Encyklopedyja powszechna (1859)/Ałun
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Encyklopedyja powszechna |
| Tom | Tom I |
| Rozdział | Ałun |
| Wydawca | S. Orgelbrand |
| Data wyd. | 1859 |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Indeks stron | |
Ałun. Rozmaite gatunki ałunów są tylko odmianami jednego i tegoż samego gatunku, przedstawiającego najlepszy przykład soli podwójnej, w której jedna z zasad zastąpioną bywa przez rozmaite inne z nią jednokształtne zasady. Wzór ogólny chemiczny ałunu jest więc: SO3Al2O3 + SO3 Ro + 24 Aq. Rozpuszczają się w dziewięciu wagach wody zimnej i w połowie wagi wody gorącej, co daje łatwy sposób krystalizowania ich i oddzielenia od maleryj ziemnych, z któremi pomieszany znajduje się w naturze. Pierwotna postać ałunu jest sześcian równo-osiowy, najpospolitsze jego kryształy są ośmiościany foremne, często nałożone stosami jedne na drugich, tworząc tym sposobem kolumny najeżone kątami bryłowemi na wierzchołkach. Kryształy ałunu są przezroczyste, z odłamem szklistym i muszlowym. C. g. 1,753, rysuje gips, a rysowany bywa węglanem wapna, topi sie, pozostawiając po ostygnięciu massę gąbczastą. Odmiany znane w naturze są następujące: 1) Ałun amonijakalny (Ammonalumm, Beudant) w massach włóknistych, białych, rozpuszczalnych, ostrego alkalicznego smaku; z alkalijami ogrzewany wydziela ammoniak. Jest to ałun w którym potaż został zastąpiony przez ammoniak. Znajduje się w kopalniach lignitu w Tchermig w Czechach, w Solfa-tara przy Neapolu, na Etnie. 2) Ałun potażowy, najpospolitszy ze wszystkich ałunów w naturze, zwykle w postaci wykwitów, rzadko bardzo krystaliczny, znajduje się w niezliczonych miejscowościach. 3) Ałun sodowy, własnościami swojemi zupełnie podobny do ałunu potażowego; znaleziono go w południowej Ameryce, w prowincyi Saint-Jean, na wschodnim stoku Andów. 4) Ałun magnezytowy, znaleziony w południowej Afryce w massach włóknistych, magnezyja i manganez zastępują w nim alkali. W Peru znaleziono również ałun magnezyjowy, który pan Hayes opisał i nazwał Pikoryngitem, ma on przy sobie tylko 22 jednostniki wody. 5) Ałun manganezowy, znaleziono w Lagoa-Bay w południowej Afryce, w postaci włóknistej z blaskiem jedwabistym, podobnym do asbestu. Alkali w ałunie tym całkowicie zastąpione jest tlenkiem manganu. 6) Ałun żelazisty, Rammelsberg znalazł, że odmiana ałunu z Morsfeldt w Bawaryi reńskiej, ma alkali zastąpione tlenkiem żelaza. Odmiana ta ma postać pierzastą, włosistą. Forchhamer znalazł podobnyż ałun żełazisty w Islandyi i nazwał go Halotrichitem, a w ostatnich czasach podobnyż ałun znalazł Scacchi w Puzzuoli, inni zaś mineralogowie w okolicach Królewca, gdzie go zwią ałunem pierzastym i kesamohalitem. — Pod tém nazwiskiem rozumiemy w chemii cały szereg soli podwójnych, krystalizujących z 24 jednostnikami wody, w składzie swym odpowiadających następującej formule ogólnej: MO2RO3 + M2O3, 3RO3 + 24 Aq. Najpospolitsze ałuny są zwykle związkiem dwóch siarczanów; jednego o zasadzie jednokwasowej, drugiego o trzykwasowej. Mniej pospolite zawierają kwas chromny (CrO3) równokształtny z kwasem siarczanym (SO3). Stosownie do tego jakie zasady oznacza MO i M2O3, rozmaite będą ałuny; i tak: jeśli za MO podstawiemy potaż (KO), sodę, (NaO) lub amoniję (AmO); otrzymamy ałun potażowy, sodowy lub amonijakalny; podstawiając znowu za M.O, zasady odpowiedniego składu jak glinkę (Al2O3), półtorotlenki żelaza (Fe2O3), chromu (Cr2O3), i manganu (Mn2O3), będziemy mieli ałun glinkowy, żelazny, chromowy lub manganowy. Kombinując te dwa rodzaje siarczanów między sobą, otrzymamy rozmaite ałuny jak np. potażowo-glinkowy, potażowo-chromowy i t. p. Ałuny przedstawiają piękny przykład równokształtności (izomorfizmu) (ob.); wszystkie bowiem krystalizują jednakowo, a zwykłą ich formą krystaliczną jest ośmiościan równoosiowy. Ciemny, prawie czarny kryształ ałunu chromowego, wzrasta w roztworze ałunu zwyczajnego, bez najmniejszej zmiany w kształcie; można go jeszcze powlec warstwą ałunu żelaznego lub manganowego, a kształt bynajmniej się nie zmieni. Obecnie nazwę ałunu na większą jeszcze liczbę związków rozciągnąć wypada, otrzymano bowiem wiele ałunów, w których jako zasadę MO, podstawiono rozmaite amonijaki organiczne; jak metylijak, etylijak, amylijak i t. p. (ob. amonijak). Z pomiędzy tak wielkiej liczby związków, najwięcej mają zastosowań ałuny glinkowe; a mianowicie: potażowy i amonijakalny. Ałuny te najwięcej są używane w farbierstwie i drukowaniu perkalików, do utwierdzania kolorów na tkankach; działają tu one swoją glinką, która łącząc się z farbnikami, wydaje z niemi związki nierozpuszczalne w wodzie, zwane pospolicie lakkami farbierskiemi (ob.). Lakki te używane jako farby klejowe i pokostowe, przy pomocy ałunu również na wielką skalę są wyrabiane. Oprócz tego ałun używa się jeszcze: w białoskórnictwie, do wyprawy skór i futer; w fabrykacyi papieru, do klejenia; w medycynie i weterynaryi. Bywa także używanym do klarowania wody mętnej; tworząc bowiem ze znajdującą się w zawieszeniu glinką ałun nierozpuszczalny, zabiera znajdujące się w wodzie nieczystości, i szybko z niemi opada; woda jednak taka, do picia używaną być niepowinna. Używano także ałunu do fałszowania chleba, wina i piwa (ob.). Ponieważ najważniejszém ciałem w ałunie jest glinka, dla tego w wielu razach, mianowicie w farbierstwie, zamiast ałunu zwyczajnego, używają czystego siarczanu glinki. K. J. — T. C.
