Encyklopedja Kościelna/Assyrja

<<< Dane tekstu >>>
Tytuł	Encyklopedja Kościelna (tom I)
Redaktor	Michał Nowodworski
Data wyd.	1873
Druk	Czerwiński i Spółka
Miejsce wyd.	Warszawa
Źródło	Skany na Commons
Indeks stron

›››

[448] Assyrja. Wyraz herb. Assur, oznacza osobę i kraj. 1. Assur, syn Sema (Gen. 10, 22), wyszedłszy z Babilonji, założył na wschodnim brzegu Tygru, obok Mezopotamji, Niniwę, Rehoboth (Vulg. ulice miasta), Resen i Chale. Prawdopodobnie nie kogo innego, tylko tego Assura widzimy między bogami assyryjskiej monarchji, a imię jego, z innemi dodatkami, przybierali sobie królowie assyryjscy, jak np. Sardanapal (assyr. Asur-bani-habal, Asur stworzył syna). Greccy pisarze zamiast Assura podają Ninusa, za założyciela Niniwy, i przypisują mu już wielką potęgę wtedy, [449]kiedy Biblja kładzie zawiązki małego państwa. Lecz ten Ninus, równie jak jego żona Semiramida, jeśli nie są osobami bajecznemi, to oznaczają osoby historyczne późniejsze. — 2. Assur (Vulg. Assyrja), znaczy kraj założony przez Assura. Z początku było to małe państwo, graniczące od wschodu z Medją, od południa z Babilonją, od zachodu z Mezopotamją, od północy z Armenją. Mówiąc o Assyrji, trzeba odróżnić to jeograficzne jej położenie od stanowiska politycznego, jakie przybrała w VIII w. przed Chr., kiedy dosięgła najwyższego szczytu swej potęgi. Poprzednie jej dzieje od Assura do w. VIII są albo niepewne, albo mało znane. Opierają się głównie na Ktezjaszu^[1], Herodocie^[2] i Berozusie^[3]. Lecz z nich tylko dwaj ostatni zasługują na uwagę, bo Ktezjasz jest zbieraczem bajek, więcej niż historji. Według tego ostatniego, już Ninus wypędził z Babilonji dynastję arabską i zdobył Medję i Persję; żona jego Semiramis uczyniła Babilon wielkiém i pyszném miastem; a dynastja Ninusa miała panować w Babilonie 1000 lat. Więcej się zgadza z Biblją pod tym względem Berozus i Herodot, których wiarogodność w znacznej części potwierdziło odkrycie pomników, zapisanych dawném pismem assyryjskiém (ob. Klino-pismo). Według Herodota (I 95, 3), panowali Assyryjczykowie nad Azją przez lat 520, przed r. 788, t. j. zanim Medowie i Babilończykowie (pierwsi pod Arbacesem, drudzy pod Belezysem) zdobyli Niniwę, za zniewieściałego Sardanapala, i że wtedy rozciągało się ich panowanie do środka Azji Mniejszej i Armenji, obejmowało Medję, Babilonję i Mezopotamję. Z temi datami zgadza się i Berozus (ob. Babel, Babilon). Tak więc polityczne znaczenie Assyrji nie sięgałoby za r. 1300 przed Chr. Tu przebiegniemy tylko tę epokę jej, która ma styczność z Biblją (porów. Niniwa). Pierwszy raz występują Assyryjczycy w Palestynie pod Phulem, który na Manahema († ok. 760 r.), kr. izr., nałożył haracz (IV Krol. 15, 19). Phul nie spotyka, się na pomnikach klino-pismowych; tylko Teglath-Phalasar (ob.) w swych rocznikach kładzie tego Manahema na liście swych hołdowników. Było to prawdopodobnie ok. r. 742 (jeżeli pomniki assyryjskie dobrze są odczytane i dokładniejszą jest, ich chronologja od biblijnej), kiedy Teglath-Phalasar wojował z syryjskim królem Razinem. W takim razie musielibyśmy też poprawić powszechnie przyjętą datę panowania Azarjasza, czyli Ozjasza (Vulg. 809—758) i kilkanaście lat później naznaczyć, bo Azarjasz występuje także na pomnikach Teglath-Phalasar (ob.), lubo jest względem niego niezależnym, tak samo jak w Biblji. Według Biblji, Manahem zaprosił Phula na pomoc (IV Król. 15, 19—20) przeciw zbuntowanym pokoleniom za Jordanem. (Ruben, Gad i półowa Manassesa). Phul, czy też [450]jego następca Teglath-Phalasar, buntowników uprowadził do niewoli (I Par. 5, 26), ale Manahem musiał płacić haracz. Nie długo potem Achaz, król judzki, przez Razina z Syrji, i Faceasza kr. izr. zagrożony, wezwał także pomocy króla assyr. Teglath-Phalasara (ok. r. 740). Ten pomoc wprawdzie udzielił, ale Achaz musiał zostać hołdownikiem i przyjąć jego kult assyryjski (IV Król. 16, 1..). Pomniki assyryjskie liczą rzeczywiście Achaza między hołdownikami (r. 733). Nadto, Teglath-Phalasar wielu mieszkańców królestwa Izr. przeniósł do Assyrji (IV Król. 15, 29), król. Judzkie spustoszył, oprócz nałożenia haraczu (II Par. 28, 20. 21); w Samarji zaś ustanowił Ozeasza królem. Nie koniec tym nieszczęściom Palestyny. Królowie assyryjscy zamierzyli zdobyć brzegi morza Śródziemnego, będące w ręku królów Azotu, Gazy, Sydonu, Tyru, Akkaronu, a droga do nich wiodła przez królestwo Izr. Z drugiej zaś strony Egipt, widząc w tym kroku zagrożenie swej potęgi, dodawał otuchy drobniejszym państwom (fenickim i palestyńskim) przeciw Assyrji. Salmanassar (ob.), ciągnąc do Tyru, shołdował Ozeasza, kr. izr. (ok. r. 727), a gdy ten zawarł potém przymierze z królem Egiptu, Salmanassar (725) królestwo jego najechał, samego wziął do niewoli (IV Król. 17, 4) i stolicę (Samarję) obległ. Oblężenia dokończył prawdopodobnie jego następca Sargon (ob.), zwany także Salmanassarem (od r. 722—705): Izraelitów zapędził do miast assyryjskich i medyjskich (IV Król. 17, 6. 18, 11). Ten także wojował przeciw Azotowi, Tyrowi, Arabji i Babilonji, a mieszkańcami ostatnich dwóch krajów zaludniał spustoszoną Samarję (ob) i położył ostateczny koniec królestwu Izraelskiemu (722 r.). Po Sargonie nastał Sennacheryb (705—681). Zapewne z poduszczenia Egiptu, powstały przeciw niemu drobne państwa fenickie. Według pomników assyr., Ezechjasz uczestniczył w tém powstaniu, gdy Padi'ego, króla Akkaronu, hołdownika Sennacherybowego, wziął do niewoli. Sennacheryb spustoszył Judeę, Ezechjasza zmusił do haraczu (IV Król. 18, 13. 19, 16). Tymczasem, czy to dla zamieszek w Babilonji, lub innych prowincjach Assyrji, czy też dla przygotowania się przeciw Egiptowi, wrócił Sennacheryb do Niniwy i tam posłów Ezechjasza z darami przyjmował. Chcąc się jednak Ezechjasz uwolnić z poddaństwa, sprzymierzył się z królem Egiptu. Ztąd nowa wojna. Sennacheryb, z ogromną armją, przechodząc przez Arabję do Egiptu (Izaj. 31, 1...) wysłał część swego wojska pod Jerozolimę (IV Król. 18, 17.. Izaj. 36, 1...), a z drugą podążył ku Egiptowi. Jednej nocy, według przepowiedni Izaj. 10, 26. prawie cała potężna (185,000) armja od zarazy wyginęła (IV Król. 19, 35. Izaj. 37, 36). Szczątki jej połączyły się zapewne z armją przeciw Egiptowi wyprawioną i przez Sennacheryba dowodzoną; ale i tę, według Herodota (Histor. II. 141), rozproszył Tharaka, król Etjopji. Sennacheryb przeto ze wstydem wrócił do Niniwy (IV Kr. 19, 37. Izaj. 37, 37) i zemstę swą wywierał na jeńcach żydowskich, dawniej uprowadzonych (Tob. 1, 24). W Niniwie nowe zaszły go niepokoje. Merodach-Baladan (ob.), kr. Babilonji, wypowiedział mu posłuszeństwo. Sennacheryb odebrał mu władzę, a na jego tronie posadził syna swego Asarhadona (ob.). W niedługi czas potém, Sennacheryb przez własnych synów: Adramelecha i Sarazara, zamordowany został, a tron assyr. po nim objął Asarhadon (IV Kr. 19, 37. Izaj. 37, 38. Tob. 1, 24. II Paral. 32, 21), którego nie trzeba brać za jednego z Asurnadinem, bratem jego, mianowanym poprzednio przez ojca królem Babilonji. Asarhadon jeszcze za [451]życia swego odstąpił tron niniwski Asur-bani-palowi (grec. Sardanapalowi), Babilonję zaś powierzył drugiemu synowi, imieniem Samalsukin (grec. Saosduchin, Saosducheus), a tym podziałem może przyśpieszył upadek monarchji assyr. Za Asarhadona (681—668) i za jego następcy Sardanapala (od r. 668) roczniki assyr. mieszczą Manassesa, króla judz., na liście hołdowników assyr. (ap. Schrader, Die Keilinschr. u. d. A. Test. str. 228). Według II Paral. 33, 11—13, wojsko assyryjskie uprowadziło Manassesa do Babilonu w niewolę, z której on jednak powrócił. Wspomniany Sardanapal V był ostatnim potężnym królem dawnej assyryjskiej dynastji, której stolica była Niniwa. Historycy greccy wystawiają go zniewieściałym: był to jednak monarcha uczony, jak o tém dowodzi znaleziona w jego pałacu bibljoteka^[4], i bitny. Rozszerzył panowanie swe do Egiptu, podbił Tyr i wiele innych prowincji (ob. Revue des quest. histor. Octob. 1871. s. 399...), ale nie mógł powstrzymać upadku swego państwa. Poprzednicy jego już musieli często walczyć przeciw swym lennikom, królom Babilonji i Medji. Podczas, gdy był zajęty wojennemi wyprawami, brat jego Samalsukin, sprzymierzywszy się z Elamitami i Arabami, pobudził Babilończyków przeciw Niniwie. Medja jeszcze za Dejozesa (714) zrzuciła z siebie jarzmo assyryjskie, podbiła Persję i inne prowincje sąsiednie, i pomogła potém królom babilońskim do zupełnego obalenia assyryjskiej monarchji, ok. r. 625 przed Chr., pod Asurdanilem. Assyrja stała się odtąd prowincją monarchji chaldejsko-babilońskiej, która po niej objęła panowanie nad światem zachodniej Azji, a potém monarchji Perskiej. W katalogu satrapji Darjusza, Ass. jest prostą satrapją Athuria i odpowiada późniejszej prowincji Adiabene, dziś Kurdystan. Porówn. art. Babilonja, Chaldea, Niniwa. X. W. K.

1. Ctesias, grek, lekarz Artaxerxesa Mnemona, ok. r. 400 przed Chr., pisał Historiam de rebus Persicis, Assyriis et Indicis. Lecz tylko z niej fragmenta przechowali inni pisarze, a najwięcej Djodor sycylijski (w I w. przed Chr.), w swej Bibliotheca historica. Ob. Ctesiae reliquiae illustratae, a C. Müllero, Paris 1844.
2. Żył ok. r. 440; napisał Historiarum lib. IX. Historyk poważny.
3. Berosus, kapłan chaldejski w Babilonie za Alexandra Wiel.; z roczników królewskich opisywał historję Chaldei i Babilonji. Tylko fragmenta z niej przechowali: Euzebjusz (Praeparatio Evangelica), Józef Flawjusz (Antiquitates Judaicae), Jerzy Syncellus (Chronographia) i inni.
4. Bibljoteka niniwska składałaskładała się z dachówek, t. j. tablic ceglanych, gładkich, kwadratowych, pokrytych z obu stron pismem klinowém, drobném, ścisłém. Napisy robiono przed włożeniem tabliczki w ogień. Tabliczki, składające jedno dzieło, były numerowane. Tym sposobem bibljoteka wyglądała jak skład dachówek. Layard dość sporą liczbę ich złożył w Muzeum W. Brytanji. Z tych początków doszli uczeni, że Assyrja posiadała encyklopedję grammatyczną, o trudnościach pismiennych i językowych, słownik języka kasdoscytyjskiego, z objaśnieniami po assyryjsku, dykcjonarze, traktaty z prawa cywilnego, dzieła chronologiczne, historje Niniwy i Babilonu, dzieła jeograficzne, statystyczne, o mitologji i astronomji; mieli też inne encyklopedje, zbiory hymnów, traktaty arytmetyczne, które dowodzą, że Pythagoras ztamtąd wziął system tabliczki mnożenia; mieli spis obserwacji astronomicznych. Do tego niniwska bibljoteka była otwartą do użytku publicznego. Na końcu owej encyklopedji grammatycznej czyta się: „Pałac Assurbanipala, króla świata, króla Assyrji, któremu Nebo i bogini Tascuit (nauki) dały uszy do słuchania i otworzyły oczy do widzenia tego, co jest podstawą rządu, objawiły królom, moim poprzednikom, to pismo klinowe, objaw boga Nebo, boga mądrości najwyższej; spisałem ją na tabliczkach, naznaczyłem, uporządkowałem, umieściłem w swoim pałacu dla nauki poddanych.“ ob. Cavaniol. Les Monuments en Chaldée. Paris 1870 str. 42.