Strona:Stanisław Piekarski - Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów.pdf/26

czasach chrześcijaństwa pomocnikiem i zastępcą biskupa w pełnieniu funkcyj kapłańskich. Po utworzeniu kapituł (ob. Kapituła) biskup wyznaczał archiprezbitra z grona kanoników kapitulnych lub wybierała go kapituła a biskup wybór zatwierdzał. Obecnie w niektórych diecezjach archiprezbiter nazywa się dziekanem, w innych prepozytem kapituły, lub też jest to tytuł, przywiązany do pewnego beneficjum. Tak, np., proboszcz kościoła Marjackiego w Krakowie nosi tytuł archiprezbitra.

 Archontycy, ob. Gnostycyzm.

 Arcybiskup (metropolita), biskup, który posiada własną diecezję (archidiecezję, arcybiskupstwo) a oprócz tego wykonywa pewną władzę nad innymi biskupami diecezjalnymi na obszarze, zwanym metropolją albo prowincją kościelną. Władza ta polega obecnie tylko na rozstrzyganiu przez arcybiskupów w drugiej instancji niektórych spraw sądownictwa kościelnego. Gdy arcybiskup nie ma podwładnych diecezyj biskupich, nie jest metropolitą. Odznakami metropolity są: krzyż i paljusz. Krzyż metropolity ma jedno poprzeczne ramię. Przy procesjach i innych uroczystych obrzędach niosą ten krzyż przed metropolitą (ob. Paljusz).

 Arcybractwo, ob. Bractwo.

 Ares, ob. Grecka mitologja i religja.

 Argentyna, statystyka wyznań, ob. Ameryka.

 Ariman, ob. Aryman.

 Arjanizm, pierwsza wielka herezja w Kościele katolickim. Kapłan aleksandryjski Arjusz nauczał (ok. r. 318), że Syn Boży został stworzony przez Boga Ojca, że nie jest przeto współistotny Ojcu a raczej istotą pośrednią między Bogiem i stworzeniem. Na pierwszym soborze w Nicei (w r. 325) potępiono tę naukę i ułożono symbol wiary, t. zw. Credo Soboru Nicejskiego, wedle którego Chrystus jest Synem Bożym, zrodzonym przed wiekami z istoty Boga Ojca, zrodzonym a nie stworzonym, współistotnym Ojcu. Arjusz został skazany na wygnanie. Cesarz Konstantyn Wielki, który uznał głoszoną przez sobór nicejski zasadę współistotności czyli homouzji, skłonił się pod koniec swego panowania do stronnictwa t. zw. półarjanów, którzy sprzeciwiali się homouzji, twierdząc, że Syn Boży jest natury podobnej Ojcu (homojusios). Za panowania synów Konstantyna W. spór teologiczny trwał dalej. Władcy zachodniego państwa rzymskiego popierali naukę soboru nicejskiego, podczas gdy Konstancjusz, cesarz państwa wschodniego, był zwolennikiem półarjanów i osiągnąwszy w r. 351 władzę nad całem państwem rzymskiem, starał się prześladowaniem złamać opór wyznawców homojuzji. Chwilowo triumfująca herezja rozpadła się wkrótce na kilka grup: ścisłych arjanów (aecjanów, anomeistów, heterouzjastów) i półarjanów. Nauka soboru nicejskiego o współistotności odniosła zwycięstwo na soborze powszechnym w Konstantyno-polu w r. 381 i od tego czasu arjanizm, który zresztą był zawsze tylko herezją teologów, a nigdy nie przeniknął do mas ludowych, w ciągu V wieku zaniknął na Wschodzie. Niektóre ludy germańskie w Italji, Galji, Hiszpanji i Afryce popierały arjanizm przez niechęć do państwa rzymskiego. I te jednak przeszły w ciągu VI wieku na katolicyzm, lub utraciły byt polityczny.

 Arjanizm w Polsce, sekta krzewiąca się w latach 1560 do 1660 pómiędzy duchownymi kalwińskimi i szlachtą reformowaną, nie ma nic wspólnego z Arjuszem (ob. Arjanizm). Powstała we Włoszech i w Szwajcarji na tle sporów teologicznych między włoskimi zwolennikami Leljusza i Fausta Socyna, występującymi w imię racjonalizmu przeciw dogmatom o Trójcy Św., a kalwinami. Prześladowana w Szwajcarji, przeniosła się do Siedmiogrodu i do Polski i tu szerzyła się pomiędzy szlachtą kalwińską (ob. Reformacja w Polsce i Socynjanie). Zwalczani zarówno przez kalwinów jak i przez katolików, tułali się arjanie po Litwie, Podlasiu, Kujawach i Podgórzu, pośród ciągłych sporów między sobą i z duchownymi kalwińskimi. W r. 1658 sejm warszawski uchwalił nakaz powrotu arjan do religji katolickiej lub wydalenie ich z kraju w ciągu trzech łat. Gdy w krajach protestanckich groziły im jeszcze gwałtowniejsze represje, część szlachty arjań-