Wikiźródła

Czerpaki

>>> Dane tekstu >>>
Autor Adam Fischer
Tytuł Czerpaki
Pochodzenie Wierchy. R. 5: 1927.
Data wyd. 1927
Druk Drukarnia „Orbis”
Miejsce wyd. Kraków
Źródło Skany na Commons
Inne Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI 
Indeks stron
Czerpaki.

 Czerpakiem nazywamy drewniane naczynie do czerpania, które od najdawniejszych czasów właściwe jest dla kultury pasterskiej. W starych browarach określano tak rodzaj kubła osadzonego na drążku[1]. Do tej grupy należą też rozmaite kubki, chochle, warzechy, miary na zboże i t. d.

Ryc. 1. Czerpak podhalański.
(Wedle W. Matlakowskiego).

 Na Podhalu czerpak oznacza drewniany kubek z uchem do nabierania żętycy lub mleka, mający pojemność około kwarty. Górny obwód wynosi zwykle 37 cm, dolny obwód 27 cm, wysokość 12½ cm, wielkość rączki 19 cm. Czasem jednak wymiary te są o parę cm większe[2].
 Kubek taki (ryc. 1) wytacza się zwykle z drzewa jaworowego, poczem denko wbija się w odpowiednią wrębę; rączkę czyli ucho przyprawia się w jeden i ten sam typowy sposób, a mianowicie brzeg rączki przytwierdza się w rowku na czerpaku; ząbek zahacza się za krawędź kubka, a dolną wąską część rączki obejmuje drewniana lub żelazna obręcz, opasująca spód czerpaka. Rączka bywa zwykle bardzo ozdobnie wyrzeźbioną w kształcie kapliczki, koguciej głowy z grzebieniem, psa, baranich rogów i t. d.[3].

 Typ podhalańskiego czerpaka występuje również na obszarze liptowskim[4]. Przeważnie jednak na Liptowie i Zwoleniu mamy odmienny rodzaj czerpaków, właściwych dla terytorjum słowackiego. Czerpak słowacki ma kształt niskiego walca, do którego dostraja się szerokie ucho, nieraz mało wystające ponad górny obwód czerpaka, a posiadające zwykle oryginalne zakończenie zupełnie odmienne, niż w rączkach podhalańskich[5] (Ryc. 2). Czasem i na tem uchu można zauważyć ozdobne zakończenie w kształcie koguciej głowy, ale formy takie powstały wyraźnie pod wpływem czerpaków podhalańskich[6].
Ryc. 2. Czerpak słowacki.
(Wedle P. Socháňa).

 Pod względem kształtu podobne są do czerpaków słowackich drewniane miary na ziarno, które spotykamy czyto na Rusi (Ostrów koło Bóbrki)[7] czy nawet w Albanji[8].
 Do typu słowackiego zbliżają się też nieco czerpaki południowosłowiańskie, które możemy zauważyć w Bośni i Dalmacji. Kubek pasterski w północnej Bośni (ryc. 3) posiada kształty owalne[9], które wskazują na pewną łączność z naczyniami metalowemi[10], zwłaszcza łódkowatemi. Forma ucha i ornamentyka na kubku zawiera różne wpływy późniejsze, nieraz nawet nowoczesne. Typ kubka jest zapewne dawny, gdyż podobnych używają pasterze w południowej Francji (Basses Pyrenées)[11] i Osetyńcy na Kaukazie[12].

Ryc. 3. Czerpak półn. bośniacki.
(Wedle A. Haberlandta).

 Wogóle jednak przy tych studjach porównawczych należy pamiętać, że w kulturze pasterskiej mamy wiele innych drewnianych naczyń, które w zupełności zasługują także na miano czerpaków. Nazwa ta dałaby się zastosować przedewszystkiem do niektórych warzech zwłaszcza wtedy, gdy mają one krótką rączkę, podobną do ucha w kubkach pasterskich. Warzechy te bywają nawet nieraz wręcz nazywane czerpakami. Tak np. określa się na Huculszczyźnie długą warzechę o rączce długiej na 42 cm, a chochli o średnicy 18 cm, służącą do czerpania mleka[13]. Czerpakiem zowie się też płaska drewniana łopatka, używana do skrapiania t. zw. „ryz“ czyli żłobów zrobionych z okrąglaków[14].

Ryc. 4. Czerpak huculski.
(Wedle Włodz. Szuchiewicza).
 Do poprzednio omówionych czerpaków zbliża się natomiast huculski czerpak na wodę (ryc. 4), znacznie jednak większy od podobnych naczyń podhalańskich; ma on w górnym obwodzie 60 cm, w dolnym 54 cm, wysokość wynosi 16½ cm, a długość rączki 25 cm[15]. Rączka umieszczona jest tak jak przy warzechach, u góry naczynia, a nie z boku.
Ryc. 5. Czerpak rosyjski.
(Wedle Peasant Art in Russia).
 Wśród warzech szczególnie ciekawe są małe czerpaczki, które można zauważyć na różnych słowiańskich obszarach. Do tego typu należą przedewszystkiem słowackie „varechy“ z Nohradu, owe jakby płytkie filiżanki o uszkach różnokształtnych[16]. Bardzo podobne do nich są niektóre czerpaki rosyjskie[17] (ryc. 5). Dość zbliżone są także drewniane naczynia białoruskie[18] (ryc. 6) i ruskie[19]. Te ostatnie wykonane z jednego kawałka drzewa odznaczają się nieraz prymitywnością, jaką spotykamy u ludów pierwotnych.

 Analogiczne płytkie czerpaczki występują niekiedy w Czarnogórze[20], na Węgrzech w komitacie Heves[21], w Siedmiogrodzie[22], a nawet i Finnom nie są one obce[23].
 Forma małych czerpaczków zalicza się do bardzo dawnych, gdyż znajdujemy jej liczne odpowiedniki już w czasach przedhistorycznych. Można je spotkać już w polskim neolicie w grupie ceramiki wstęgowej promienistej[24]. Do tego typu należy czerpak z wielkiem silnie wzniesionem uchem z Poskwitowa[25] w pow. miechowskim (ryc. 7), a także czerpak o dnie półkulistem z wzniesionem dużem uchem, z Mogiły w Krakowskiem. Badania prehistoryczne stwierdziły na ziemiach polskich istnienie rozmaitego rodzaju glinianych czerpaków. W późnej epoce bronzowej, wśród t. zw. ceramiki łużyckiej w półn. części Wielkopolski znajdują się też płaskie czerpaczki z wystającem ponad brzeg uchem i małą wytłaczaną z zewnątrz wypukłością w środku kulistego dna. Inne czerpaczki są głębsze o kształcie podwójnie stożkowatym lub lejkowatym[26].

Ryc. 6. Naczynia drewniane białoruskie.

 Kanciasty kształt ucha w niektórych czerpakach i kubkach świadczy o tem, że powstały one jako naśladownictwo naczyń drewnianych. Wogóle bowiem naczynia drewniane jako pierwotniejsze wpłynęły w wielu wypadkach na formy ceramiczne i nadały im pewien specjalny styl, zwany stylem drewnianym; szczególnie oddziałały rozmaite czerpaki, kubki, warzechy, łyżki itd.[27].

Ryc. 7. Czerpak neolityczny z Poskwitowa w Miechowskiem.
(Wedle L. Kozłowskiego).

 Z czasem w kulturze łużyckiej w okresie wczesnej epoki żelaznej zmieniają się nieco kubki i czerpaki, które cieniutkiemi swemi ściankami przypominają wzory metalowe. Czerpaki z tego czasu przeważnie są podobne do misek i bądźto mają również zwężoną nieco szyjkę i brzeg nazewnątrz wygięty, bądź też szyjkę cylindryczną, osadzoną na nieco szerszym brzuścu. U wielu czerpaków i kubków dno wtłoczone jest z zewnątrz ku ośrodkowi, ucho zaś występuje zwykle silnie ponad brzeg[28]. Typy czerpaków płytkich trwają jeszcze w późnym okresie rzymskim[29].

Ryc. 8. Czerpak neolityczny z Mogiły w Krakowskiem.
(Wedle L. Kozłowskiego).

 Oczywiście nie należy sądzić, że naczynia gliniane wyparły zupełnie bez śladu naczynia drewniane; człowiek nadal wyrabia naczynia z drzewa, które ulegają jedynie pewnym przemianom. Zrazu wytwarzano różne kubki, garnuszki i czerpaki z jednego kawałka drzewa[30]. Takie prymitywne naczynia mamy już w palafitach szwajcarskich w Robenhausen i w starożytnościach tak duńskich jak skandynawskich[31]. W tym celu pień drzewny wydrążano kamienną siekierą lub też wypalano otwór przy pomocy ognia. Przykłady takiej pierwotnej techniki utrzymały się do dzisiejszych czasów na Sardynji[32].
 Nie brak wzmianek, które dowodzą, że w świecie klasycznym było wiele rozmaitych naczyń z drzewa. W Grecji oznaką prostego, surowego obyczaju był kubek wyrżnięty z buczyny a powleczony woskiem. Pasterze w Arkadji wyrabiali czerpaki z jodłowych korzeni[33]. W kulturze rzymskiej pojawiają się naczynia drewniane już zbijane z klepek. Forma ta występuje szczególnie w w. III—IV w wiadrach o metalowem okuciu. Prawie równocześnie występują także naczynia toczone[34].

Ryc. 9 Czerpak rosyjski.
(Wedle Peasant Art in Russia).

 Na naczynia drewniane podobnie jak na ceramikę wpływają bardzo silnie także typy naczyń metalowych. Szczególnie wyraźnie oddziaływanie to zaznacza się w łódkowatych czerpakach z obustronnemi rączkami w kształcie ptasich głów. Czasze o takich łódkowatych kształtach pochodzą ze Skandynawji i tam do dziś są bardzo częste zarówno w Szwecji, jak Norwegji[35]. Formy te oddziałały na drewniane czerpaki rosyjskie[36] (ryc. 9), a prawdopodobnie za pośrednictwem rosyjskiem przedostały się także na terytorjum fińskie, gdzie je spotykamy u Zyrjanów nad Wyczegdą[37]. Bardzo jednak możliwe też, że są to wyniki dawnych łączności kulturalnych między temi obszarami, skoro zupełnie identyczne naczynie bronzowe z wczesnej epoki żelaznej znaleziono w Szatmár na Węgrzech[38].
 Na tle tych zestawień występuje czerpak podhalański bardziej plastycznie, a zarazem jaśniej przedstawiają się nam porównania dawniej wyrażone. Dzięki Witkiewiczowi bowiem już Puszet[39] zwrócił swego czasu uwagę, że czerpak z wysp Admiralskich[40] z uchem zakręconem ozdobionem ząbcami, możnaby wziąć za typowy okaz zakopiańskiego zdobnictwa. Puszet oczywiście, ulegając obowiązującym wówczas ewolucyjnym zasadom, dziwił się, że tak identyczne prawie rezultaty osiąga ludzkość w niezależnych od siebie wypadkach. Dziś objaśniamy tę zgodność inaczej, już nie przypadkową zbieżnością, ale widzimy w tem wynik wędrówki form kulturalnych, jaka się odbywała w znacznym czasie i na znacznej przestrzeni.
 Zresztą w tym szczególnym przypadku czerpak z wysp Admiralskich nie zbliża się specjalnie do typu podhalańskiego, lecz należy właśnie do grupy płytkich, łyżkowatych czerpaków, występujących szczególnie we wschodniej Europie i podobny jest raczej do niektórych ruskich czerpaków[41]. Natomiast z czerpakami podhalańskiemi pod względem formy najbliżej są spokrewnione kubki pasterzy francuskich z Basses Pyrenées[42].

∗
∗                                        ∗

 Przegląd materjału, dotyczącego czerpaków, pozwala na wyróżnienie następujących grup kulturalnych:
 1) Płytkie łyżkowate czerpaki właściwe dla obszaru wschodniej Europy (Słowianie wschodni, Finowie) ale występujące także w Czarnogórze, na Węgrzech i w Siedmiogrodzie. (Ryc. 5, 6, 8).
 2) Owalne, prawie półkuliste czerpaki południowosłowiańskie, mające swe analogje w południowej Francji i na Kaukazie. (Ryc. 3).
 3) Łódkowate czerpaki skandynawskie, rosyjskie i fińskie. (Ryc. 9).
 4) Podhalańskie czerpaki o kształcie lejkowatym, zbliżone do typu prehistorycznego (ryc. 7) oraz do form francuskich z Basses Pyrenées.
 5) Walcowate czerpaki słowackie (ryc. 2), do których nieco podobne są czerpaki rumuńskie[43].
 6) Huculskie czerpaki, które są jakby mieszaniną form wschodniosłowiańskich (rączka) i rumuńskich (kubek).

Adam Fischer.



DRUKARNIA „ORBIS” KRAKÓW





  1. ↑ Karłowicz J. Słownik gwar polskich t. I, str. 280—1; Gloger Z. Budownictwo drzewne, str. 195.
  2. ↑ Miary podane wedle 4 okazów czerpaków z Zakopanego w Muzeum im. Dzieduszyckich.
  3. ↑ Matlakowski Wł. Zdobienie i sprzęt na Podhalu. Warszawa 1915, str. 100—1, tabl. XLIV—XLV.
  4. ↑ Socháň P. B. Slovenské národné ornamenty. Turč. Sv. Martin. B. r. Tabl. 79.
  5. ↑ Socháň tabl. 149—150.
  6. ↑ Socháň tabl. 149 (trzy czerpaki u góry).
  7. ↑ Dwa okazy w Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie o wysokości 10 cm, a średnicy 17 cm z charakterystyczną rączką, pochyloną do środka naczynia.
  8. ↑ Haberlandt A. Kulturwissenschaftliche Beiträge zur Volkskunde von Montenegro, Albanien und Serbien. Wien 1917, tabl. IX, Nr. 15.
  9. ↑ Haberlandt A. Volkskunst der Balkanländer. Wien 1919, str. 60—61, tabl. XX; Peasant Art in Austria and Hungary. London, „Studio“ 1911, Nr. 525—535.
  10. ↑ Spiess K. Bauernkunst. Wien 1925, s. 43.
  11. ↑ Buschan G. Völkerkunde. Stuttgart 1926. II 2, Tabl. 214, Nr. 1—2.
  12. ↑ Buschan j. w. II 2, str. 821, ryc. 501, Nr. 4.
  13. ↑ Okaz w Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie.
  14. ↑ Szuchiewicz Wł. Huculszczyzna. Kraków 1902. T. I. str. 212.
  15. ↑ Okaz w Muzeum im. Dzieduszyckich; Prw. Szuchiewicz, T. I. 298—9.
  16. ↑ Socháň tabl. 78—79; Spiess, Bauernkunst, s. 43, ryc. 15, nr. 2.
  17. ↑ Peasant Art in Russia. London 1912, nr. 236.
  18. ↑ Ziemia IV (1913), s. 668.
  19. ↑ Peasant Art in Russia, nr. 435—441, nadto bliżej nieokreślony okaz w Muzeum im. Dzieduszyckich.
  20. ↑ Haberlandt A. Montenegro, Albanien und Serbien, Tabl. IX, nr. 10.
  21. ↑ Peasant Art in Austria, nr. 589—590.
  22. ↑ j. w. nr. 725—726.
  23. ↑ Buschan, Völkerkunde s. 1015, ryc. 666, nr. 4, 5.
  24. ↑ Kozłowski L. Młodsza epoka kamienna w Polsce. Lwów 1924, s. 59.
  25. ↑ Kozłowski j. w. Tabl. XIII, nr. 1, 6.
  26. ↑ Kostrzewski J. Wielkopolska w czasach przedhistorycznych. Poznań 1923, s. 68—69.
  27. ↑ Ebert M. Reallexicon der Vorgeschichte. Berlin. 1926, T. V, s. 356.
  28. ↑ Kostrzewski, Wielkopolska, s. 94—5, 97—8.
  29. ↑ Kostrzewski, s. 194—195.
  30. ↑ Schrader, Reallexicon d. indogerman. Altertumskunde. II. wyd. T. I, s. 356; Hoops J. Reallexicon der germanischen Altertumskunde, T. II, s. 559.
  31. ↑ Buschan, Völkerkunde. II 2, s. 485.
  32. ↑ Rütimeyer L., Ur-ethnographie der Schweiz. Basel 1924, s. 150.
  33. ↑ Haberlandt, Volkskunst d. Balkanländer, s. 60.
  34. ↑ Hoops, Reallexicon II, s. 559.
  35. ↑ Buschan, Völkerkunde II, 2, s. 490—492; Spiess, Bauernkunst, s. 42.
  36. ↑ Peassant Art in Russia, s. 239.
  37. ↑ Buschan j. w. s. 970.
  38. ↑ Spiess, Bauernkunst, s. 42.
  39. ↑ Puszet L. Studja nad polskiem budownictwem drewnianem. I. Kraków 1903, s. 85.
  40. ↑ Ratzel Fr. Völkerkunde. Leipzig 1894. T. I, s. 231.
  41. ↑ Peasant Art in Russia, nr. 441.
  42. ↑ Buschan j. w. ryc. 214, nr. 12.
  43. ↑ Tzigara — Samurcas Al. L’art du peuple roumain. Genève 1925, s. 41.





Tekst jest własnością publiczną (public domain). Szczegóły licencji na stronie autora: Adam Fischer.
Źródło: „https://pl.wikisource.org/w/index.php?title=Czerpaki&oldid=3128661”