>>> Dane tekstu >>>
Autor Adam Fischer
Tytuł Czerpaki
Pochodzenie Wierchy. R. 5: 1927.
Data wyd. 1927
Druk Drukarnia „Orbis”
Miejsce wyd. Kraków
Źródło Skany na Commons
Inne Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI 
Indeks stron
Czerpaki.

Czerpakiem nazywamy drewniane naczynie do czerpania, które od najdawniejszych czasów właściwe jest dla kultury pasterskiej. W starych browarach określano tak rodzaj kubła osadzonego na drążku[1]. Do tej grupy należą też rozmaite kubki, chochle, warzechy, miary na zboże i t. d.

Ryc. 1. Czerpak podhalański.
(Wedle W. Matlakowskiego).

Na Podhalu czerpak oznacza drewniany kubek z uchem do nabierania żętycy lub mleka, mający pojemność około kwarty. Górny obwód wynosi zwykle 37 cm, dolny obwód 27 cm, wysokość 12½ cm, wielkość rączki 19 cm. Czasem jednak wymiary te są o parę cm większe[2].
Kubek taki (ryc. 1) wytacza się zwykle z drzewa jaworowego, poczem denko wbija się w odpowiednią wrębę; rączkę czyli ucho przyprawia się w jeden i ten sam typowy sposób, a mianowicie brzeg rączki przytwierdza się w rowku na czerpaku; ząbek zahacza się za krawędź kubka, a dolną wąską część rączki obejmuje drewniana lub żelazna obręcz, opasująca spód czerpaka. Rączka bywa zwykle bardzo ozdobnie wyrzeźbioną w kształcie kapliczki, koguciej głowy z grzebieniem, psa, baranich rogów i t. d.[3].

Typ podhalańskiego czerpaka występuje również na obszarze liptowskim[4]. Przeważnie jednak na Liptowie i Zwoleniu mamy odmienny rodzaj czerpaków, właściwych dla terytorjum słowackiego. Czerpak słowacki ma kształt niskiego walca, do którego dostraja się szerokie ucho, nieraz mało wystające ponad górny obwód czerpaka, a posiadające zwykle oryginalne zakończenie zupełnie odmienne, niż w rączkach podhalańskich[5] (Ryc. 2). Czasem i na tem uchu można zauważyć ozdobne zakończenie w kształcie koguciej głowy, ale formy takie powstały wyraźnie pod wpływem czerpaków podhalańskich[6].
Ryc. 2. Czerpak słowacki.
(Wedle P. Socháňa).

Pod względem kształtu podobne są do czerpaków słowackich drewniane miary na ziarno, które spotykamy czyto na Rusi (Ostrów koło Bóbrki)[7] czy nawet w Albanji[8].
Do typu słowackiego zbliżają się też nieco czerpaki południowosłowiańskie, które możemy zauważyć w Bośni i Dalmacji. Kubek pasterski w północnej Bośni (ryc. 3) posiada kształty owalne[9], które wskazują na pewną łączność z naczyniami metalowemi[10], zwłaszcza łódkowatemi. Forma ucha i ornamentyka na kubku zawiera różne wpływy późniejsze, nieraz nawet nowoczesne. Typ kubka jest zapewne dawny, gdyż podobnych używają pasterze w południowej Francji (Basses Pyrenées)[11] i Osetyńcy na Kaukazie[12].

Ryc. 3. Czerpak półn. bośniacki.
(Wedle A. Haberlandta).

Wogóle jednak przy tych studjach porównawczych należy pamiętać, że w kulturze pasterskiej mamy wiele innych drewnianych naczyń, które w zupełności zasługują także na miano czerpaków. Nazwa ta dałaby się zastosować przedewszystkiem do niektórych warzech zwłaszcza wtedy, gdy mają one krótką rączkę, podobną do ucha w kubkach pasterskich. Warzechy te bywają nawet nieraz wręcz nazywane czerpakami. Tak np. określa się na Huculszczyźnie długą warzechę o rączce długiej na 42 cm, a chochli o średnicy 18 cm, służącą do czerpania mleka[13]. Czerpakiem zowie się też płaska drewniana łopatka, używana do skrapiania t. zw. „ryz“ czyli żłobów zrobionych z okrąglaków[14].

Ryc. 4. Czerpak huculski.
(Wedle Włodz. Szuchiewicza).
Do poprzednio omówionych czerpaków zbliża się natomiast huculski czerpak na wodę (ryc. 4), znacznie jednak większy od podobnych naczyń podhalańskich; ma on w górnym obwodzie 60 cm, w dolnym 54 cm, wysokość wynosi 16½ cm, a długość rączki 25 cm[15]. Rączka umieszczona jest tak jak przy warzechach, u góry naczynia, a nie z boku.
Ryc. 5. Czerpak rosyjski.
(Wedle Peasant Art in Russia).
Wśród warzech szczególnie ciekawe są małe czerpaczki, które można zauważyć na różnych słowiańskich obszarach. Do tego typu należą przedewszystkiem słowackie „varechy“ z Nohradu, owe jakby płytkie filiżanki o uszkach różnokształtnych[16]. Bardzo podobne do nich są niektóre czerpaki rosyjskie[17] (ryc. 5). Dość zbliżone są także drewniane naczynia białoruskie[18] (ryc. 6) i ruskie[19]. Te ostatnie wykonane z jednego kawałka drzewa odznaczają się nieraz prymitywnością, jaką spotykamy u ludów pierwotnych.

Analogiczne płytkie czerpaczki występują niekiedy w Czarnogórze[20], na Węgrzech w komitacie Heves[21], w Siedmiogrodzie[22], a nawet i Finnom nie są one obce[23].
Forma małych czerpaczków zalicza się do bardzo dawnych, gdyż znajdujemy jej liczne odpowiedniki już w czasach przedhistorycznych. Można je spotkać już w polskim neolicie w grupie ceramiki wstęgowej promienistej[24]. Do tego typu należy czerpak z wielkiem silnie wzniesionem uchem z Poskwitowa[25] w pow. miechowskim (ryc. 7), a także czerpak o dnie półkulistem z wzniesionem dużem uchem, z Mogiły w Krakowskiem. Badania prehistoryczne stwierdziły na ziemiach polskich istnienie rozmaitego rodzaju glinianych czerpaków. W późnej epoce bronzowej, wśród t. zw. ceramiki łużyckiej w półn. części Wielkopolski znajdują się też płaskie czerpaczki z wystającem ponad brzeg uchem i małą wytłaczaną z zewnątrz wypukłością w środku kulistego dna. Inne czerpaczki są głębsze o kształcie podwójnie stożkowatym lub lejkowatym[26].

Ryc. 6. Naczynia drewniane białoruskie.

Kanciasty kształt ucha w niektórych czerpakach i kubkach świadczy o tem, że powstały one jako naśladownictwo naczyń drewnianych. Wogóle bowiem naczynia drewniane jako pierwotniejsze wpłynęły w wielu wypadkach na formy ceramiczne i nadały im pewien specjalny styl, zwany stylem drewnianym; szczególnie oddziałały rozmaite czerpaki, kubki, warzechy, łyżki itd.[27].

Ryc. 7. Czerpak neolityczny z Poskwitowa w Miechowskiem.
(Wedle L. Kozłowskiego).

Z czasem w kulturze łużyckiej w okresie wczesnej epoki żelaznej zmieniają się nieco kubki i czerpaki, które cieniutkiemi swemi ściankami przypominają wzory metalowe. Czerpaki z tego czasu przeważnie są podobne do misek i bądźto mają również zwężoną nieco szyjkę i brzeg nazewnątrz wygięty, bądź też szyjkę cylindryczną, osadzoną na nieco szerszym brzuścu. U wielu czerpaków i kubków dno wtłoczone jest z zewnątrz ku ośrodkowi, ucho zaś występuje zwykle silnie ponad brzeg[28]. Typy czerpaków płytkich trwają jeszcze w późnym okresie rzymskim[29].

Ryc. 8. Czerpak neolityczny z Mogiły w Krakowskiem.
(Wedle L. Kozłowskiego).

Oczywiście nie należy sądzić, że naczynia gliniane wyparły zupełnie bez śladu naczynia drewniane; człowiek nadal wyrabia naczynia z drzewa, które ulegają jedynie pewnym przemianom. Zrazu wytwarzano różne kubki, garnuszki i czerpaki z jednego kawałka drzewa[30]. Takie prymitywne naczynia mamy już w palafitach szwajcarskich w Robenhausen i w starożytnościach tak duńskich jak skandynawskich[31]. W tym celu pień drzewny wydrążano kamienną siekierą lub też wypalano otwór przy pomocy ognia. Przykłady takiej pierwotnej techniki utrzymały się do dzisiejszych czasów na Sardynji[32].
Nie brak wzmianek, które dowodzą, że w świecie klasycznym było wiele rozmaitych naczyń z drzewa. W Grecji oznaką prostego, surowego obyczaju był kubek wyrżnięty z buczyny a powleczony woskiem. Pasterze w Arkadji wyrabiali czerpaki z jodłowych korzeni[33]. W kulturze rzymskiej pojawiają się naczynia drewniane już zbijane z klepek. Forma ta występuje szczególnie w w. III—IV w wiadrach o metalowem okuciu. Prawie równocześnie występują także naczynia toczone[34].

Ryc. 9 Czerpak rosyjski.
(Wedle Peasant Art in Russia).

Na naczynia drewniane podobnie jak na ceramikę wpływają bardzo silnie także typy naczyń metalowych. Szczególnie wyraźnie oddziaływanie to zaznacza się w łódkowatych czerpakach z obustronnemi rączkami w kształcie ptasich głów. Czasze o takich łódkowatych kształtach pochodzą ze Skandynawji i tam do dziś są bardzo częste zarówno w Szwecji, jak Norwegji[35]. Formy te oddziałały na drewniane czerpaki rosyjskie[36] (ryc. 9), a prawdopodobnie za pośrednictwem rosyjskiem przedostały się także na terytorjum fińskie, gdzie je spotykamy u Zyrjanów nad Wyczegdą[37]. Bardzo jednak możliwe też, że są to wyniki dawnych łączności kulturalnych między temi obszarami, skoro zupełnie identyczne naczynie bronzowe z wczesnej epoki żelaznej znaleziono w Szatmár na Węgrzech[38].
Na tle tych zestawień występuje czerpak podhalański bardziej plastycznie, a zarazem jaśniej przedstawiają się nam porównania dawniej wyrażone. Dzięki Witkiewiczowi bowiem już Puszet[39] zwrócił swego czasu uwagę, że czerpak z wysp Admiralskich[40] z uchem zakręconem ozdobionem ząbcami, możnaby wziąć za typowy okaz zakopiańskiego zdobnictwa. Puszet oczywiście, ulegając obowiązującym wówczas ewolucyjnym zasadom, dziwił się, że tak identyczne prawie rezultaty osiąga ludzkość w niezależnych od siebie wypadkach. Dziś objaśniamy tę zgodność inaczej, już nie przypadkową zbieżnością, ale widzimy w tem wynik wędrówki form kulturalnych, jaka się odbywała w znacznym czasie i na znacznej przestrzeni.
Zresztą w tym szczególnym przypadku czerpak z wysp Admiralskich nie zbliża się specjalnie do typu podhalańskiego, lecz należy właśnie do grupy płytkich, łyżkowatych czerpaków, występujących szczególnie we wschodniej Europie i podobny jest raczej do niektórych ruskich czerpaków[41]. Natomiast z czerpakami podhalańskiemi pod względem formy najbliżej są spokrewnione kubki pasterzy francuskich z Basses Pyrenées[42].


∗                                        ∗

Przegląd materjału, dotyczącego czerpaków, pozwala na wyróżnienie następujących grup kulturalnych:
1) Płytkie łyżkowate czerpaki właściwe dla obszaru wschodniej Europy (Słowianie wschodni, Finowie) ale występujące także w Czarnogórze, na Węgrzech i w Siedmiogrodzie. (Ryc. 5, 6, 8).
2) Owalne, prawie półkuliste czerpaki południowosłowiańskie, mające swe analogje w południowej Francji i na Kaukazie. (Ryc. 3).
3) Łódkowate czerpaki skandynawskie, rosyjskie i fińskie. (Ryc. 9).
4) Podhalańskie czerpaki o kształcie lejkowatym, zbliżone do typu prehistorycznego (ryc. 7) oraz do form francuskich z Basses Pyrenées.
5) Walcowate czerpaki słowackie (ryc. 2), do których nieco podobne są czerpaki rumuńskie[43].
6) Huculskie czerpaki, które są jakby mieszaniną form wschodniosłowiańskich (rączka) i rumuńskich (kubek).

Adam Fischer.



DRUKARNIA „ORBIS” KRAKÓW





  1. Karłowicz J. Słownik gwar polskich t. I, str. 280—1; Gloger Z. Budownictwo drzewne, str. 195.
  2. Miary podane wedle 4 okazów czerpaków z Zakopanego w Muzeum im. Dzieduszyckich.
  3. Matlakowski Wł. Zdobienie i sprzęt na Podhalu. Warszawa 1915, str. 100—1, tabl. XLIV—XLV.
  4. Socháň P. B. Slovenské národné ornamenty. Turč. Sv. Martin. B. r. Tabl. 79.
  5. Socháň tabl. 149—150.
  6. Socháň tabl. 149 (trzy czerpaki u góry).
  7. Dwa okazy w Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie o wysokości 10 cm, a średnicy 17 cm z charakterystyczną rączką, pochyloną do środka naczynia.
  8. Haberlandt A. Kulturwissenschaftliche Beiträge zur Volkskunde von Montenegro, Albanien und Serbien. Wien 1917, tabl. IX, Nr. 15.
  9. Haberlandt A. Volkskunst der Balkanländer. Wien 1919, str. 60—61, tabl. XX; Peasant Art in Austria and Hungary. London, „Studio“ 1911, Nr. 525—535.
  10. Spiess K. Bauernkunst. Wien 1925, s. 43.
  11. Buschan G. Völkerkunde. Stuttgart 1926. II 2, Tabl. 214, Nr. 1—2.
  12. Buschan j. w. II 2, str. 821, ryc. 501, Nr. 4.
  13. Okaz w Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie.
  14. Szuchiewicz Wł. Huculszczyzna. Kraków 1902. T. I. str. 212.
  15. Okaz w Muzeum im. Dzieduszyckich; Prw. Szuchiewicz, T. I. 298—9.
  16. Socháň tabl. 78—79; Spiess, Bauernkunst, s. 43, ryc. 15, nr. 2.
  17. Peasant Art in Russia. London 1912, nr. 236.
  18. Ziemia IV (1913), s. 668.
  19. Peasant Art in Russia, nr. 435—441, nadto bliżej nieokreślony okaz w Muzeum im. Dzieduszyckich.
  20. Haberlandt A. Montenegro, Albanien und Serbien, Tabl. IX, nr. 10.
  21. Peasant Art in Austria, nr. 589—590.
  22. j. w. nr. 725—726.
  23. Buschan, Völkerkunde s. 1015, ryc. 666, nr. 4, 5.
  24. Kozłowski L. Młodsza epoka kamienna w Polsce. Lwów 1924, s. 59.
  25. Kozłowski j. w. Tabl. XIII, nr. 1, 6.
  26. Kostrzewski J. Wielkopolska w czasach przedhistorycznych. Poznań 1923, s. 68—69.
  27. Ebert M. Reallexicon der Vorgeschichte. Berlin. 1926, T. V, s. 356.
  28. Kostrzewski, Wielkopolska, s. 94—5, 97—8.
  29. Kostrzewski, s. 194—195.
  30. Schrader, Reallexicon d. indogerman. Altertumskunde. II. wyd. T. I, s. 356; Hoops J. Reallexicon der germanischen Altertumskunde, T. II, s. 559.
  31. Buschan, Völkerkunde. II 2, s. 485.
  32. Rütimeyer L., Ur-ethnographie der Schweiz. Basel 1924, s. 150.
  33. Haberlandt, Volkskunst d. Balkanländer, s. 60.
  34. Hoops, Reallexicon II, s. 559.
  35. Buschan, Völkerkunde II, 2, s. 490—492; Spiess, Bauernkunst, s. 42.
  36. Peassant Art in Russia, s. 239.
  37. Buschan j. w. s. 970.
  38. Spiess, Bauernkunst, s. 42.
  39. Puszet L. Studja nad polskiem budownictwem drewnianem. I. Kraków 1903, s. 85.
  40. Ratzel Fr. Völkerkunde. Leipzig 1894. T. I, s. 231.
  41. Peasant Art in Russia, nr. 441.
  42. Buschan j. w. ryc. 214, nr. 12.
  43. Tzigara — Samurcas Al. L’art du peuple roumain. Genève 1925, s. 41.





Tekst jest własnością publiczną (public domain). Szczegóły licencji na stronie autora: Adam Fischer.