południu ze serbskiém po linii od Pokleku aż do soliwarów Pirańskich; na zachodzie z językiém włoskim po linii od soliwarów Św. Jańskich aż do Diplowsi nad Biełą; na północy naprzód z językiem niemieckim po linii od Diplowsi aż do rozgraniczenia Węgier od Sztyryi, potém z narzeczem chorwackiém po linii Lobnicy aż do jej wtoku w Rabę przy Monoszturze; w końcu na wschodzie z językiém madjarskim po linii od Monoszturu aż do wtoku Krki do Mury. Szczegółowych imion wielka tu mnogość. Oprócz powszechnych narodowych i gieograficznych Słoweńców w Węgrzech, Sztyryi i Korutanii, Sztajerców w Sztyryi, Koroszczów czyli Korutańców (Goratancow) w Koroszskiéj ziemi (Goratanie, t. j. w Korutanii) i Krajińców w Krainie, napotykają się w Sztyryi Pogorcy, Pogorjańcy, w górach Pogorje zwanych, południowo od Drawy, Goriczanie w Goriszku t. j. w górach Słowiańskie Gorice zwanych, południowo od Mury, dwojgo Połańców, Murscy w równinach od Radgony do Lotmerku, i Drawscy na równinie Ptujskiéj przy Drawie, Chalożanie w Chalożech, t. j. w okolicy niższéj Drawy, Pesniczary nad rzeką Pesnicą, Szawniczary, nad Szawnicą; w Krajnie Goreńcy w Gorensku t. j. w górnéj Krajnie (w Lublańskim okresie), Doleńcy w Doleńsku t. j. w dolnéj Krajnie (w Nowomiejskim okresie), Notraincy w Notrainsku t. j. w środkowéj i wnętrznéj Krajnie, i to Kraszewcy w okolicy pod górą Krasem, Piwczanie nad rzeką Piwcem, Wipawcy nad rzeką Wipawą, w okolicy miasta tegoż imienia; w Korutanii Zilawcy nad rzeką Zilą, we Włoszech Rezjanie i Sławonti, owi nad rzeką Rezją, ci w górach poniżéj owych we Furlanii i t. d. Wszystkich Słowian tego narzecza używających naliczono r. 1842 do 1,151,000, a to w Sztyryi 378,000, w Korutanii 84,000, w Krajnie 398,000, w ilirskiém Pomorzu (w Goricy Terście i t. d.) 217,000, we Furlanii 22,000, w królestwie węgierskiém 52,000. — Z tych katolików 1,138,000, a około 13,000 protestantów w zachodnich Węgrzech.
ZNAMIONA. 1) Wsuwna półgłoska è, pośrednie miéjsce między e a i co do brzmienia zajmujące, zamiast cyrilskiego ь i, ъ: lèw zamiast lьw (lew), mècz zam. mьcz (miecz), herbèt (grzbiet), tenèk (cienki), tèrg (targ), tèrn (cierń), mèrtew (martwy); podług zwyczajnéj pisowni jednakże czasem się tęż i, czasem a pisze, czasem się to wszystko opuszcza: lôwc (łowiec), lonc (garnek). 2) é zam. je, a czasem i czystego e brzmi jak spłynięte iè, jè, a czasém jak éj, zbliżając się do głoski i: wèra (wiara), srèda (środa), smèh (smiéch), sètwa (siéjba), wèczno, lèto. 3) o zam. ą, serb. i chorw. u: golob (gołąb’), sosed (sąsiad), moż (mąż), dob (dąb), soditi (sądzić), délajo (działają), grizejo (gryzą). 4) ô, między o a a brzmiące: gospôda (pan), kôsec, kôpa, kôtel, lôwc, wôda, rôsa, 5) w zam. u często na początku wyrazów, jak w chorwackiém, choć nie wszędy: wbog (ubogi), wboj (zabójstwo), wmor (pomór). 6) ch tak mocne jak w czeskiém, choć się tylko h pisze: hlad, hlapec, hlèb, hromota, duh, wuho czytaj chlad i t. d. 7) w z poprzedzającą głoską w dwugłoskę spływające, zam. grubego zgłoskę kończącego l, często z przemianą poprzedzającéj głoski: kowaw (kowal), daw (dał), spaw (spał); délow (działał), skakow (skakał), igraw (grał); wesew (wesół), pepéw (popiół); gniw (gnił), piw (pił); dów (dół), sow (sól); lecz zam. èl tylko u: nagu zam. nagel (nagły), perjatu (przyjaciel), kôzu (kozieł), a w środku wyrazów ow zam. lъ: dowg zam. dlъg (dług), pown (pełen), wowk (wilk), bowcha (blacha), sownce (słońce); w zwyczajnéj pisowni we wszystkich tych przypadkach pisze się l, nigdy w. 8) j zam. dj, cyr. żd: préja (przędza), meja (miedza), rojen (rodzony). 9) cz zam. ť, ć, cyr. szt, jak w chorwackiém: pecz (piec), swecza (swiéca), tisucz (tysiąc), maczocha (macocha), délajocz (działając), wuczecz (uczyć). 10) per zam. pri: per konjih (przy koniach), perhaja (przychodzi), perbiti (przybić), pergnati (przygnać), permorje (przymorze), perprawa (przyprawa). 11) Dat. loc. i soc. l. mn. różnią się: rakom, rakih, raki; kowaczem, kowaczih, kowaczi; ribam, ribah, ribami; klopém, klopih, klopmi; létam, létih, léti; sémenam, sémenih, sémeni (raków, rakach, rakami i t. d.) 12) Liczba podwójna zupełna, jak w narzeczu cérkiewnem i w języku łuźyskim.
PODRZECZA. Narzecze to, jako mowa ludzi w górach mieszkających, niemających łącznego punktu literackiego, na dość wielką liczbę podrzeczy, a jeszcze większą różnorzeczy się dziéli. Znawcy swojskiéj mowy takowych pięcioro uznają: a) Hornokrajińskie, w którém troje l, miękkie, twarde i pośrednie; cz lub ć zamiast k przed e i i; ć zam. czr w wyrazach cze zam. czres (przez), czeszna (tereśnia), czewa (trzewa) i t. d.; h zam. g: howorim, hôra; d na końcu zgłosek jako greckie θ (th), nawet czasem jak s: ras (rad), médwes (niedzwiédź): ch zam. d przed k: rechko (rzadko), glachko (gładko), i zam. g na końcu słów: snéch (śniég), roch (róg). b) Dolnokrajinskie, w którem tylko dwa l, pośrednie i miękkie; ej zamiast je: srejda (środa), mejsto (miasto, mjesto), je zam. ę: mjeso (mięso), swjety (święty); u zam. o: nebu (niebo). c) Środkowokrajinskie, w którém jedno pośrodnie l, a wsuwne półgłoski i i u pełno się wymawiają: bolezin (niemoc), dlug (dług). d) Korutańskie, właściwie tak nazwane, w którém ue zam. o: gospued (pan), bueg (bóg); je piérwotne: besjeda, potrjeba, zwjezda (gwiazda); a zamiast e: w nebesih (w niebiosach), tabej i taba (ciebie); h zam. g: hora, howorim. e) Sztyrskie, w którém ü zam. u: krüh (okruch), küpil (kupił), kücharca (kucharka); toź ü po części i w dolném Krajińsku, w tak nazwanéj Krajnie. Do tych trzeba jeszcze jako szczególne różnorzecza przyłączyć f) węgierskie, w zachodnich Węgrzech, jako wypływ sztyrskiego, i g) rjezańskie i furlańskie, we Włoszech, jako szczególny, wydatnie oddzielony rodzaj korutańskiego podrzecza.
LITERATURA. Bardzo stare i szacowne pamiątki tego narzecza zachowały się w łacińskim rękopisie niegdyś Frisińskim, dzisiaj Mnichowskim, pisanym między 957—994, podobno ręką biskupa Frisińskiego Abrahama, z tego trzy kawałki nabożnéj treści, wydane w Petersburgu (Pamjatniki slow. slowesnosti 1827), i we Wiedńiu (Glagolita Clozianus, 1836). Potém nastąpił przestanek kilku wieków, aż do połowy wieku XVI., w którym nauka niemieckich reformatorów do Sztyryi, Korutanii i Krajny wnikła, a uczeni księża Truber (1550—1586), Juriczicz (1562), Krell (1567), Dalmatin (1576—1589), rektor Bohoricz (1584) i inni nietylko się ustnie o jéj rozszerzenie ale i piśmiennie usilnie starali. Wtedy to za wsparciém wnętrznorakuskich stanów, szczególnie nakładém szczodrego Mecena, Janeża pana na Ungnadzle, wydrukowano w Lublanie (Lajbach), Tubinku, Urachu, Witenbergu, Rzeznie (Regensburg), Norimbergu i in. wiele modlitewnych i teologicznych książek, między któremi takźe cała biblja (Witenb. 1584). Bohoricz napisał piérwszą korutańsko-słoweńską grammatykę (1584). Po przytłumieniu na początku XVII. stulecia z rozkazu cesarza Ferdinanda II., szczególnie za przyczynieniem się i staraniem biskupa Kröna, protestantyzmu w tych ziemiach, wydawali katoliccy księża książki do nabożeństwa i do moralnego kształcenia ludu potrzebne w swojskiém narzeczu, rzadziéj już w ciągu XVII. wieku, częściéj od drugiéj połowy XVIII. wieku aż dotąd. Na końcu rzeczonego wieku przełożona i wydana wspólną pracą kilku gorliwych księży cała biblia (w Lublanie 1791 i nast.). Pracowano także nad grammatyką i słownikiém z szczególną pilnością. W ten czas przypadają także piérwsze próby w poezyi Pohlina (1780), Dewa, Linharta i Wodnika (1780—1819), po których w nowszych czasach niektóre niemniéj szczęśliwe płody Jarnika (1814), Preszerna (1830), Kastelica, Żupana i innych nastąpiły. W rzędzie pism moralnych górują prace biskupa Raunikara (1813 i nast.), tak czystością, jak i poprawnością stylu. Dobrą grammatykę podług Dobrowskiégo systemu wydal Metelko (1830), a dla podrzecza sztyrskiego Dainko (1824), dla korutańskiego oprócz Gutsmanna Jarnik (1829); słowniki wyszły przez Jarnika (1832) i Murka (1832); zbiór pieśni ludu przez Wraza (1839) i Korytkę (1839). Własności sztyrsko-słoweńskiego różnorzecza w zachodnich Węgrzech poznać można z przekładu N. testamentu przez Küzmicza (1771, 1818), z kancyonału Barly (1823), i z innych modlitewnych książek, jak i z grammatyki języka węgierskiego przez Koszicza (1833) témże różnorzeczem napisanéj.
