Słownik etymologiczny języka polskiego/prze
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Słownik etymologiczny języka polskiego |
| Wydawca | Krakowska Spółka Wydawnicza |
| Data wyd. | 1927 |
| Miejsce wyd. | Kraków |
| Źródło | Skany na Commons |
| Indeks stron | |
 Strona w Wikisłowniku
| |
prze; zeszły się w niem dwa pierwotnie zupełnie rozdzielne przyimki-przystawki: pro (p. wyżej pra-) i prasłowiańskie *per, lit. per i par, ind. pari, grec. peri, łac. per, goc. fair-, niem. ver-. Wedle głosowni słowiańskiej takie złożone jak np. *per-dati (lit. parduoti) przestawiamy w pre-, prze-, Czesi i Słowianie południowi w prě-, Ruś w piere-, i ta postać wyparła każdą inną; np. *per-iti (lit. pareiti) nie istnieje (z wyjątkiem załabskiego, pereit, ale tam i perdal, ‘przedał’, nowe wyrównanie w innym kierunku, przeciwnym powszechnemu); zamiast niego jest, wedle przedać, i przeić (przejść). Nasze prze- wyparło tak dalece wszelkie pro-, że powstały nawet bezmyślności: zamiast prostowłosa (to znaczy ‘z rozpuszczonemi włosami’, albo ‘niezaczesana’) mówią w 16. wieku przestowłosa (Bielski, Petrycy i i.); więc i przeciw, przeciwko, naprzeciwko, przeciwnik, sprzeciwiać się, urobione od nieistniejącego u nas proti, czes. słowień. proti, małorus. proty, białorus. preci, łotew. pretī, ind, prati, grec. proti (pros), łac. pretium, ‘cena (zamiany)’. Dziś prze ustąpiło przed przez; zachowało się w przeto (Czech mówi: proto), przebóg (Czech: pro buoh), przecz ?, przeco ? (Czech: procz; Słowak, jak: my: preczo); ale przez wieki, aż do 17. wieku włącznie, używało się prze ciągle w znaczeniu ‘dla’: »prze marne pieniądze«, »prze tę przyczynę«, »prze imię twoje«, »prze zbawienie ludzkie«; nawet i w znaczeniu ‘na’ (»piję prze zdrowie«) i ‘przed’ (»prze cię kładę«); dalej przeń, przeć (z prze cię). We złożeniach prze- (cerk. prě-, czes. prze-) stopniuje: przemoc, przezacny, przenajświętszy. Inne znaczenia (przeliczyć, przebić, przejść) pomijam.
