Portret (Gogol, 1927)/Część I
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Portret |
| Wydawca | Towarzystwo Wydawnicze „Rój“ |
| Data wyd. | 1927 |
| Druk | „Oświata“ |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Tłumacz | Stanisław Baczyński |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały tekst Cały zbiór |
| Indeks stron | |
Nigdzie nie zatrzymywało się tylu ludzi, co przed sklepikiem z obrazkami na bazarze szczukińskim. Sklepik ów stanowił poprostu zbiór różnorodnych osobliwości; wiszące tu obrazy były po większej części malowane olejno, kryte ciemno-zielonym werniksem, w ciemno-żółtych, szychowych ramach. Zima z białemi drzewami, zgoła czerwony wieczór, podobny do łuny pożaru, flamandzki chłop z fajką wykręconą ręką, podobny raczej do indyjskiego koguta w mankietach, niż do człowieka, — oto zwykłe ich tematy. Dodajemy do tego kilka grawjur: portret Chozrewa Mizry w baraniej czapce, konterfekty jakichś generałów w trójrożnych kapeluszach, z krzywymi nosami. Ponadto drzwi takiego sklepiku bywają obwieszone zazwyczaj wiązkami obrazków odbijanych z drzewa na wielkich arkuszach, świadczących o wrodzonych talentach rosjanina. Na jednym była carówna Miliktrisa Kirbitjewna, na drugim miasto Jerusalem, po którego domach i kościołach rozlała się bez ceremonji czerwona farba, zatapiając część ziemi i dwu modlących się chłopów rosyjskich w rękawicach. Kupujących te obrazy bywa zazwyczaj niewielu, ale za to widzów — tłum. Jakiś tam łazęga lokaj stanie i ziewa przed niemi, trzymając w ręku menażki z obiadem, wziętym z garkuchni dla swego pana, który napewno będzie jadł dziś zupę niezbyt gorącą. Stoi też tu napewno żołnierz w płaszczu, ów rycerz gwarnego rynku, sprzedający dwa scyzoryki i handlarka z koszykiem pełnym trzewików. Każdy zachwyca się po swojemu; chłopi dotykają zazwyczaj palcami; kawalerowie przygadają się z powagą; chłopcy kredensowi i terminatorzy śmieją się i drażnią wzajemnie malowanemi karykaturami; starzy lokaje w bajowych płaszczach patrzą tylko dlatego, aby mieć sposobność do ziewania; handlarki, zaś młode rosyjskie baby, ulegają instyktowi, chcąc posłuchać o czem też to gadają ludzie i popatrzeć na to, na co i oni patrzą.
O takiej właśnie porze zatrzymał się mimowoli przed sklepem, przechodzący obok, młody malarz Czartkow. Stary płaszcz i niewykwintne ubranie zdradzały w nim człowieka, oddanego z zaparciem się swojej pracy, człowieka, który nie miał czasu na zajmowanie się swym strojem, tak zazwyczaj pełnym tajemnego uroku dla młodości. Zatrzymał się przed sklepem i najpierw śmiał się w głębi duszy z potwornych obrazów. Wkońcu ogarnęło go mimowolne zamyślenie i zaczął zastanawiać się komu też są one potrzebne. Nie dziwiło go to, że lud rosyjski zachwyca się Jerusłanowym Lazarewiczem, Tomaszem i Jaremą, gdyż wyobrażone historje zdawały się dostępne i zrozumiałe dla ludu; ale gdzie są kupcy tych pstrych brudnych olejnych malowideł? Komu są potrzebni ci flamandzcy chłopi, te czerwone i niebieskie pejsaże, ze śladami dążenia do nieco wyższego poziomu sztuki, w których jednak wyraziło się, głębokie jej poniżenie. Nie były to, zdawało się, wcale prace dziecka-samouka; gdyż w pierwszym wypadku przy całej karykaturalności całokształtu, przebijałby z nich jakiś silniejszy poryw. Tutaj zaś widniała poprostu tępota, bezsilne, nędzne niedołęstwo, które samowolnie wtargnęło w dziedzinę sztuki, gdy miejsce jego było pośród niskich rzemiosł, — niezdarność wierna przecież swemu powołaniu, wnosząca nawet do sztuki swoje rzemiosło. Te same barwy, ta sama manjera, ta sama automatyczna, nawykła ręka, należąca raczej do skleconego nędznie automatu, niż do człowieka.
Czartkow długo stał przed tymi brudnymi obrazami, i już przestał myśleć o nich, gdy tymczasem właściciel sklepu, szary człowieczek w bajowym płaszczu, niegolony od Bożego Narodzenia, gadał przed nim oddawna, targował się i umawiał o cenę, nie widząc jeszcze co mu się podobało i czego mu potrzeba. „Ot, za tych chłopków i „landszafcik“ wezmę rubla. — Wspaniałe malowanie! wprost bije w oczy: tylko co z wystawy, jeszcze werniks nie wysechł. Albo ta zima, — niech Pan weźmie zimę! piętnaście rubli! sama ramka kosztuje więcej! Co za wspaniała zima!“ Tu kupiec dał lekkiego szczutka w płótno, prawdopodobnie, aby wykazać wszystkie zalety zimy. „Czy rozkaże pan związać to i zanieść za sobą? Jaki adres? Ej, mały! podaj sznurek!“
„Zaczekaj! bracie nie tak prędko,“ rzekł malarz, oprzytomniawszy i widząc, te obrotny kupiec zabrał się nie na żarty do pakowania. Było mu trochę nieskładnie nie kupić nic po tak długiej bytności w sklepie i rzekł: „Ale czekaj zajrzę, czy niema czegoś dla mnie tutaj“ i schyliwszy się zaczął wyciągać z kupy nawalonych na podłodze obrazków, wytarte zakurzone stare malowidła, nie cieszące się widać wcale szacunkiem. Były tu stare portrety familijne, których spadkobierców zapewne nie dałoby się już znaleść na świecie; obrazy zgoła nie do rozpoznania, z podartem płótnem; ramy z wytartą pozłotą, słowem wszelkiego rodzaju stare śmiecie. Ale malarz wziął się do przeglądania myśląc w duchu: „A nuż znajdzie się cokolwiek“. Nieraz słyszał opowieści o tem, jak u straganiarzy znajdowano w śmieciach dzieła wszelkich mistrzów.
Właściciel ujrzawszy czem zajął się gość, stracił na gorliwości i wróciwszy, usiadł przy drzwiach z odpowiednią godnością na swem zwykłem miejscu i zaczął wzywać przechodniów wskazując ręką na sklep: „Tutaj ojcze! oto obrazy! wejdźcie, wejdźcie! dopiero z wystawy“. Nawrzeszczał się już dowoli i przeważnie bezpłodnie; nagadał się dosyta z tandeciarzem, stojącym naprzeciwko również przed swoim sklepem, aż wkońcu przypominał sobie, że ma w sklepie kupca, odwrócił się do ludzi plecami i wszedł do wnętrza. — „No, ojcze, wybrał pan co?“ Ale malarz stał już dobrą chwilę nieruchomo przed jednym portretem w ogromnych niegdyś wspaniałych ramach, na których teraz widział ledwie ślad pozłoty.
Był to starzec o obliczu bronzowego koloru muskularne, zapadnięte rysy twarzy schwycone były zda się w momencie konwulsyjnego skurczu i biła z nich wcale nie północna energja; gorzało w nich płomienne południe. Był on udrapowany w szeroki kostjum azjatycki. Mimo, iż portret był zniszczony i zakurzony, malarz starłszy pył z oblicza zauważył w nim ślad pracy artysty wielkiej miary. Portret zdawało się, był nieskończony; lecz siła pędzla była uderzająca. Ze wszystkiego zaś najbardziej niezwykłe były oczy; zdawało się, że malarz skupił na nich całą potęgę swego pędzla i cały swój wysiłek. Poprostu patrzyły one, patrzyły nawet z samego portretu jakby niwecząc jego harmonję swem dziwnem życiem. Oczy patrzyły jeszcze silniej, gdy podszedł z portretem do drzwi. Prawie takie same wrażenie uczyniły na innych. Kobieta, stojąca poza nim krzyknęła: „Patrzy, patrzy!“ i cofnęła się. Malarz uczuł coś niemiłego, niepojętego dla siebie i postawił portret na ziemi.
— No i cóż, weźmie pan portret? — rzekł właściciel.
— A ile? — zapytał malarz.
— Któżby się oń drożył? Niech pan da trzy czworaki!
— Nie.
— No, a ile pan daje?
— Czterdzieści groszy — rzekł malarz, gotów do odejścia.
— Ech, też pan cenę wymyślił! przecież za to samej ramy nie można kupić! Widać zamierza pan kupić, ale jutro! Panie, panie, niech się pan wróci! Niech pan doda choć dwadzieścia groszy. Proszę wziąć, proszę wziąć, proszę o czterdzieści groszy. Naprawdę, że tylko na dobry początek; dlatego tylko, że pierwszy kupujący.
Przytem zrobił gest ręką, jakby dodając „Niech już tak będzie, niech stracę obraz“.
W taki sposób Czartkow zgoła niespodzianie kupił stary portret i równocześnie pomyślał: „Po co ja to kupiłem? po co mi to?“ Ale cóż było robić! Wyjął z kieszeni czterdzieści groszy, oddał je kupcowi, wziął portret pod pachę i poniósł go. Po drodze przypomniał sobie, że grosze, które oddał były ostatnie. Myśli jego stały się mroczne; złość i obojętna pustota naszły go równocześnie. „Do djabła ohydnie na tym świecie!“ rzekł z pasją rosjanina któremu się nie wiedzie. I prawie machinalnie kroczył szybko, obojętny na wszystko. Czerwona barwa zachodzącego słońea jeszcze była rozlana na połowie nieba, jeszcze domy, zwrócone ku tej stronie kąpały się w jej ciepłem świetle, a już z drugiej strony wzmagała się błękitnawa poświata księżyca. Nawpół przezroczyste, lekkie cienie padały na ziemię smugami, które rzucały nogi przechodniów i sylwety domów. Już malarz zaczął zwolna zagapiać się na niebo, oświecone jakimś przezroczem, subtelnem, niepewnem światłem, gdy naraz z ust padły słowa: „Jaki delikatny ton“ i „Do djabła, ohydnie!“ — i poprawiając portret, wymykający się ciągle z pod pachy, przyspieszył kroku.
Zmęczony i cały w potach, dowlókł się do domu na piętnastą linję Wasyljewskiego Ostrowu. Z trudem i sapaniem wdrapywał się po schodach, zalanych pomyjami i ozdobionych śladami kotów i psów. Na stukanie w drzwi nie było odpowiedzi: służącego nie było w domu. Oparł się o okno i cierpliwie czekał, dopóki na schodach poza nim nie rozległy się kroki chłopaka w niebieskiej koszuli, jego kucharza, modela, farbiarza i zamiatacza podłóg, brudzącego je równocześnie swemi buciarami. Chłopak nazywał się Nikita i spędzał cały czas nieobecności swego pana za bramą. Nikita długo usiłował trafić do dziurki od klucza, niewidzialnej z powodu ciemności. W końcu drzwi stanęły otworem, Czartkow wszedł do nieznośnie zimnego przedpokoju jaki bywa zawsze u malarzy, na co ci zresztą nie zwracają uwagi. Nie oddając płaszcza Nikicie, wkroczył z nim do swej pracowni — kwadratowej izby obszernej lecz wąskiej, z zamarzniętemi oknami pełnej różnorodnych gratów malarskich, jako to: kawałków gipsowych rąk, ramek z naciągniętem płótnem, szkiców zaczętych i porzuconych, draperyj rozwieszonych na krzesłach. Zmęczony bardzo, rzucił płaszcz, postawił w roztargnieniu kupiony portret między dwa niewielkie płótna i legł na niskiej kanapce, o której nie można było powiedzieć, iż była pokryta skórą, ponieważ rząd drobnych goździków, przytrzymujących niegdyś skórę, cieszył się wolnością, tak samo jak leżąca na wierzchu skóra. Nikita wsuwał pod nią brudne skarpetki, koszule i wogóle brudną bieliznę. Posiedziawszy i wyleżawszy się o tyle, o ile można było wyleżeć się na tak wąziutkiej kanapce, Czartkow poprosił o świecę.
— Niema świecy — rzekł Nikita.
— Jakto — niema?
— A przecież i wczoraj jej już nie było — powiedział Nikita.
Malarz przypomniał sobie, iż rzeczywiście i wczoraj już nie było świecy, uspokoił się i zamilkł. Dał się rozebrać i włożył tęgo podniszczony szlafrok.
— Aha, jeszcze, był gospodarz — rzekł Nikita.
— A, przychodził po pieniądze? Wiem... — odparł malarz, machnąwszy ręką.
— Ale nie był sam — mówił Nikita.
— A z kim?
— Nie wiem z kim... jakiś tam rewirowy.
— A rewirowy poco?
— Nie wiem poco; mówił, że mieszkanie nie zapłacone.
— No i co z tego będzie?
— Albo ja wiem, co będzie; powiada: „Jeśli nie chce, to niech się wynosi z mieszkania“. Chcieli przyjść jeszcze raz jutro.
— A niech sobie przyjdą — rzekł Czartkow z ponurym spokojem i ogarnęła go beztroska obojętność.
Młody Czartkow był utalentowanym malarzem, rokującym wielkie nadzieje, chwilami tu i ówdzie pędzel jego wykazywał spostrzegawczość, wyobraźnię i nagły pęd do zbliżenią się ku przyrodzie. „Uważaj, bracie“ — mówił do niego nieraz profesor — „masz talent; grzechem będzie jeśli go zatracisz; ale tyś niecierpliwy; byleco cię zniechęca, jedną rzeczą się przejmiesz i nią tylko się zajmujesz a reszta zdaje ci się niczem, nie chcesz nawet na nią patrzeć. Uważaj, abyś nie stał się modnym malarzem, już teraz barwy twoje zaczynają krzyczeć jaskrawo, rysunek też bywa nieścisły a czasami zgoła słaby, nie widać linji; już gonisz za modnem światłem, za tem, co uderza w oczy — uważaj, bo wpadniesz miedzy kiczarzy. Strzeż się: zaczyna cię już świat nęcić, nieraz zauważyłem już na twej szyi fircykowatą chusteczke, kapelusz glansowany... To nęcące... można puścić się na malowanie modnych obrazków i portrecików za pieniądze ale przez to gubi się i niweczy talent. Cierp. Obmyślaj każdą robotę, rzuć elegancję — niechaj inni zdobywają pieniądze — twój los cię nie minie“.
Profesor miał w części rację. Nieraz chciało się nasz mu malarzowi zabawić, zabłysnąć elegancją — słowem tu i owdzie objawić swa młodość lecz przy tem wszystkiem zdołał panować nad sobą. Czasami mógł zapomnieć o wszystkiem, wziąwszy pędzel do ręki i odrywał się od niego nie inaczej, jak od cudownego snu. Smak jego rozwijał się całkiem wyraźnie.
Nie pojmował jeszcze całej głębi Rafaela, ale już upajał się szybkim, szerokim pędzlem Guida, zastanawiał się nad portretami Tycjana, zachwycał się flamandczykami. Ciemna zasłona otulająca stare obrazy, nie całkiem opadła przed nim, lecz już przeczuwał w nich coś niecoś, chociaż w głębi duszy nie zgadzał się z profesorem, żeby starzy mistrze tak byli niedosiężni dla nas, zdawało mu się nawet, że wiek dziewiętnasty w niejednem ich wyprzedził, że naśladowanie przyrody stało się teraz jakby jaśniejsze, żywsze i bliższe, słowem myślał o tem tak, jak myśli młodość, która już coś zdobyła i czuje to z dumą w swej świadomości. Nieraz złościło go, gdy widział, jak przyjezdny malarz, francuz lub niemiec, czasem wcale nie malarz z zawodu, jednem zmechanizowanem pociągnięciem, zacięciem pędzla i jaskrawością barw wywoływał powszechny podziw i w mig zbierał kapitał pieniężny.
Nie przychodziło mu to na myśl wtedy, gdy zajęty swą robotą zapominał o piciu, jedzeniu i całym świecie, ale wówczas, gdy w końcu zbyt doskwierała konieczność, gdy nie było za co kupić pędzli i farb, gdy natarczywy gospodarz przychodził po dziesięć razy na dzień żądać komornego. Wtedy z zazdrością wyobrażał sobie w swej głodnej fantazji los malarza — bogacza; wtedy nadchodziła go myśl, nawiedzająca często rosyjskie głowy: rzucić wszystko i zabawić się z biedy, na złość wszystkim. I teraz był prawie w takiem samem powożeniu.
„Tak cierp, cierp!“ wyrzekł ze złością, „jest przecież i koniec męczarniom. Cierp! a za co będę jutro jadł obiad? Nikt mi przecież nie pożyczy. A jeśli zaniosę na sprzedaż wszystkie swoje obrazy i rysunki, dadzą mi za nie czterdziestkę. Są potrzebne, naturalnie. Każdy z nich był podjęty nie napróżno, z każdego nauczyłem się czegoś. Ale cóż za pożytek? studja, próby — i zawsze studja i próby — bez końca. I któż zresztą kupi je, nie znając mego nazwiska? I komu potrzebne są kopje z antyków i z modeli albo moja nieskończona „miłość Psyche“, lub perspektywa mojego pokoju czy też portret mojego Nikity, aczkolwiek lepszy on napewno od portretów jakiegoś tam modnego malarza? Co robić naprawdę? Dlaczego męczę się i jak uczeń grzebię w abecadle, wówczas, gdy mógłbym zabłysnąć niegorzej od innych i mieć tak jak oni pieniądze?“
Powiedziawszy ta malarz nagle zadrżał i zbladł: patrzyło na niego wysunięte z poza płótna, czyjeś kurczowo wykrzywione oblicze, dwoje strasznych oczu wpiło się wprost w niego jakby chcąc go pożreć, usta zaś wyrażały groźny rozkaz milczenia. Przestraszony malarz chciał krzyczeć, wołać Nikitę, który zdążył już oddać się w przedpokoju bohaterskiemu chrapaniu, lecz nagłe powstrzymał się i roześmiał, uczucie strachu zniknęło momentalnie, był to świeżo kupiony portret, o którym całkiem zapomniał. Poświata księżycowa, rozwidniająca izbę padła nań i nadała mu przerażającą żywość. Malarz wziął się do oglądania go i oczyszczenia. Zmoczywszy gąbkę przetarł go kilkakrotnie, zmył zeń prawie wszystek nagromadzony i wbity kurz oraz błoto, powiesił przed sobą na ścianie i podziwiał jeszcze bardziej niezwykłą robotę; cała twarz poprostu ożyła, zaś oczy wejrzały tak, że cofnął się wreszcie, wzdrygnął i zawołał zdumionym głosem: „Patrzy, patrzy ludzkiemi oczami!“ Przyszła mu nagle do głowy historja, słyszana dawno temu od profesora, o pewnym portrecie znakomitego Leonarda da Vinci, nad którym wielki mistrz pracował kilka lat i ciągle uważał go za nieskończony, a który według Vasari, był uznany przez wszystkich za najdoskonalsze i najpełniejsze dzieło sztuki. Najbardziej wykończone były w nim oczy podzwiane przez współczesnych, nawet najmniejsze, ledwie widoczne żyłki nie były tam opuszczone, lecz oddane na płótnie. Ale w tym, stojącym teraz przed nim portrecie było coś niesamowitego. To nie była już sztuka, burzyło to nawet harmonję samego portretu, to były ludzkie oczy! Zdawało się jak gdyby były wyrżnięte żywemu człowiekowi i wstawione w obraz. Nie było tu już owej wielkiej rozkoszy, która ogarnia duszę na widok dzieła malarskiego, mimo nawet najstraszliwszego tematu, rodziło się tu chorobliwe jakieś dręczące uczucie. „Co to jest? — mimowoli zapytywał się malarz — przecież to jednak natura żywa, natura, skąd że to dziwnie niemiłe uczucie! Czyż niewolnicze, ścisłe naśladowanie natury jest już przestępstwem i wydaje się ostrym wstrętnym krzykiem? Czy jeżeli wziąć przedmiot obojętnie, bez uczucia i wniknięcia weń, przedstawi się on tylko w samej swej strasznej nagości rzeczywistej i nieoświetlony błyskiem niedostępnej, skrytej we wszystkiem myśli, przedstawi się w tej rzeczywistości, która ujawnia się wówczas, gdy chcąc zbadać pięknego człowieka, uzbrajamy się w lancet anatomiczny, rozcinamy jego wnętrze i widzimy człowieka wstrętnego? Dlaczego zwykła i marna natura u jednego malarza staje w jakiejś świetlnej aureoli — i nie czuje się żadnego niemiłego wrażenia, przeciwnie, zdaje się, jakby się człowiek nasycił rozkoszą i potem wszystko płynie spokojniej i równiej toczy się wokoło? I dlaczego ta sama natura u innego malarza wydaje się nędzną, zbrukaną, mimo że był on tak wierny jej obrazowi? Ale niema, niema, niema w niej czegoś świetlanego. Wszystko jedno jaki jest widok przyrody, gdyby był nawet nie wiadomo jak wspaniały, to jednak, brak nam czegoś jeśli na niebie niema słońca.
Podszedł znów do portretu, aby obejrzeć te cudowne oczy i ze zgrozą zauważył, że patrzą wprost na niego. Nie była to już kopia z natury; była to owa niesamowita żywość, którą rozświetliłoby się oblicze trupa, gdyby powstał z mogiły. Czy to światło księżyca, niosące z sobą majaczenia senne i oblekające wszystko w inne kształty, przeciwne trzeźwości dziennej, czy to, czy też co innego było przyczyną tutaj — ale malarzowi wydała się straszna samotność w izbie. Cicho odszedł od portretu, odwrócił się w inną stronę i usiłował nie patrzeć nań, a jednak oko mimowoli, samo przez się, zezując spoglądało w tamtą stronę. Nakoniec bał się nawet chodzenia po izbie; wydawało mu się że naraz ktoś zacznie chodzić za nim i ciągle oglądał się bojaźliwie poza siebie. Nie był nigdy tchórzliwy; ale wyobraźnię i nerwy miał czułe, tego zaś wieczoru sam nie mógł sobie wytłómaczyć swej bojaźni. Usiadł w kącie, ale i tutaj zdawało mu się, że ktoś nagle zajrzy mu przez ramię w oczy. Chrapanie Nikity, rozlegające się w przedpokoju, nie rozpraszało jego trwogi. W końcu, lękliwie, nie podnosząc oczu wstał, poszedł za parawan i położył się do łóżka; poprzez szczeliny w parawanie widział oświetlony przez księżyc pokój nawprost, wiszący na ścianie portret. Oczy wparły się w niego jeszcze straszliwiej, jeszcze wymowniej i zdawało się nie chciały na nic patrzeć, tylko na niego. Pełen przykrego uczucia zdecydował się wstać z łóżka, schwycił prześcieradło i zbliżywszy się do portretu owinął go dokładnie.
Uczyniwszy to, legł na łóżku spokojniej i zaczął rozmyślać o nędzy i godnem litości położeniu malarza, o cierniowej drodze przeznaczonej sobie na tym świecie; a tymczasem oczy jego mimowoli patrzyły przez szpary parawanu na owinięty prześcieradłem portret. Poświata miesięczna wzmocniła białość prześcieradła i zdawało mu się, że straszne oczy zaczęły błyszczeć nawet przez prześcieradło. Ze strachem wytężył uporczywie wzrok, jakby chcąc się przekonać, że to urojenie. Lecz wkońcu, rzeczywiście.. widzi, widzi jasno.. niema już prześcieradła... portret całkiem odsłonięty i patrzy, mimo wszystko naokół, wprost w jego wnętrze... Zlodowaciało w nim serce. Widzi: starzec poruszył się nagle oparł się o ramy, wreszcie podniósł się na rękach, wsunął obie nogi i wyskoczył z ramy... Przez szczelinę parawanu widać było tylko puste ramy. W pokoju rozległ się stuk kroków, coraz bliższy i bliższy parawanu. Serce biednego malarza zaczęło silnie łomotać. Z zapartym ze strachu tchem oczekiwał że tuż już zajrzy ku niemu z za parawanu starzec. I oto zajrzał naprawdę z poza parawanu, z tem samem bronzowem obliczem, wodząc wielkiemi oczami. Czartkow usiłował krzyknąć, — i poczuł, że brak mu głosu, chciał się ruszyć uczynić gest jakiś — lecz członki odmówiły posłuszeństwa. Z otwartemi ustami i zamierającym oddechem patrzył na ten straszny fantom, wysokiego wzrostu, w szacie azjatyckiej i czekał, co się stanie. Staruch usiadł tuż przy jego nogach a następnie wyjął coś z pod fałd swej szerokiej sukni. Był to woreczek. Stażec rozwiązał go i chwyciwszy za oba końce, potrząsnął: z głuchym dźwiękiem upadły na podłogę ciężkie rulony, w postaci długich słupków; każdy był owinięty w niebieski papier i na każdym był napis: „1000 dukatów“. Wysunąwszy długie, kościste ręce z szerokich rękawów, starzec zaczął rozwijać rulony. Błysnęło złoto. I mimo uczucia wielkiego ciężaru i nieprzytomnego strachu, malarz wlepił oczy w złoto, patrząc nieruchomo, jak przelewało się ono w kościstych rękach, błyszczało, dzwoniło głucho i subtelnie i znowu zostało zawinięte. Zauważył przytem, iż jeden rulon potoczył się dalej niż inne, aż do nogi łóżka przy głowach. Prawie gorączkowo chwycił go i pełen strachu patrzył, czy starzec nie zauważył. Ale starzec był jak się zdawało, bardzo zajęty: zebrał wszystkie rulony, włożył znów do worka i nie patrząc na niego skrył się za parawanem. Serce Czartkowa biło mocno, gdy słyszał w pokoju szelest oddalających się kroków. Ściskał silnie rulon w ręce, drżąc oń całem ciałem — i nagle usłyszał, że kroki znów zbliżają się do parawanu — widać starzec przypomniał sobie, że brakło mu jednego zwitka. Malarz z desperacją ścisnął rulon w ręku, skupił wszystkie siły, aby wyskoczyć z łóżka i obudził się.
Był oblany chłodnym potem, serce waliło w nim jak młotem, pierś była ściśniona, jakby miał z niej ulecieć dech ostatni. „Czyżby to był sen?“ rzekł, chwyciwszy się obiema rękami za głowę. Ale straszliwa namacalność zjawy nie była podobna do snu. Już po przebudzeniu widział, jak starzec wszedł w ramy, mignęła nawet poła jego szerokiej sukni, ręka zaś czuła wyraźnie, iż przed chwilą trzymała jakiś ciężar. Światło księżyca opromieniało pokój, wydobywając z ciemnych kątów to blejtram, to gipsową rękę, to porzuconą na stole draperję lub pantalony i zabłocone buty. Wówczas dopiero malarz zauważył, że nie leży w łóżku, lecz stoi przed portretem. W jaki sposób znalazł się tutaj — tego już nie mógł zgoła pojąć. Jeszcze bardziej zdumiał się, że portret był całkiem odsłonięty i rzeczywiście nie było na nim prześcieradła. Skamieniały ze strachu patrzył nań i widział jak wbiły się wprost w niego ludzkie oczy. Zimny pot wystąpił mu na twarzy: chciał odejść, ale czuł, że nogi jakby mu wrosły w ziemię. I widzi — to już nie sen — rysy starca poruszyły się, a wargi jego zaczęły się wyciągać ku niemu, jakby chcąc go wyssać. Z wyciem rozpaczy odskoczył i — przebudził się. „Czyżby i to był sen?“ Z bijącem pękającem sercem macał wokoło siebie. Tak, leży w łóżku, w takiej samej pozycji, w jakiej zasnął. Przed nim stoi parawan: światło księżyca napełniało pokój. Przez szparę w parawanie widać było portret, zasłonięty jak należy prześcieradłem, tak samo jak go zakrył. Więc to był także sen! Lecz zwarta dłoń czuje jeszcze, jakby w niej coś był. Bicie serca było silne: ciężar w piersi nieznośny. Wpił oczy w szczelinę i uporczywie patrzył na prześcieradło. I widzi wyraźnie, że prześcieradło zaczyna się odsłaniać, jakby plątały się pod niem ręce, usiłując je zrzucić. „Panie, Boże mój! co to!“ Krzyknął żegnając się rozpaczliwie — i przebudził się. I to był także sen! Zeskoczył z łóżka, napółprzytomny, bez pamięci i już nie mógł zrozumieć, co się z nim dzieje: czy dławienie zmory lub djabła, czy majaczenie gorączkowe czy też żywa zjawa. Starając się uspokoić nieco duchowe wzburzenie i roztętnioną krew, która pulsowała gwałtownie w żyłach, podszedł do okna i otworzył lufcik. Zimny, pachnący wiatr ocucił go. Poświata księżycowa leżała ciągle jeszcze na dachach i białych ścianach domów, chociaż małe chmury zaczęły przepływać po niebie. Panowała głęboka cisza, zrzadka dochodził uszu, daleki turkot dorożki, której woźnica napewno drzemał gdzieś w oddalonym zaułku, kołysany do snu przez leniwą klacz, w oczekiwaniu na spóźnionego pasażera. Długo patrzył, wytknąwszy głowę przez lufcik. Na niebie zjawiały się oznaki zbliżającego się świtu, wkońcu poczuł senność, zatrzasnął lufcik, odszedł, położył się do łóżka i wkrótce zasnął jak zabity, twardym snem.
Zbudził się bardzo późno i poczuł się w tym niemiłym stanie, który bywa skutkiem zaczadzenia; doznawał przykrego bólu głowy. W pokoju panował mrok: niemiła wilgoć rozlana w powietrzu, przenikała przez szczeliny w oknach, zasłoniętych obrazami i zagruntowanem płótnem. Chmurny, niezadowolony, jak mokry kogut, usiadł na podartej kanapce, nie wiedząc do czego się zabrać, co robić i przypomniał sobie wreszcie sen. W miarę przypomnienia, sen ów ożył tak mocno, że Czartkow zaczął podejrzewać, czy też naprawdę był to sen i zwykłe majaczenie, czy nie było w tem czegoś innego, czy nie była to zjawa. Zerwawszy prześcieradło przyjrzał się portretowi przy świetle dziennem. Oczy wprost uderzały swem niezwykłem życiem, lecz nie widział w nich nic szczególnie strasznego; tylko w duszy zostawało się jakieś niewytłomaczone, przykre uczucie. Mimo to Czartkow nie mógł zgoła uwierzyć, że to był sen. Wydawało mu się, że między snami była jakaś dziwna cząstka rzeczywistości. Zdawało się nawet, iż w samem spojrzeniu starca coś mówiło, że był u niego tej nocy; ręka jego czuła trzymany przed chwilą ciężar, jakby ją przed minutą ktoś z niej wyrwał. Wierzył, że gdyby tylko trzymał był mocniej rulon, zostałby on w jego ręce i po przebudzeniu.
Boże mój! Gdybyż choć część tych pieniędzy! — rzekł ciężko wzdychając i w wyobraźni jego zaczęły sypać się z worka wszystkie widziane we śnie rulony z nęcącym napisem „1000 dukatów“. Rulony rozwijały się, złoto błyszczało, zawijało się znowu — a on siedział, patrząc bezmyślnie i nieruchomo w pustkę, nie mogąc oderwać się od tego, niby dziecko, siedzące przed leguminą i patrzące z łykaniem ślinki, jak jedzą ją inni.
Nakoniec rozległo się stukanie do drzwi, co otrzeźwiło go niemile. Wszedł gospodarz z rewirowym, którego oblicze jak wiadomo, jest bardziej przykre dla ludzi ubogich, niż twarze żebraka dla bogaczy. Gospodarz niewielkiego domu, w którym mieszkał Czartkow, był jednym z tych istot, jakiemi bywają zazwyczaj właściciele domów gdziebądź na Wasiljewskim Ostrowie, po stronie petersburskiej lub w odległym zakątku Kolomny, — istotą, jakich wiele w Rosji, o tak trudnym do odróżnienia charakterem, jak barwa znoszonego surduta. W młodości swej był i kapitanem i krzykaczem, zajmował się sprawami państwa, umiał po mistrzowsku chłostać, był i roztropny i elegancki i głupi; ale na starość te wszystkie oryginalne właściwości zlały się w mętną nieokreśloność. Był już wdowcem, był już dymisjonowany, nie stroił się więcej, nie chwalił się, nie był zadzierżysty, lubił tylko pić herbatę i plótł przy tem wszelkie możliwe głupstwa; chodził po pokoju i poprawiał łojowy ogarek; akuratnie po upływie każdego miesiąca nachodził swych lokatorów po pieniądze: wychodził na ulicę z kluczem w ręku po to, aby spojrzeć na dach swego domu; wypędzał kilkakrotnie stróża z jego barłogu, słowem był człowiekiem dymisjonowanym, któremu po całem życiu rozpusty i wytrząsania się w powozach zostały tylko niskie nałogi.
— Proszę, spójrzcie sami, Waruch Kuźmicz — rzekł gospodarz, zwracając się do rewirowego i rozkładając ręce — ot nie płaci za mieszkanie, nie płaci.
— Cóż, kiedy niema pieniędzy! Poczekajcie zapłacę.
— Ja, ojcze, czekać nie mogę — rzekł gospodarz z pasją, czyniąc gest kluczem, trzymanym w ręce — u mnie mieszka ot Podogonkin, podpułkownik, siedem już lat mieszka, Anna Piotrowna Buchmisterowa wynajmuje i wozownię i stajnię na dwa żłoby, ma trzech ludzi czeladzi — ot jakich mam lokatorów! U mnie, mówiąc otwarcie, nie taki interes, by nie płacono za mieszkanie. Proszę natychmiast zapłacić i wynosić się precz.
— Tak, jeżeli pan się już zgodził, to proszę płacić, — rzekł rewirowy z lekkiem potakiwaniem, założywszy palec na guzik munduru.
— Ale czem płacić? pytanie. Nie mam teraz ani grosza.
— W takim razie niech pan zaspokoi Iwana Iwanowicza dziełami swej profesji — rzekł rewirowy — może zgodzi się wziąć zapłatę obrazami.
— Nie, ojcze, dziękuję za obrazy. Gdyby to były obrazy przyzwoitej treści, które możnaby powiesić na ścianie, chociażby jakiś jenerał z gwiazdą lub portret księcia Kutuzowa, a ten namalował chłopa w koszuli, służącego, który farby rozciera. Jeszcze z niego śmie robić portret! Dam ja mu po karku: powyciągał mi wszystkie gwoździe z zasuwek — złodziej. Ot popatrzcie, jakie tematy: oto maluje pokój. Gdyby choć wziął pokój sprzątnięty, wyporządzony, a on ot jak go namalował, ze wszystkiemi śmieciami i gratami, jakie tylko są. Proszę patrzyć tylko, jak zapaskudził mi pokój, niech pan sam spojrzy. Przecież mieszkają u mnie lokatorzy po siedem lat, pułkownicy, Buchmisterowa, Anna Piotrowna... Nie, mówię panu: niema gorszego lokatora niż malarz, żyje jak najgorsza świnia, poprostu — nie daj Boże.
Wszystkiego tego musiał wysłuchać cierpliwie biedny malarz. Rewirowy tymczasem zajął się oglądaniem obrazów i studiów i zaraz dowiódł, że ma duszę wrażliwszą niż gospodarz, nieobcą nawet wrażeniom malarskim.
— Che, — rzekł, tykając palcem w jedno płótno, na którem była namalowana naga kobieta. — temat... tego... zabawny... A ten dlaczego ma tak czarno pod nosem? tabaką czy czem zasypał sobie?
— Cień — odpowiedział na to surowo, nie patrząc na niego, Czartkow.
— No, możnaby go przenieść gdzieś na inne miejsce, pod nosem miejsce zbyt widoczne — rzekł rewirowy. — A to czyj portret — mówił dalej, podszedłszy do portretu starca. — Zanadto straszny. Czyżby był on rzeczywiście taki straszny? Ach, przecież on poprostu patrzy! Ech, jakie piorunujące oczy! Kto panu pozował?
— A to jeden... — rzekł Czartkow i nie dokończył słowa: rozległ się trzask. Rewirowy nacisnął, widać, zbyt silnie ramę portretu, dzięki kamiennej budowie swych policyjnych łap, boczne deseczki wgniotły się do wnętrza, jedna wyleciała na podłogę, a wraz z nią upadł, z ciężkim brzękiem rulon w niebieskim papierze. Czartkowa uderzył w oczy napis; „1000 dukatów“. Jak szalony, rzucił się, schwycił rulon i ścisnął go kurczowo w ręce, którą opadła w dół od ciężaru.
— Tak, jakby zadźwięczały pieniądze? — rzekł rewirowy, słysząc stuk czegoś padającego na podłogę, nie zauważywszy jednak rulonu z powodu szybkości, i jaką rzucił się Czartkow, by go podnieść.
— A panu co do tego, co ja mam.
— A do tego, że powinien pan natychmiast zapłacić gospodarzowi za mieszkanie, że ma pan pieniądze, ale nie chce pan płacić — ot co.
— No, zapłacę mu dzisiaj.
— No, a dlaczego pan nie chciał zapłacić poprzednio i niepokoi pan gospodarza, i nawet policję alarmuje?
— Dlatego, że nie chciało mi się ruszać tych pieniędzy. Zapłacę mu dziś do wieczora i jutro opuszczę mieszkanie, dlatego, że nie chcę pozostawać u takiego gospodarza.
— No Iwanie Iwanowiczu, on panu zapłaci — rzekł rewirowy, zwróciwszy się do gospodarza. — Jeżeli zaś nie byłby pan zaspokojony jak należy do dziś wieczora, wówczas wybaczy pan, panie malarzu. — Rzekłszy to, włożył swój trójrożny kapelusz i wyszedł do sieni a za nim gospodarz z pochyloną głową, zdawało się w jakiemś zamyśleniu.
— Dzięki Bogu, poszli do djabła! — powiedział Czartkow, słysząc zamykające się drzwi w przedpokoju. Zajrzał do przedsionka, wysłał po coś Nikitę, aby zostać samemu, zamknął za nim drzwi i, wróciwszy do pokoju, zaczął z silnem biciem serca rozwijać rulon. Były w nim dukaty, jeden w drugiego nowy, gorące jak ogień. Wprost oszalały siedział malarz nad kupą złota, wciąż jeszcze zapytując się: „Czy nie dzieje się to we śnie?“
W zwitku było ich równo tysiąc, wygląd jego był taki sam, jaki przedstawił mu się we śnie. Kilka chwil przesypywał je, oglądał i ciągle nie mógł przyjść do siebie. Wyobraźnia wskrzesiła nagle wszystkie historje o skarbach, szkatułach ze skrytemi szufladami, zostawianych dla zbankrutowanych wnuków przez przodków, pewnych ich marnotrastwa przyszłego. Myślał: „może to jakiś dziadunio postanowił zostawić swemu wnukowi podarek, zamknięty w ramie familijnego portretu.“
Pełny romantycznych rojeń, zaczął już myśleć czy niema w tem jakiegoś tajemniczego związku z jego losem? czy istnienie portretu nie jest związane z jego bytem, a samo nabycie go, jakiemś przeznaczeniem? Z ciekawością oglądał ramę portretu. Z jednego jej boku było wyżłobione zagłębienie, tak zręcznie i niewidocznie zakryte deseczką, że gdyby kapitalna dłoń rewirowego nie spowodowała załamania, dukaty zostałyby w spokoju na wieki. Oglądając portret, podziwiał znów niezwykłą robotę i nadzwyczajne wykończenie oczu, nie wydawały mu się one już straszne, ale mimo to zostawało w duszy mimowoli poczucie przykre. „Nie“ rzekł sam do siebie „Czyjkolwiek jesteś dziaduniu, wstawię cię za szkło i zrobię ci za to złote ramy“. Tu położył rękę na kupie złota i serce mocno zabiło w nim przy tem dotknięciu. „Co z tem robić?“ myślał wpatrzony w dukaty. „Jestem teraz zabezpieczony conajmniej na trzy lata: mogę zamknąć się w pokoju, pracować. Mam teraz na farby, na obiad na herbatę, na utrzymanie, na komorne — mam, nikt mi teraz nie będzie dokuczał. Kupię sobie wspaniały manekin, zamówię gipsowy tors, sformuję nogi, postawię Wenerę i nabędę grawjury z najlepszych obrazów. A jeśli popracuję trzy lata dla siebie bez pośpiechu, nie na sprzedaż, zapędzę wszystkich w kozi róg i mogę zostać sławnym malarzem“.
Mówił tak zgodnie z głosem rozsądku, ale z głębi przemawiał inny głos, bardziej donośnie i wyraźnie. I gdy spojrzał raz jeszcze na złoto, przemówiły w nim 22 lata i gorąca młodość. W mocy jego było teraz to wszystko na co patrzył dotychczas zawistnemi oczami, czem zachwycał się zdaleka, łykając ślinkę. Och, jak zagrała w nim śledziona, gdy tylko pomyślał o tem! Ubrać się w modny frak, najeść się po długotrwałym poście, wynająć wspaniały lokal, pójść natychmiast do teatru, do cukierni, do... I tak dalej — i schwyciwszy pieniądze już był na ulicy.
Wszedł przedewszystkiem do krawca, ubrał się od stóp do głowy i jak dziecko, przyglądał się sobie nieustannie; nakupił perfum, pomady, wynajął bez targu pierwsze z brzega wspaniałe mieszkanie na Newskim Prospekcie, z lustrami i nabył przygodnie w sklepie drogą lornetę, przygodnie również zakupił masę krawatów, kołnierzyków więcej niż potrzeba, u fryzjera kazał zawinąć swe loki, przejechał się dwa razy po mieście bez powodu, objadł się bez miary cukrami w cukierni i wstąpił do restauracji francuskiej, o której miał dotychczas tak niejasne pojęcie, jak o państwie chińskiem. Zjadł tam obiad, podparłszy się i poprawiajęc ciągle przed lustrem swe wijące się loki. Wypił butelkę szampana, który znał dotąd zaledwie ze słyszenia. Wino szumiało mu trochę w głowie, więc wyszedł na ulicę żywy, sprężysty według rosyjskiego określenia „czortu nie brat“. Przeszedł się po trotuarze z zadartym nosem, kierując na wszystkich lornetkę. Na moście spotkał swego byłego profesora i szybko minął go, jakby niezauważywszy go wcale, tak że osłupiały profesor długo jeszcze stał bez ruchu na moście, a twarz jego zamieniła się w znak zapytania. Wszystkie rzeczy, które tylko posiadał, a więc sztalugi, płótna, obrazy zostały tego samego wieczoru przeniesione do wspaniałego mieszkania. Malarz rozstawił rzeczy lepsze na miejscach wydatniejszych, gorsze zaś rzucił w kąt i spacerował po wykwintnych pokojach, raz w raz spoglądając w lustro. W duszy narodziła mu się żądza schwytania sławy za ogon natychmiast i pokazania się światu. Już marzyły mu się okrzyki: „Czartkow, Czartkow! Czy widział pan obrazy Czartkowa? Jaki zręczny pędzel Czartkowa!“ W zachwycie chodził po pokoju a wyobraźnia unosiła go niewiadomo dokąd. Zaraz na drugi dzień, wziąwszy dziesięć dukatów, wybrał się do pewnego wydawcy perjodycznej gazety, z prośbą o wielkoduszną pomoc; dziennikarz przyjął go z otwartemi rękami i nazwał go natychmiast „najszanowniejszym“, uścisnął mu obie ręce, wypytując szczegółowo o imię, nazwisko, miejsce pobytu, a nazajutrz zjawił się w gazecie tuż za ogłoszeniem o świeżo wynalezionych świecach łojowych, artykuł pod tytułem „O nadzwyczajnym talencie Czartkowa“. Spieszymy z wiadomością o wspaniałym rzec można, nabytku, który ucieszy mieszkańców naszej stolicy. Godzimy się wszyscy, że jest u nas wiele przepięknych fizjognomji i przepięknych ludzi; ale do tej pory nie było sposobu przeniesienia ich na płótno, w celu przekazania ich potomności. Obecnie brak ten został uzupełniony, znalazł się malarz, skupiający w sobie wszystkie potrzebne zalety. Teraz piękność może być przekonana, iż zostanie oddana z całą gracją swego wdzięku; powietrzna, lekka, czarująca, miła, cudna, podobna do motylków, przelatujących po wiosennem kwieciu. Szanowny ojciec rodziny ujrzy się w otoczeniu całej swej familji. Kupiec, wojak, obywatel, mąż stanu — każdy przedłuży swoje bytowanie. Pośpieszajcie, pośpieszajcie, ze spacerów, z wizyt do przyjaciół, kuzynek i ze sklepów olśniewających, spieszcie zewsząd. Wspaniała pracownia malarza (Newski Prospekt numer taki a taki) zapełniona jest portretami jego pędzla, godnego Van Dycków i Tycjanów. Nie wiadomo co podziwiać: czy wierność podobieństwa do oryginałów, czy niezwykłą świeżość i giętkość pędzla. Chwała ci malarzu! wyciągnąłeś los szczęścia na loterji. Wiwat Andrzej Piotrowicz! (dziennikarz widocznie lubił familjarność). Rozsławiaj siebie i nas. Ogólne powodzenie, a z tem pieniądze, — jakkolwiek niektórzy z naszej dziennikarskiej braci pogardzają niemi — będą twoją nagrodą“.
Ze skrytem zadowoleniem malarz przeczytał to ogłoszenie i twarz mu się rozjaśniła. Zaczęto o nim pisać w gazetach — to było dla niego nowością, to też kilka razy przeczytał te wiersze. Porównanie z Van Dyckiem i Tycjanem pochlebiło mu mocno, a frazes: „Wiwat Andrzej Piotrowicz!“ także bardzo mu się podobał: w druku nazywają go po imieniu — był to zaszczyt nieznany dla niego dotychczas. Zaczął szybko chodzić po pokoju, wzburzył włosy i to siadał na fotelach, to zrywał się i siadał na kanapie; wyobrażając sobie jak zacznie przyjmować odwiedzających, podchodził do płótna i wykonywał w powietrzu ruch pędzlem, próbując nadać wdzięczne gesty ręce.
Nazajutrz rozległ się dzwonek u drzwi; pobiegł otworzyć. Weszła dama, w asyście lokaja w futrze i liberji, a wraz z damą młoda osiemnastoletnia panna, jej córka.
— Czy to pan Czartkow? — rzekła dama.
Malarz skłonił się.
— Piszą tyle o panu, mówią że pańskie portrety są więcej niż doskonałe. — Rzekłszy to dama przyłożyła do oczu lornetkę i szybko podeszła do ścian, na których nic nie było. — „A gdzież pańskie portrety!“.
— „Przenoszą“ — rzekł malarz zmieszany — dopiero co sprowadziłem się do tego lokalu, są one jeszcze w drodze... nie dojechały.
— „Czy był pan we Włoszech?“ spytała dama, kierując na niego lornetkę w braku innego przedmiotu.
— Nie, nie byłem, ale chciałem być... Zresztą, na razie odkładam... Proszę, oto fotel... pani zmęczona?
— Dziękuję, siedziałam długo w karecie. A, oto wreszcie widzę pańską pracę, rzekła dama, i podbiegłszy do przeciwległej ściany zaczęła lornetować jego studja, projekty, perspektywy i portrety. C’est charmant, Lise! Lise, venez ici. Izba w rodzaju Teniersa. Widzisz? nieporządek, nieporządek, stół, na nim biust, ręka, paleta, o kurz, jak namalowany kurz! C’est charmant! A oto na drugiem płótnie kobieta, twarz młoda — quelle jolie figure! Ach, chłopaki Lise! Lise! kmiotek w rosyjskiej koszuli! patrz! kmiotek! Więc pan nietylko zajmuje się portretami?
— O, to głupstwo... to tylko tak z pustoty... studja...
— Proszę mi powiedzieć swe zdanie o dzisiejszych portrecistach? Czyż nie prawda, iż niema dziś już takich, jakim był Tycjan? niema tej siły kolorytu, niema tej... jaka szkoda, że nie mogę tego wyrazić po rosyjsku (dama była miłośniczką malarstwa i zwiedzała z lornetką wszystkie galerje włoskie). Jednak pan Nol... ach, jak on maluje! jaki nadzwyczajny pędzel! Znajduję, że w jego twarzach jest więcej wyrazu, niż u Tycjana. Nie zna pan mrs Nola?
— Kto to taki, ten Nol? — zapytał malarz.
— Nol. Och, jaki talent! Namalował jej portret, gdy miała lat dwanaście. Koniecznie musi pan przyjść do nas. Lise, pokażesz panu swój album. Czy wie pan, że przyjechałyśmy tutaj, aby pan zaraz rozpoczął jej portret.
— Proszę, gotów jestem w tej chwili! W mig przysunąwszy stalugi z gotowem płótnem, wziął do ręki paletę i wpił oczy w bladą twarzyczkę córki. Gdyby był znawcą ludzkiej natury, wyczytałby z niej odrazu początek dziecinnej namiętności do balów, zaród tęsknoty i skargi na dłużący się czas przed i po obiedzie, pragnienie pokazania się w nowej sukni na spacerze, bolesne ślady zajmowania się bez zainteresowań różnemi działami sztuki, narzuconemi przez matkę dla podniesienia duszy i uczucia. Ale malarz widział w tej delikatnej twarzyczce jedynie tylko, ponętną dla pędzla, prawie porcelanową przezroczystość ciała, czarującą, subtelną wątłość. Cienką jasną szyjkę i arystokratyczną lekkość talji. I już z góry gotował się do triumfu, chcąc dowieść delikatności i błyskotliwości swego pędzla, mającego dotychczas do czynienia tylko z surowemi rysami prostych modelów, z powagą antyków i z kopjami różnych klasycznych mistrzów. Już wyobrażał sobie w myślach, jak wyjdzie ta delikatna twarzyczka.
— Wie pan co? rzekła dama z cokolwiek wzruszonym wyrazem twarzy... ona teraz w sukni, nie chciałabym, wyznaję, aby była w sukni banalnej, chciałabym, aby ubrana zwyczajnie, z prostotą, aby siedziała w cieniu zieleni, na tle jakichś pól, aby w dali były stada lub las... żeby nie było widoczne, iż jedzie na jakiś bal lub wieczór. Nasze bale, przyznaję, tak zabijają duszę, tak niweczą resztki uczuć... Prostoty, rozumie pan, żeby było więcej prostoty. (Niestety! na twarzy matki i córki było napisane, że zhasały się do tego stopnia na balach, iż miały cerę prawie woskową). Czartkow biorąc to pod uwagę wziął się do roboty i ustawił oryginał, powiódł ręką w powietrzu wyznaczając w myśli punkty, przymrużył trochę oczy, cofnął się, spojrzał z daleka i w godzinę zaczął i skończył podmalowywanie. Zadowolony, wziął się do malowania: praca go porwała, zapomniał o wszystkiem, zapomniał nawet, że znajduje się w obecności arystokratycznych dam, zaczął nawet od czasu do czasu pozwalać sobie na malarskie nałogi, wydając na głos różne dźwięki, czasem podśpiewując, jakto bywa u malarzy pogrążonych całą duszą w swej pracy. Bez żadnej ceremonji jednem skinieniem pędzla zmuszał do podnoszenia głowy modelkę, która w końcu zaczęła mocno kręcić się i objawiać kompletne znużenie.
— Dość, na pierwszy raz, dość — rzekła dama.
— Jeszcze trochę, mówił zatopiony w pracy malarz.
— Nie, czas już! Lise, trzecia godzina! — rzekła wyjmując mały zegarek, zawieszony na złotym łańcuszku u paska i zawołała: „Ach, jak późno!“
— Tylko chwileczkę! — mówił Czartkow, naiwnym i błagalnym głosem dziecka.
Ale damo, zdaje się nie była zgoła tym razem skłonna do ulegania jego malarskim wymaganiom i obiecała posiedzieć dłużej na następnej wizycie.
— Jest to jednak irytujące — pomyślał Czartkow — zaledwie ręka się włożyła... I wspomniał, że gdy pracował w swej pracowni na Wasiljewskim Ostrowie nikt mu nie przerywał i nie zatrzymywał. Nikita, bywało, siedział długo bez ruchu na jednem miejscu — malować było można dowoli, zasypiał nawet w określonej pozie. Niezadowolony, malarz położył pędzel i paletę na stół i stanął smutny przed płótnem.
Komplement wyrażony przez światową damę obudził go z marzeń. Rzucił się ku drzwiom, aby wyprowadzić gości; na schodach zaproszono go na obiad w przyszłym tygodniu i wrócił wesół do pokoju. Arystokratyczna dama całkiem go oczarowała. Dotychczas patrzył na podobne istoty, jak na coś niedostępnego, — urodzonego tylko dla przejazdu we wspaniałych powozach z lokajami w liberji i eleganckim woźnicą, rzucającego obojętne spojrzenia na człowieka, który drałuje pieszo w ubogim płaszczyku. I nagle jedna z tych istot weszła do jego pokoju, maluje jej portret, został zaproszony na obiad do arystokratycznego domu. Ogarnęło go niezwykłe zadowolenie, był upojony całkowicie i wynagrodził to sobie doskonałym obiadem, spektaklem wieczornym i znów przejechał się w karecie po mieście bez żadnej potrzeby.
Przez resztę dni nie interesowała go wcale zwykła praca. Przygotowywał się tylko i oczekiwał dzwonka. W końcu arystokratyczna dama przyjechała wraz ze swą bledziutką córką. Usadowił je, przysunął płótno ze zręcznością, już z pretensjami do światowych gestów i zaczął malować. Pomógł mu wiele słoneczny dzień i jasne oświetlenie. W delikatnym swym modelu ujrzał wiele rzeczy, które podchwycone i oddane mogłyby nadać portretowi wielką wartość, zauważył, iż możnaby zrobić coś niezwykłego, gdyby wykończyć wszystko w tej pełni, w jakiej przedstawiała się natura. Serce jego zaczęło nawet drżeć zlekka, gdy poczuł, że wypowie to, czego nie zauważyli inni. Oddał się cały pracy i pogrążył się zupełnie, zapominając o arystokratycznem pochodzeniu swej modelki. Chwytał każdy odcień, lekką żółtość, ledwie dostrzegalny niebieski cień pod oczami i już chciał zaznaczyć malutki pryszczyk na czole, gdy usłyszał nagle nad sobą głos matki: „Ach, pocóż to? tego nie potrzeba“, mówiła dama, „tutaj także... ot gdzieniegdzie... jakby trochę żółto, a tutaj zupełnie jakby czarne plamki“. Malarz zaciął tłomaczyć, że te plamki i żółtość właśnie grają dobrze, że składają się one na miły i delikatny ton twarzy. Lecz odpowiedziano mu, że one nie złożą się na żaden ton, i wcale nie grają że mu się tylko tak wydaje. „Lecz proszę pozwolić tylko w jednem miejscu, tutaj, dotknąć żółtą farbą“ — rzekł z prostotą malarz. Ale i na to mu nie pozwolono. Wytłomaczono mu, że Lise tylko dzisiaj trochę źle się czuje i że nigdy nie ma żółtości w twarzy zaś policzki jej uderzają zazwyczaj świeżością barw. Ze smutkiem wziął się malarz do zacierania tego, co wydobył pędzel na płótnie. Zniknęło wiele prawie niedostrzegalnych rysów, a wraz z niemi po części i podobieństwo. Bez serca zaczął nadawać portretowi ten banalny koloryt, który daje się z pamięci, przemieniając twarze nawet wzięte z natury w jakieś zimne, idealne, spotykane w szkicach uczniów. Ale dama była z tego zadowolona, że rażący ją koloryt był całkowicie zniweczony. Wyraziła tylko zdziwienie, iż praca trwa tak długo i dodała, że powiadano jej, jakoby on w dwa seansy wykończał portret. Malarz nie znalazł na to żadnej odpowiedzi. Damy wstały i zabierały się do wyjścia. On zaś położył pędzel, przeprowadził je do drzwi i długo potem smutny stał na jednem miejscu, przed swym portretem.
Tępo patrzył nań, a w głowie jego tymczasem przewijały się te subtelne rysy, odcienie i eteryczne tony, które podchwycił i które zniszczył bez litości jego własny pędzel. Pełny tamtego odstawił portret na bok i odnalazł zarzuconą główkę Psychy, którą niegdyś jako szkic rzucił na płótno. Była to twarzyczka namalowana zręcznie, lecz całkowicie idealna, zimna, złożona tylko z rysów ogólnych, bez żywego ciała. Z nudów wziął się do poprawiania jej, wcielając w nią wszystko, co udało mu się zauważyć w twarzy arystokratycznej modelki. Podchwycone rysy, odcienie i tony układały się tutaj w jakiejś oczyszczonej postaci, w jakiej zjawiają się wówczas gdy malarz, napatrzywszy się na przyrodę oddala się już od niej i tworzy dzieło równe jej samej. Psyche zaczęła ożywać i ledwie świtająca myśl oblekała się zwolna w widzialne ciało. Typ twarzy młodej światowej panny udzielił mimowoli Psyche i przez to zyskała ona swoisty wyraz, dający jej prawo do nazwy istotnie oryginalnego dzieła. Zdawało się, że wyzyskał wszystko co dawał mu model i oddał się całkiem swej pracy. W ciągu kilku dni był tylko nią zajęty. I przy tej właśnie pracy zaskoczył go przyjazd znajomych dam. Nie zdążył zdjąć obrazu ze sztalug. Obie damy wydały radosny okrzyk zdumienia i klasnęły w ręce.
„Lise Lise! ach, jaka podobna! Superbe, superbe! Jak dobrze pan pomyślał, aby ubrać ją w grecki strój! Ach, jaka niespodzianka!“ Malarz nie wiedział jak wyprowadzić damy z miłego błędu. Walcząc z sumieniem i skłoniwszy głowę rzekł cicho: „To Psyche“. „W postaci Psychy? C’est charmant“ rzekła matka, uśmiechając się, przyczem uśmiechnęła się także córka. „Czy nie prawda Lise, ża tobie najlepiej odpowiada portret w pozie Psychy? Quelle idée déilcieuse. Ależ co za robota! To Corregio. Przyznaję, że czytałam i słyszałam o panu, ale nie wiedziałam, że ma pan taki talent. Nie, musi pan koniecznie zrobić i mój portret.“ Damie widać zachciało się także przedstawić się w postaci jakiejś Psychy
„Co mam poczęć z niemi?“ pomyślał malarz. Jeżeli same tego chcą, to niech Psyche będzie tem czego im się zachciewa i rzekł na głos: „Proszę usiąść jeszcze na chwilkę, dotknę tylko cokolwiek“.
„Ach, boję, żeby pan przypadkiem nie... ona taka teraz podobna“. Ale malarz zrozumiał, iż objawy były a propos żółtości i uspokoił je, rzekłszy, iż doda tylko więcej blasku i wyrazu oczom. Oddając sprawiedliwość, chciał uspokoić sumienie i nadać więcej podobieństwa do oryginału, aby mu ktoś nie zarzucił ostatecznego bezwstydu. I rzeczywiście rysy bladej dziewczyny zaczęły się w końcu wyłaniać z oblicza Psychy.
— Dosyć! — powiedziała matka, zaczynając się obawiać, aby nie było zbytniego podobieństwa. Malarza nagrodzono wszystkiem: uśmiechem, pieniędzmi, komplementem, serdecznym uściskiem ręki, zaproszeniem na obiady — słowem, otrzymał tysiąc pochlebnych nagród.
Portret wywołał hałas w mieście. Dama pokazała go przyjaciółkom: wszyscy zdumiewali się nad artyzmem, z jakim malarz zdołał zachować podobieństwo i dodać przytem piękności oryginałowi. Ostatnią uwagę zrobiono rozumie się, nie bez pewnej, lekkiej zazdrości w twarzy. I malarz naraz został zasypany pracą. Zdawało się, jakby całe miasto chciało się u niego portretować. W drzwiach co chwila rozlegał się dzwonek. Mogło to być dobre z jednej strony, przez ciągłą i nieograniczoną praktykę w różnorodności i mnogości osób. Ale na nieszczęście byli to wszystko ludzie, z którymi trudno było dojść do ładu, — ludzie zajęci, niecierpliwi lub należący do świata, a więc jeszcze więcej zajęci niż inni i dlatego niecierpliwi do ostateczności. Zewsząd żądano tylko, aby było dobrze i prędko. Malarz przekonał się, że o wykończeniu nie mogło być mowy, że należało je zastąpić sprawnością i rzutkością pędzla — chwytał tylko jednak ogólny wyraz i nie zagłębiał się w subtelne szczegóły — że słowem nie można było iść za naturą w jej skończonej doskonałości. Dodać przytem należy, że każdy z portretowanych miał swoje pretensje. Damy żądały, żeby przeważnie dusza i charakter przemawiały z portretu, aby niezawsze trzymać się tego ostatniego, zaokrąglić wszystkie kąty, zmniejszyć wszystkie uszczerbki a nawet o ile możności pominąć je całkiem — słowem, aby na portret można było się zapatrzeć jeśli już nie zakochać się w nim. Skutkiem tego siadając do pozowania przybierały one taki wyraz, który zdumiewał malarza; ta starała się wyrazić na twarzy swojej melancholji, inna marzycielskość, trzecia zaś chciała za wszelką cenę zmniejszyć swe usta i ściągała je do tego stopnia, że zwężały się one wreszcie w jeden punkt nie większy od łebka szpilki. I nie bacząc na to wszystko, żądano podobieństwa i niewymuszonej naturalności. Mężczyzni także byli nie lepsi od pań: jeden żądał, aby go malowano w silnym, energicznym zwrocie głowy, drugi z podniesionemi do góry natchnionemi oczami, porucznik gwardji chciał koniecznie, by mu z oczu patrzył Mars, miejski urzędnik ustawiał się tak aby nadać twarzy więcej prostoty i uczciwości i aby ręka opierała się na książce, na której wyraźnemi literami stał napis: „Zawsze stawał w obronie prawdy“. Z początku te żądania wywoływały poty u malarza: wszystko to trzeba było obmyśleć, skombinować a czasu dawano niewiele. Wreszcie jednak poznał w czem rzecz i już nie trudził się ani trochę. Już z dwu, trzech słów orjentował się z góry, kto się czem chciał wydawać. Temu, kto chciał Marsa wsadzał w twarz Marsa, kto pozował na Byrona, nadawał minę i gest ironiczny. Jeśli Korynną, czy Undiną, czy Aspazją chciały być panie, godził się z wielką ochotą na wszystko i na własną rękę dodawał każdemu ile wlazło piękności, co jak wiadomo nigdy nie zaszkodzi, za co wybaczają malarzowi nawet brak podobieństwa. Wkrótce sam nawet zaczął się dziwić szybkości i energji swego pędzla. Portretowani zaś, rozumie się samo przez się, byli zachwyceni i ogłosili go za genjusza.
Czartkow stał się modnym malarzem pod każdym względem. Zaczął jeździć na obiady, oprowadzał damy po galerjach a nawet spacerach, stroił się elegancko i twierdził głośno, że malarz powinien należeć do towarzystwa, że należy podnieść ten zawód, że malarze ubierają się jak szewcy, nie umieją się przyzwoicie zachowywać, nie przestrzegają tonu wyższości i są pozbawieni wszelkiego wykształcenia.
W domu swoim, w pracowni zaprowadził porządek i czystość w najwyższym stopniu, najął dwu pierwszorzędnych lokajów, przyjął eleganckich uczniów, przebierał się starannie kilka razy na dzień w różne stroje, ondulował się, zajął się ulepszeniem manier, z jakiemi należało przyjmować klijentów, oddał się upiększaniu wszelkiemi sposobami swego wyglądu, aby wywierać wielkie wrażenie na damach, słowem, wkrótce nie można było już w nim poznać tego skromnego malarza, który pracował kiedyś nieznany w swej chatce na Wasiljewskim Ostrowie. O malarzach i sztuce wyrażał się teraz ostro: twierdził, że dawnym malarzom przypisywano nadmierne zalety, że wszyscy oni do Rafaela malowali nie postacie, ale śledzie; że tylko w wyobraźni widzów narodziła się myśl, jakoby biła od nich jakaś świętość; że sam Rafael nie zawsze malował dobrze a wiele z jego dzieł cieszy się sławą tylko dzięki tradycji; że Michał Anioł był samochwalcą, gdyż chciał się popisać znajomością anatomji; że niema u niego wdzięku żadnego i, że istotnej potęgi pędzla kolorytu należy szukać teraz, w obecnym wieku. Tu naturalnie mimowoli, dochodziło się do swojej osoby. „Nie, nie pojmuję, mówił, wytrwałości w siedzeniu nad pracą: człowiek, który grzebie po kilka miesięcy w obrazie to mojem zdaniem robotnik a nie malarz, nie uwierzę, aby miał on talent, geniusz tworzy śmiało i szybko. — Ot ja — mówił zazwyczaj zwracając się do gości — namalowałem ten portret w dwa dni, tę główkę w jeden dzień, to w kilka godzin, to w godzinę z czemś. Nie... przyznaję, nie uważam za malarstwo tego, co składa się linijka po linijce, to już rzemiosło a nie malarstwo“. Tak przemawiał do swoich gości, a goście podziwiali siłę i rzutkość jego pędzla, wydawali nawet okrzyki, słysząc, jak szybkie było wykonanie, a potem opowiadali jeden drugiemu: „To talent, to prawdziwy talent! Popatrzcie jak on mówi, jak błyszczą mu oczy! Il y a quelque chose d’extraordinaire dans toute sa figure!“
Schlebiały malarzowi te słuchy. Gdy zjawiała się w pismach drukowana pochwała pod jego adresem, cieszył się jak dziecko, aczkolwiek ta sława była kupiona za jego własne pieniądze. Nosił on taki druk wszędzie i niby nieumyślnie, pokazywał go znajomym i przyjaciołom i radował się tem, aż do prostodusznej naiwności. Sława jego rosła, zwiększała się praca i zamówienia. Zaczęły go już nudzić te same portrety i osoby, których pozy stały się dla niego szablonowe. Malował je bez wielkiej ochoty, starając się tylko naszkicować bylejak głowę, resztę oddawał do wykończenia uczniom. Poprzednio bądź co bądź usiłował wyszukać jakąś nową pozę, uderzyć siłą, efektem. Teraz i to go znudziło. Wymyślanie i obmyślanie znużyło mózg. Było to ponad jego siły i brakło czasu; rozproszone życie i towarzystwo, w którem chciał grać rolę światowca, — wszystko odciągało go daleko od pracy i myślenia. Pędzel jego stygnął i tępiał i nieznacznie ograniczył się do określonych i wytartych form. Monotonne, zimne, wiecznie sztuczne i rzec można zapięte na ostatni guzik twarze urzędników, oficerów i dygnitarzy nie wiele dawały pola dla pędzla, zapomniał on o wspaniałych draperjach i wyrazistych gestach i namiętności. O grupach, o malarskim dramacie, o wzniosłej jego intrydze nie było co mówić. Stał przed nim tylko mundur, gorset, frak, wobec których malarz odczuwa chłód i ginie wszelka fantazja. Nawet najzwyklejsze zalety zniknęły z jego obrazów, które jednak miały one ciągle popyt, wciąż cieszyły się sławą, chociaż prawdziwi znawcy i malarze wzruszali tylko ramionami na widok ostatnich jego prac. A niektórzy, dawni znajomi Czartkowa, nie mogli pojąć, w jaki sposób zmarnował się jego talent, którego oznaki wyraźne posiadał już na początku i, daremnie silili się, chcąc odgadnąć, jak może wygasnąć w człowieku dar boży, w chwili najpełniejszego rozwoju sił.
Ale tych opinji nie słyszał upojony malarz. Zaczął już dochodzić do ustatkowania rozumu i wieku, zaczął tyć i wyraźnie rozrastać się wszerz. Czytał już w gazetach i pismach epitety: „szanowny nasz Andrzej Piotrowicz, nasz zasłużony Andrzej Piotrowicz“. Zaczęto mu już proponować za zasługi honorowe stanowiska, zapraszać na egzaminy i do komitetów. Już zaczynał, jak to zawsze bywa w szanownym wieku, stawać mocno w obronie Rafaela i dawnych malarzy, nie wskutek wiary w ich wielkie zalety, ale by kłóć niemi w oczy młodych malarzy. Już, według zwyczaju wszystkich, wchodzących w ten wiek, usiłował poniżać całą młodzież bez wyjątku, za nieobyczajność i zły kierunek duchowy. Zaczął już wierzyć, że wszystko na świecie robi się prosto, że niema wyższego natchnienia, a wszystko powinno ulegać surowej regule akuratności i monotonji. Słowem, życie jego zbliżyło się do tych lat, gdy wszystkie dyszące porywy kurczą się w człowieku, gdy tony potężnego smyczka słabiej trafiają do duszy i nie owijają się przenikliwym dźwiękiem wokół serca, gdy zetknięcie się z pięknem nie przemienia dziewiczych sił w ogień i płomień, zaś zetlałe uczucia stają się dostępniejsze dla dźwięku złota, wsłuchując się gorliwiej w jego mamiącą muzykę i zwolna pozwalając jej usypiać się zupełnie. Sława nie może dać rozkoszy temu, kto ją ukradł, nie zasłużył; wywołuje ona ciągle drżenie tylko u godnych siebie. I dlatego wszystkie jego uczucia i porywy zwróciły się ku złotu. Złoto stało się jego ideałem, strachem, rozkoszą, żalem. Pęki asygnat rosły w kufrach, i jak każdy, komu przypadł w udziale ten straszliwy dar, zaczął być ponury, niedostępny dla wszystkiego, obojętny na wszystko prócz złota, sknerą bez powodu, bezcelowym zbieraczem i już miał się przemienić w jedną z tych dziwnych postaci, jakich wiele spotyka się w naszem społeczeństwie, na które z przerażeniem patrzy pełen życia i serca człowiek, widzący w nich ruchome groby kamienne z trupem we wnętrzu zamiast serca. Ale jedno zdarzenie wstrząsnęło nim silnie i zburzyło cały układ jego życia.
Pewnego dnia ujrzał na stole swym notatkę, w której akademja malarska prosiła go, jako dostojnego swego członka, aby przyjechał i wydał sąd o nowem, przysłanem z Włoch, dziele rosyjskiego malarza, doskonalącego się tam w swej sztuce. Malarz ów był jednym z jego dawnych kolegów, i od lat najmłodszych nosił w sobie namiętność do sztuki, pogrążał się w niej z całą płomiennością swej duszy artysty, odsunął się od przyjaciół, od rodziny, od miłych nałogów i pomknął tam, gdzie pod modrem niebem leży szczęśliwe, potężne źródło wszelakiej sztuki — do cudnego Rzymu, przy którego imieniu z taką siłą i pełnią bije serce malarza. Tam jak pustelnik, zatopił się w pracy i w niczem niezamącone studja. Nie interesował się, co mówiono o jego charakterze, o jego braku umiejętności w obcowaniu z ludźmi, o zaniedbaniu światowych obyczajów, o pogardzie, którą ściągał na zawód malarski swym zaniedbanym, nieeleganckim strojem. Nie interesował się, czy gniewała się na niego czy nie jego brać. Wszystkiem pogardził, wszystko poświęcił sztuce. Niezmordowanie zwiedzał galerje, całemi godzinami wystawał przed dziełami wielkich mistrzów, śledząc i podpatrując cudotwórczy pędzel. Nic nie wykończał bez naradzenia się kilkakrotnego z tymi wielkimi nauczycielami, bez odczytania w ich pracach milczącej lecz wymownej rady. Nie wdawał się w hałaśliwe rozprawy i dyskusje, nie stał po stronie purystów, ani przeciw nim. Sprawiedliwie oddawał każdemu co należało, wyciągając zewsząd tylko to, co było piękne, a wkońcu uznał za swego nauczyciela tylko boskiego Rafaela, — podobnie jak wielki poeta-malarz, który przeczytał wiele wszelkiego rodzaju utworów, pełnych zalet i wielkiego piękna, zostawiał wkońcu na stole swym jedną książkę: Iljadę Homera, przekonawszy się, że jest w niej wszystko, czego trzeba, a niema nic, co nie wyraziłoby się już w niej w głębokiej i doskonałej pełni, i dlatego wyniósł on ze swej szkoły wielką ideę twórczości, potężne piękno myśli, wysoką doskonałość niebiańskiego pędzla.
Wszedłszy do sali, Czartkow zastał już ogromny tłum gości, zgromadzonych przed obrazem. Panowało tym razem najgłębsze milczenie, jakie rzadko bywa pośród większej liczby sędziów. Przybrawszy coprędzej ważną minę znawcy, Czartkow zbliżył się do obrazu, ale Boże, co ujrzał!
Czyste, bez skazy, przepiękne jak dziewica stało przed nim dzieło malarza. Skromnie, zbożnie, niewinnie i z prostotą jak genjusz przewyższało ono wszystko. Zdawało się, że niebiańskie postaci, zdumione tylu wpatrzonemi w siebie oczami, opuściły wstydliwie przecudne rzęsy. Z uczuciem mimowolnego podziwu patrzyli znawcy na dzieło nowego, nieznanego pędzla. Wszystko jakgdyby zjednoczyło się tutaj: wpływ Rafaela, zaznaczający się w wielkiej powadze póz, wpływ Corregia, dyszący w ostatecznej doskonałości pędzla. Ale dominowała nad wszystkiem potęga twórcza, zamknięta w duszy samego malarza. Był nią przesycony najdrobniejszy nawet szczegół obrazu; wszędzie był kanon i siła wewnętrzna, wszędzie wyłowiono tę płynną krągłość linji, znajdującą się w przyrodzie, którą widzi tylko oko malarza — twórcy, a która wyłazi bokami u kopisty. Widać było, jak treść wziętą ze świata zewnętrznego malarz zamknął najpierw w swej duszy a dopiero stamtąd, z duchowego źródła, wylał ją w jednej, harmonijnej i zwycięskiej pieśni. Jasne stało się nawet dla niewtajemniczonych, jaka przepaść nieprzebyta dzieli dzieło twórcze od kopji przyrody. Prawie, że nie można określić tej niezwykłej ciszy, która objęła mimowoli wszystkich wpatrzonych w obraz — bez szelestu, bez dźwięku, a obraz stawał się coraz wznioślejszy: wyraźniej i cudowniej odbijał od otoczenia i w końcu, w jeden moment zmienił się w moment natchnionej myśli malarza, — moment, do którego całe życie ludzkie stanowi tylko przygotowanie. Mimowolne łzy, gotowe były trysnąć z oczu widzów, otaczających obraz. Zdawało się, że wszystkie upodobania, nieprawidłowe odchylenia smaku zlały się w jeden milczący hymn na cześć boskiego dzieła.
Nieruchomo, z otwartemi ustami, stał Czartkow przed obrazem i nakoniec, gdy widzowie i znawcy zwolna zaczęli się ruszać i osądzać zalety dzieła i gdy zwrócili się wreszcie do niego z prośbą o wyrażenie zdania, przyszedł do siebie, usiłował przybrać wygląd obojętny i zwykły, chciał wypowiedzieć banalny, nędzny sąd skostniałych malarzy, w rodzaju: „Tak, rzeczywiście, prawda, nie można odmówić talentu malarzowi, jest tu coś nie coś, widać że chciał coś wyrazić, jednak, co się tyczy rzeczy głównej“... i w ślad za tem dodać jakieś pochwały, które nie poszłyby na zdrowie żadnemu malarzowi, chciał to zrobić, ale zdania zamarły na jego ustach, łzy i łkanie wyrwały mu się w odpowiedzi i jak szalony wybiegł z sali.
Stał chwilę nieruchomy i bez uczucia na środku swej wspaniałej pracowni. Cały układ życia jego był zburzony w jednem mgnieniu, jak gdyby wróciła do niego młodość, jakgdyby zagasłe iskry talentu zapłonęły znowu. Z oczu spadła mu nagle zasłona. Boże! stracić tak bezlitośnie najlepsze lata swojej młodości, wykorzenić i zagasić iskrę ognia może być tlejącego w duszy, który mógłby być może rozwijać się teraz w wielkości i pięknie, może być tak samo budzącem łzy podziwu i wdzięczności, jak tamto! I stracić to wszystko, stracić bez żadnej litości! Zdało się, jakby w duszy jego ożyły w tej chwili naraz znane mu niegdyś porywy i wysiłki. Schwycił pędzel i zbliżył się do portretu. Pot wystąpił mu z wysiłku na twarzy, cały zmienił się w jedno pragnienie i zapłonął jedną myślą: chciał namalować odtrąconego anioła. Idea ta była najbardziej zgodna ze stanem jego ducha. Lecz, niestety! figury jego, pozy, grupy, myśli układały się wymuszenie i bez harmonji. Pędzel jego i wyobraźnia zbyt ograniczyły się do jednej miary i bezsilny poryw zerwania granic i okowów, nałożonych sobie samemu, wyrażał się w postaci nieprawidłowości i błędów. Pogardził żmudną, długą drabiną postępowego zdobywania wiedzy i pierwszemi, zasadniczemi prawami wielkiej przyszłości. Chwyciła go złość. Kazał wynieść ze swej pracowni wszystkie ostatnie swe dzieła, wszystkie bezduszne modne obrazki, wszystkie portrety huzarów, dam i radców stanu, zamknął się sam w swym pokoju, nie pozwolił wpuszczać nikogo i pogrążył się całkowicie w pracy. Jak cierpliwy młodzieniec, jak uczeń, siedział przy swej robocie. Ale jakże nielitośnie — niewdzięczne było to, co wychodziło z pod jego pędzla! Na każdym kroku hamował go brak znajomości najprymitywniejszych zasad, prosty, nieznaczny mechanizm ochładzał cały poryw i stawał się nieprzebytym progiem dla fantazji. Pędzel mimowoli zwracał się do ustalonych form, ręce składały się w jeden nałogowy gest, głowa nie śmiała zrobić niezwykłego zwrotu, nawet fałdy ubrania pachniały szablonem i nie chciały poddać się udrapowaniu na nieznanym ruchu ciała. A on czuł, czuł i widział to sam!
„Czyż naprawdę miałem talent?“ rzekł nakoniec, „czy nie oszukiwałem siebie?“ I wyrzekłszy te słowa, podszedł do poprzednich swych dzieł, które wykonywał niegdyś tak czysto, bezinteresownie tam w nędznej chatce, na samotnym Wasiljewskim Ostrowie, zdala od ludzi przepychu i wszelkich zachcianek. Zbliżył się do nich teraz i zaczął z uwagą przyglądać się, a wraz z tem zaczęło mu wracać na pamięć całe poprzednie, ubogie życie. „Tak“, rzekł z rozpaczą: „miałem talent! Wszędzie, we wszystkiem widać jego ślad i znamiona“...
Zatrzymał się i nagle wstrząsnął się całem ciałem: wzrok jego spotkał się z nieruchomo wlepionemi w siebie oczami. Był to ten sam, kupiony na targowicy szczukińskiej niesamowity portret. Przez cały czas był zasłonięty, zawalony innemi obrazami i całkiem wyszedł mu z pamięci. Teraz zaś, jakby umyślnie, gdy wyniesiono wszystkie modne zapełniające pracownię, portrety i obrazy wyjrzał wraz z jego dziełami młodzieńczemi. Gdy wspomniał całą dziwaczną historję, gdy wspomniał, że pod pewnym względem on, ten niezwykły portret był przyczyną jego przemiany, że pieniężny skarb, otrzymany w tak cudowny sposób narodził w nim wszystkie nieszczęsne pobudki, które zgubiły jego talent, — zagotowała się w nim dusza prawie ze wściekłości. Rozkazał wynieść natychmiast nienawistny portret. Lecz wzburzenie duchowe od tego nie ustąpiło, wszystkie uczucia i cały system były wstrząśnięte do dna i poznał tą straszliwą mękę, która zjawia się czasami jako okropny wyjątek, gdy talent słaby sili się na wypowiedzenie i nie może się wypowiedzieć, — tę mękę rodzącą w młodzieńcu wielkie rzeczy, ale u tego, kto przekroczył granice marzeń zmienia się w bezpłodną żądzę, — tę straszną męką która czyni człowieka zdolnym do potwornych zbrodni. Ogarnęła go straszna zazdrość, zawiść do szaleństwa. Żółć wystąpiła mu na twarzy, gdy ujrzał dzieło, ze śladem talentu. Zgrzytał zębami i pożerał je wzrokiem bazyliszka. W duszy jego narodził się zamiar najpiekielniejszy, jaki żywił kiedyś człowiek i z szaloną energją wziął się do jego wykonania. Zaczął kupować najlepsze twory malarstwa. Nabywszy obraz za drogą cenę, przywoził go ostrożnie do swego pokoju i z wściekłością tygrysa rzucał się nań, rwał, szarpał go, rznął na kawałki i deptał nogami, z towarzyszeniem śmiechu rozkoszy. Niezliczone zebrane bogactwa dostarczały mu środków do zadowolenia tej piekielnej żądzy. Rozwiązał wszystkie swe worki i otworzył wszystkie szkatuły. Nigdy żaden potwór ignorancji nie zniszczył tylu przepięknych dzieł, ile ten rozwydrzony mściciel. Na wszystkich licytacjach, gdzie tylko się zjawił, każdy z góry odstępował od kupna dzieł malarskich. Zdawało się, jakby rozgniewane niebiosa umyślnie wysłały na świat ten straszny bicz, pragnąc odebrać mu całą hermonję. Ta okropna namiętność rzuciła na niego jakiś straszny koloryt: wieczna żółć wyrażała się w jego twarzy. Bluźnierstwo i pogarda wyrażały się same przez się w jego rysach. Zdało się, że wcielił się w niego ów straszliwy demon, jakiego realnie odtworzył Puszkin. Prócz jadowitych słów i wiecznego wymyślania, usta jego nic więcej nie wypowiadały. Niby harpja jakaś był spotykany na ulicy a wszyscy, nawet znajomi, widząc go zdaleka starali się wykręcić i uniknąć tego spotkania, mówiąc, że może ono zatruć cały dzień.
Na szczęście świata i sztuki, tak naprężone i gwałtowne życie nie mogło trwać długo: rozmiary namiętności zbyt były potężne i kolosalne na jego słabe siły. Napady szaleństwa i warjacji zaczęły powtarzać się częściej i wreszcie wszystko zmieniło się w najstraszniejszą chorobę. Okrutna gorączka łącznie z galopującemi suchotami, zawładnęła nim tak gwałtownie, że w trzy dni został z niego cień tylko. Do tego przyłączyły się wszystkie znamiona beznadziejnego obłąkania. Nieraz nie mogło mu dać rady kilku ludzi. Zaczęły mu się zjawiać, dawno zapomniane, żywe oczy niesamowitego portretu, — i wtedy szaleństwo jego było okropne. Portret dwoił się, troił w jego oczach, zdawało mu się, że wszystkie ściany są obwieszone portretami, które wpiły w niego swe nieruchome żywe oczy, straszne portrety patrzyły z sufitu, z podłogi, pokój rozszerzał się i wydłużał w nieskończoność, aby zmieścić jaknajwięcej tych nieruchomych oczu. Lekarz, który podjął się opieki nad nim, nasłuchawszy się trochę o dziwnej jego historji, starał się ze wszystkich sił odnaleść tajemniczy związek między halucynacjami jego a wypadkami z jego życia, lecz nic nie mógł osiągnąć. Chory nic nie rozumiał i nie czuł, prócz swych udręczeń, łkał okropnie i niepojęte wypowiadał zdania. W końcu, życie jego przerwało się w ostatnim, milczącym już ataku cierpienia. Trup jego był straszny. Nic nie można było znaleźć z jego ogromnych bogactw, ale gdy ujrzano pocięte szczątki z tych wielkich dzieł sztuki, których cena przenosiła miljony, zrozumiano okropne ich zużytkowanie.
