Encyklopedyja powszechna (1859)/Ałtaj
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Encyklopedyja powszechna |
| Tom | Tom I |
| Rozdział | Ałtaj |
| Wydawca | S. Orgelbrand |
| Data wyd. | 1859 |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Indeks stron | |
Ałtaj, systemat gór w północnej Azyi, rozciągających się pomiędzy 48° a 55° szerokości północ. i 99° a 109° długości wschodniej, zwany po mongolsku Ałła-iin-oola, po chińsku Kin-szan, znaczący Złote góry. Kałmycy, pierwotni gór tych mieszkańcy, pod imieniem Ałtaj rozumieją nietylko góry, ale i krainę, rozciągającą się od źródeł Czarysza do Bii, a na południe do źródeł Katuni. Uczony Pallas za nadto wielką rozległość nadaje całemu systematowi; łączy go na zachód przez stepy Kirgizkie z górami Uralskiemi, a na wschód przedłuża do Oceanu, który wschodnie brzegi Azyi oblewa i uważa go za najpotężniejszy górny systemat istniejący na powierzchni globu. Humboldt przeciwnie, w nadto może ciasne zamyka go granice: zawiera go pomiędzy południkami Semipołatyńska i jeziora Bajkał, odłącza łańcuch gór Abakańskich i Kuznieckich, ciągnących się od jeziora Teleckiego ku północy, bez żadnej na to uzasadnionej przyczyny; i tak ścieśnionemu całemu systematowi nadaje w przybliżeniu powierzchnię 4,400 mil □ morskich (20 na stopień geograficzny), to jest cztery razy większą niż Szwajcaryi; z tą jeszcze uwagą, źe prawie cały ten systemat znajduje się w granicach Rossyi, a mała tylko część przechodzi w Chińskie posiadłości. Podział na mały, i wielki Ałtaj, w większej części kart i dzieł geograficznych przyjęty, nie zdaje się żadnej mieć zasady. Powód do tego dał Abul-hazy, dzieląc go na wielki i mały, uważając za granice tego rozdziału przeciwne brzegi Irtysza, około jeziora Nor-Zajsan. Ale podział podobny, ani w tem miejscu, ani na południe i północ rzeki Buchtarmy, nie ma żadnej zasady geologicznej; tem więcej, że na miejscu samém, ani Rossyjanie, ani Kałmycy zamieszkujący Ałtaj wschodni, bynajmniej tej różnicy nie czynią; nawet karty wielkiego Atlasu chińskiego, ze 104 części złożonego, a przez missyjonarzy astronomów z Pekinu, za cesarza Kian-lounga dokonanego, ani też szczegółowe opisy autorów chińskich o zachodniej granicy Niebieskiego Państwa, niczém tej hypotezy o wielkim Ałtaju nieusprawiedliwiają. Nawet, o ile wiadomo, łańcuchy gór tego systematu znajdujące się w granicach chińskich, są o wiele niższe od Ałtaju w posiadłościach rossyjskich będą cego, któremu tém mniej nazwa małego Ałtaju byłaby właściwą. Prawdopodobnie góry Ała-tau, należące do systematu Thian-szan (gór niebieskich), daleko wyższe od ałtajskich i wiecznemi lodami okryte, przez blizkość swoją i podobieństwo w nazwisku, dały pierwszy początek mniemaniu o wielkim Ałtaju. Góry Ałtajskie nie łączą się bynajmniej z Uralskiemi, jak to długo mylnie utrzymywano i na większej części kart geograficznych dotąd postrzegać się daje. Wprawdzie Humboldt nie zalicza gór w stepie Kirgizkim średniej hordy do systematu ałtajskiego, chociaż z tym systematem najwięcej mają łączności i powinowactwa: powiada albowiem, źe między 49° a 50° szer. półn. jawne się okazują usiłowania przyrody, natężenia sił podziemnych do utworzenia łańcucha gór; ale te gromady poziomych wzgórków i skał odosobnionych, które Ałtaj wypuszcza na zachód, nie dosięgają pochyłości Uralu i nagle się przerywają na południku, pomiędzy twierdzami Presnowską i Presnogórkowską. Tu się bowiem zaczyna ów szereg jezior i przerwa wyniosłości, ów jakoby żłób ziemny, o którym mówiliśmy pod wyrazem „Aksakał-barby.“ Idąc więc w części za powagą Humboldta, granicą całego systematu Ałtajskiego, od zachodu naznaczamy rzekę Irtysz, po wyjściu jej z jeziora Nor-Zajsan i rzekę Ubę, wpadającą doń z prawego brzegu, powyżej miasta Semipołatyńska; zaś od wschodu południową kończynę jeziora Bajkał. Nazwaliśmy góry Ałtajskie górnym systematem, bo nie jest to żaden pojedynczy łańcuch, od zachodu ku wschodowi się ciągnący, ale niejako węzeł gór, z wielu gromad złożony i w różnych rozchodzący się kierunkach, a oddzielonych od siebie głębokiemi dolinami, będącemi łożyskami licznych rzek i strumieni, które do utworzenia największych rzek Sybirskich, to jest Irtyszu, Oby i Jenisseja, wodami swemi się przyczyniają. Poczynając więc od prawego brzegu Irtyszu, w kierunku od zachodo-południa ku wschodowi północnemu, ciągną się łańcuchy: Narymski, Burczumski, Sajliuhemski, Sajański, Sabiński, które mniej więcej możnaby przyjąć za jedno ciągłe pasmo i których grzbiet stanowi granicę pomiędzy Rossyją i Chinami. Na północ od tych łańcuchów, to jest w granicach Rossyi, oddzielają się. 1) Od łańcuchów Narymskiego i Bur-czumskiego, pasmo Chołsuńskie i Koksuńskie, a od tego ostatniego Ubińskie i Tigereckie, pomiędzy dolinami rzek Naryma, Buchtarmy i Katuni, oraz Uby, która oddziela pasmo Ubińskie od Tigereckiego. 2) Od łańcucha Sajliuhemskie-go, wychodzą Czujskie i Katuńskie biełki, rozdzielone od siebie doliną rzeki Arguta, a zawarte między dolinami górnej Katuni i Czui. Dolina rzeki Kok-su oddziela pasmo Katuńskie od Tigereckiego, z którem się łączą zniżające się ku północy Czaryskie biełki, Anuskie i Urusulskie. Pomiędzy dolinami rzek Czui i Arguta i górnej Katuni, jest najwyższa podniosłość gór Ałtajskich. 3) Z punktu łączącego łańcuchy Sajliuhemski i Sajański, wychodzą w kierunku północnym góry Kurajskie, łączące się z Ajgułackiemi i Teleckiemi, a zawarte między dolinami rzek Czui, dolnej Katuni, Baszkausu i Czułyszmana. 4) Z łańcucha Sajańskiego, pomiędzy doliną Czułyszmana i jeziorem Teleckiem (Ałtyn-nor), a rzeką Abakanem, wydziela się pasmo gór Abakańskich, mających kierunek z południa ku północy i łączy się z górami Kuznieckiemi, które po prawym brzegu rzeki Tomu, prawie aż pod Tomsk sięgają. Z wyliczonych tu gór, pasmo Katuń-skich biełków jest najwyższe. P. Gebler, który w r. 1833 i 1835 trzy przedsięwziął wyprawy i skreślił gór tych kartę, za najwznioślejszy punkt uważa górę Biełuchę i słupy Katuńskie: majestatyczny wierzchołek Biełuchy, rozdzielający się na dwa szczyty, wiecznemi lodami okryte, z których zachodni wyższy od wschodniego, uważa za niedostępny: w przybliżonym rachunku trygonometrycznym, daje jej wysokość 3,352 metry (10,300 stóp) nad powierzchnią oceanu. Po niej najwyższe góry są: Ałas-tu i Irbis-tu, zwane Słupami Katuńskiemi, przy źródłach rzeki tego imienia, i dotykające nieznanego dotąd łańcucha Sajliuhem-skiego. Z rzek licznych, które w tej części Ałtaju biorą początek, widzimy, źe Kurczum, Narym, Buchtarma, Uba, wpadają do Irtysza; Czurysz i Anui do Oby; Czuja, Argut, Kok-su, Urusul do Katuni; Baszkaus do Czułyszmana: które także wszystkie swoje wody zlewają do rzeki Oby. Nareszcie Abakan, z rzekami Any i Dziabacz, wodami swemi powiększają strumień górnego Jeniseja. Południowa strona Ałtaju, to jest zawarta w granicach Chin, mało nam jest znajoma. Za pomocą więc Humboldta, takie o tych pasmach możemy podać wiadomości. 1) Góry Kurczumskie, oddzielone od łańcucha Narymskiego doliną rzeki Kurczuma, ciągną się od zachodu na wschód, po prawym brzegu górnego Irtyszu. Łańcuch ten rozdziela się na gałęzie Saratau, Dalenkhara i Arkaouł i o wiele jest niższy od gór Narymskich. 2) Góry Taugnu. Oddzielają się od Ałtajskich, na wysokości łańcucha Sajluhemskiego, około źródeł Czui: okrążają obszerną dolinę wyższego Jeniseja, tworzącego sie przez zbieg rzeki Kemczyk i Oula-kem: dalej rozdzielają się na kilka pasm, z których północne łączy się z łańcuchem gór Sajańskich, a południowe z łańcuchem Oulangom i Malakha. 3) Góry Oulangom są niejako przedłużeniem lub może łańcuchem równoodległym od Kurczumskiego i biorą kierunek ku źródłom rzeki Orkhon, wpadającej do Selengi, w dalszym ciągu przybierają nazwisko Malakha, a na południku jeziora Koussu-goul, pod nazwą Kuku-oala dochodzą do granic pustyni Gobi. 4) Nareszcie, góry Sajańskie, czyli Ergik, biorąc naprzód nazwę Sabińskich (Szabina-oala) i posuwając się ku jezioru Bajkał, przybierają nazwisko Mundurgan-Oala, gór Gourbi czyli Tunkińsk i Kamarnoj Chrebiet, gdzie góra wielki Kamar jest punktem najwznioślejszym. Góry Mundurgan, jakkolwiek znacznie jeszcze od Bajkału oddalone, nazywane bywają niekiedy górami Bajkałskiemi. Właściwy Ałtaj, zwany przez rossyjskich pisarzy Ałtaj-Koływan, przedstawia się jako obszerny cypel na kończynie zachodniej całego systematu. Na tym to cyplu, na stokach jego zachodnim i południowym, odkryto rozsypy metaliczne, które od r. 1736 i 1745 stały się przedmiotem ciągłej i rozległej esploatacyi. Nazwisko Ałtaj-Koływan, okręgów, min i fryszerek Koływan-Woskresieńskich, zaliczyć należy do pamiątek historycznych, albowiem nie ma ani gór, ani min Koływańskich: znajdujemy tylko jezioro tego nazwiska, w romantyczném położeniu i małą mieścinę Koływan, u stóp Sinej-Sopki leżącą, w której nie ma żadnych fryszerek, tylko jest cesarska szlifiernia kamieni, to jest granitów, jaspisów i porfirów ałtajskich. Kamienie te dostarczyły do cesarskich pałaców w Petersburgu, znacznej wartości przedmioty, a między innemi wielką wannę 8 stóp w średnicy, a 4 stopy i 5 cali wysokości mającą. Blok jaspisu, który był do tej wanny użyty, ważył 28,000 funtów; sprowadzony był do fabryki z odległości werst 40, przez naj-przykrzejsze góry w ciągu dni 8, przez 100 robotników. Do obróbki i wyszlifowania potrzeba było trzech lat czasu, a pomimo niźkiej płacy robotnika, koszt na miejscu wyniósł 35,000 rubli assygnacyjnych. W r. 1725 niedaleko tego zakładu, przedsiębiorczy Nikita Demidów urządził pierwsze hamernie miedzi (Koływański zawód), i te nadały imię całej okolicy, lecz dla braku materyjału palnego i z powodu odkrycia srebra złotodajnego, przeniesiono te zakłady do Barnaułu, dzisiejszego punktu głównego i zarządu górniczego i wspaniałych zakładów metallurgicznych. Położenie bogatych min Zmiejnogórska, Zyrianowska, Ridderska i Krukowska, dowodzi, że strefa srebrnonośna tworzy zaledwie trzecią część właściwego Ałtaju, uważanego w swoich naturalnych granicach, pomiędzy rzekami Narymem i Buchtarmą a Zmiejnogórskiem i kończyną północną jeziora Teleckiego. Góry te, oprócz porfirów i jaspisów, posiadają węgiel ziemny i obfitują w kopalnie złota, srebra, żelaza, miedzi, ołowiu. W urzędowych raportach z kopalni Koływano-Woskresieńskich, widzimy, że exploatacyja metali, mianowicie srebra i ołowiu, która w r. 1745 zaledwie wynosiła 45 pudów srebra, w dalszym czasie wzrosła do tego stopnia, źe od r. 1828 do 1834, w ciągu lat pięciu, wydobyto 5,205 pudów srebra, a 239,488 ołowiu. Większa część tych gór pokryta jest lasem. Rosną tu: cedr, jodła, sosna, brzoza, topol, jesion, wierzba i t. d. Flora ałtajska podobna do europejskiej, ale tylko po źródła Jenis-seja. Po za tą rzeką ku wschodowi, rozpoczyna się świat roślinny prawdziwie azyjatycki, jak gdyby wędrówka roślin w tym punkcie wstrzymaną została. Królestwo zwierzęce w górach Ałtajskich przedstawia nam także szczególny fenomen, że znajdujemy obok siebie zwierzęta stref najodleglejszych: i tak, na południowych stokach gór Ałtajskich, zamieszkują jednocześnie reny (cervus tarandus), tygrys królewski, łosie (cervus alcis) i pantera zwana irbis. Pierwotnemi gór tych mieszkańcami, mianowicie gór Taugnu, byli Samojedzi (Soyotes), którzy posunęli swoje wędrówki ku oceanowi Lodowatemu, a o których długi czas w Europie mniemano, że są wyłącznie ludem nadbrzeżnym i północnym. Też same góry w dalekiej starożytności stanowią granice pomiędzy rasą turecką czyli południową, a Kirgizami czyli Hakami od północy. W początkach zeszłego wieku, a mianowicie od czasu, gdy Demidów odkrył tam kopalnie, Rossyjanie osiadać zaczęli, znajdując jeszcze w tych górach ziemię bardzo do uprawy sposobną: powstało sześć miast, jako to: Barnauł, Kuznieck, Bijsk, Koływan, Ust, Kamienogorsk i Buchtarmińsk i 40 fortpoczt straży granicznej. Do okręgu górniczego Koływano-Woskresieńskiego, należy 40 wołości, w których się liczy 1,275 wsi z cerkwiami. Wiele z nich jednak znajduje się nie w górach, ale u podnoża gór. Ludność wynosi 190,000 mieszkańców, domów zaś 34,435. Pszczolnictwo przed 50 laty tu zaprowadzone, nadzwyczaj się Rozmnożyło, tak, że oprócz leśnych, liczą tu 90,000 ułów, które w roku 1826 wydały 18,329 pudów miodu, 1428% pudów wosku. Niemały też dochód przynoszą orzechy cedrowe. Wiadomości statystyczne o górach Ałtajskich, oparte tu są na artykule, zamieszczonym w encyklopedycznym słowniku rossyjskim. Obszerniejszą o nich wiadomość powziąć można z podróży p. Ledebour, professora uniwersytetu dorpackiego, pod tyt. Reise durch das Altaj-Gebirge, Berlin 1829, tomów 2; Asie centrale, par A. de Humboldt, Paris 1843 r., tomów 3, oraz z prac Helmersena, Geblera, Gustawa Rose i innych w Rocznikach Akademii Petersburgskiej zamieszczonych. G. Z.
