Encyklopedyja powszechna (1859)/Apologeci
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Encyklopedyja powszechna |
| Tom | Tom II |
| Rozdział | Apologeci |
| Wydawca | S. Orgelbrand |
| Data wyd. | 1859 |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Indeks stron | |
Apologeci. Tak nazywają się w rozleglejszem znaczeniu, teologowie, którzy pisali w obronie religii chrześcijańskiej, przeciw jej nieprzyjaciołom; zaś w ściślejszem znaczeniu, pisarze, którzy żyli za czasu Ojców Kościoła, podczas wielkiej walki między poganizmem, a wiarą chrześcijańską, i którzy pod tym względem, składają szczególną kategoryję w literaturze patrologicznej. O tych ostatnich tu mówimy. Jako obrońcy sądowi występowali Apologetycy: 1) Quadratus i 2) Arystydes, którzy oba, podczas długiego pobytu cesarza Adryjana w Atenach złożyli mu apologije. W skutku tych apologij, które później zaginęły, cesarz zalecił rządcom miast ograniczyć samowolność w karach wymierzanych na chrześcijan i bezzasadność oskarżeń. 3) Ś. Justyn męczennik, autor dwojga apologij. Pierwszą, najobszerniejszą, najśmielszą i najzupełniejszą, złożył Antoninowi Pobożnemu. Drugą, najfilozoficzniejszą, obejmującą porównanie chrystyjanizmu z poganizmem, zaniósł do senatu rzymskiego. Nie wzięły one pomyślnego skutku, gdyż sprowadziły uwięzienie i śmierć szlachetnego apologety (r. 167). W żadnej epoce nie występowali liczniej obrońcy sprawy chrystyjanizmu, jak za Marka Aurelijusza, który zaraz w pierwszych latach panowania swego, wydał edykt przeciw chrześcijanom, i dał tém hasło w różnych częściach imperyjum do krwawego prześladowania. 4) Meliton, biskup Sardes. 5) Milcyjades, filozof chrześcijański w Azyi Niniejszej. 6) Klaudyjusz Apollinary, biskup hijeropolitański we Frygii. 7) Atenagoras, filozof ateński, jak sam siebie mianował. Wszyscy czterej przesłali cesarzowi apologije, w których wyłożywszy główne dogmata nauki chrześcijańskiej, usprawiedliwiali chrześcijan z potwarczych posądzań i urojonych oskarżeń o ateizm, dzieciobójstwo i kazirodztwo, o które ich obwiniano. Z tych czterech apologij, jedna tylko Atenagorasa doszła naszych czasów. Poczet apologij sądowych i politycznych zamyka 8) Tertulijan, który naprzód nie do cesarza Septymijusza Sewera, ale do senatu rzymskiego przesłał swoje księgę Apologeticus liber, bezwątpienia najgruntowniejszą i najwymowniejszą ze wszystkich, jakie do owego czasu zjawiły się. Zwycięzko zbija z ogniem, zarzuty wymierzone przeciw chrześcijanom i silną dłonią odrzuca je na samże poganizm. Oprócz tego głównego dzieła, liczyć należy do tej kategoryi obronę spokojniejsza, złożoną Scapuli, rządzcy Afryki i dwie księgi do pogan, Ad nationes, które treścią i metodą są tylko wyciągiem z wyżej wspomnionej księgi Apologetycznej Tertullijana. Do drugiego rzędu apologij należą pisma literackie, wykładające naukę chrześcijańską poganom. Mogą być dzielone albo podług swej obszerności i ważności, albo według dążności specyjalnej. Pod względem dążności i czasu, w którym się pokazywały, można liczyć do apologij literackich drobne pisma, które noszą spólne znamię, wykładając z jednej strony przed światłem rozumu błędy i niedorzeczność pogaństwa, z drugiej zaś broniąc prawdy i doskonałości chrystyjanizmu przeciw zarzutom pogan. Do tego rzędu należą 9) ś. Justyn, autor mowy do Greków, Oratio ad Graecos, w której usprawiedliwia swoje nawrócenie się wyliczeniem wszelkich błędów bałwochwalstwa, tudzież napomnienia pogan, Cohortatio ad Gentes, w którem wykazuje jak ogromna przestrzeń przedziela łaśnie poetów i przypuszczenia filozofów od prostej i poważnej nauki Mojżesza i proroków o Bogu i rzeczach boskich. 10) Teofil, biskup antyjocheński, który w podobnymże duchu i prawie w tejże formie co ś. Justyn napisał trzy księgi do przyjaciela swego Autolyka. 11) Tertullijan pisał de Idololatria, około roku 205. 12) Minucyjus Felix, prawnik rzymski, ułożył dyalog, pod tytułem Octavius, w którym dwaj przyjaciele rozprawiają o poganizmie i chrystyjanizmie, a poganin w końcu się nawraca. 13) Ś. Cypryjan napisał szczupły traktat de Idolorum vanitate, którego argumenta i układ wskazują, że może być uważany za skrócenie lub wykład apologij poprzedzających. 14) Tacyjan, Oratio ad Graecos; 15) Hermias, Irrisio gentilium philosophorum, usiłują śmiesznością okryć poganizm. Znaczniejsze dzieła apologetyczne wywołane zostały przez pisma kilku sławnych filozofów pogańskich, którzy występowali przeciw chrystyjanizmowi z argumentami bądź filozoficznemi, bądź historycznemi. I tak 16) Orygenes, napisał przeciw Celsowi ośm ksiąg, w których zbija zarzuty, po większej części powierzchowne, oparte na fałszywych podaniach gminnych i czczych wieściach; wykładane tu są także niektóre główne części Apologetyki chrześcijańskiej, jako to: powody wiarogodności Ewangelii, boskość cudów Chrystusa, charakter racyjonalny nauki chrześcijańskiej. 17 i 18) Metodyjusz, z Tyru, Apollinaryjusz Młodszy odpowiadali Porfiryjuszowi, najbieglejszemu przeciwnikowi Ewangelii; ale dzieła ich zaginęły. 19) Euzebijusz, zbijał Hijeroklesa, posiadającego wpływ na cesarza Dyjoklecyjana, potępiając słusznie niedorzeczne porównania przez pogan Chrystusa z Apollonijuszem z Tyany. 20) Znakomitszém jest dzieło Cyrylla alexandryjskiego, w którém zbija zarzuty cesarza Julijana. Zaczyna, jak prawie wszyscy apologeci, od twierdzenia, że co tylko Grecy posiadają prawdy, nauczyli się tego od Hebrajczyków; potém przechodzi do sprzeczności i niedorzeczności, znajdujących się w systematach filozoficznych, wykazuje prawdę dziejów Starego Testamentu i jego stosunek z Objawieniem nowém i kończy dowodami bóstwa Chrystusa. Wszystkie te pisma wymierzone są przeciw nieprzyjaciołom rzeczywistym i przeciw ogłoszonym ich zarzutom. Ale była także pewna liczba pisarzy, broniących wiary chrześcijańskiej w sposób ogólniejszy, nie mając na widoku przeciwnika jawnego. Liczą się do nich: 21) Klemens Alexandryjski, który w dziele Liber protrepticus, zbija błędy poganizmu, a w siedmiu księgach Stromatów, porównywa wyobrażenia chrześcijańskie z pogańskiemi, sprowadzając je do wspólnego jednym i drugim źródła, to jest do starożytnego Objawienia, spełnionego przez Chrystusa. 22) Laktancyjusz w dziele Divinarum Institutionum libri VII, wykłada fałszywość zasad bałwochwalstwa, ocenia rozmaite systemata filozofii greckiej, przechodzi następnie do prawdziwej religii i kończy rozprawą o moralności, albo o prawdziwej metodzie, której trzymać się należy aby być cnotliwym, wielbić Boga i osięgnąć żywot szczęśliwy. Dwa dzieła jeszcze obszerniejsze winniśmy 23) Euzebijuszowi z Cezarei. Pierwsze z nich: Praeparatio evangelica, zaczyna demonstracyję Ewangelii wykładem błędów poganizmu, jego mitologii i dążności neo-platonicznej, szatańskiego początku jego wyroczni i zasad fatalizmu, potem przechodzi do historyi i filozofii Hebrajczyków. W drugiém dziele: Demonstratio Evangelica, udowadnia bóstwo Wiary chrześcijańskiej przeciw żydom i poganom, naprzód przez osobiste zjawienie się Zbawiciela, potém przez wzniosłe jego nauki, wreszcie przez spełnienie się w jego życiu ziemskiém wszelkich proroctw, zapowiadających Wcielenie Słowa Bożego. Jedyny w swoim rodzaju jest wykład 24) Ś. Atanazego Wielkiego, który w dziele Adversus Gentes, broni chrystyjanizmu za pomocą samejże idei, na której on spoczywa, to jest dogmatu Odkupienia, którego dowodzi konieczności i urzeczywistnienia historycznego. Inna wyłączna kategoryja Apologetyków zbijała zarzuty pogan, obwiniających chrystyjanizm, zaczynając od schyłku trzeciego wieku, że stał się przyczyną upadku państwa rzymskiego i wszelkich klęsk, które je zgnębiły. Pierwszy, który wystąpił ze zbijaniem tego rodzaju, był 25) Arnobijusz, w siedmiu księgach przeciw poganom. Naprzód odpycha zarzut czyniony chrześcijanom, że stali się przyczyną nieszczęść świata swoją bezbożnością i występkami; potém dowodzi, że religija oparta na gorszącej nauce o bożkach namiętnych i mytach sprośnych, że cześć bezwstydna pociągająca niemoralność powszechną, musiały sprowadzić koniecznie i sprowadziły wszelkie kieski, które spadły na cesarstwo. Drugiém dziełem tego rodzaju, ale daleko wspanialszém jest 26) Ś. Augustyna: De civitate Dei, to jest: „O mieście Bożém“ (przekład na polski pierwszych ksiąg pięciu, przez M. Gładyszewicza, Kraków, 1835). Ś. Augustyn wykłada, że cała historyja jest tylko walką dwojga przeciwnych królestw, to jest, światowego, które rozwinęło się przez poganizm i Bożego, wprowadzonego na ziemię przez chrystyjanizm, którego wyjaśnia początek, rozwój i koniec. Ta księga jest zarazem treścią najwyższych pomysłów chrystyjanizmu, oraz najzupełniejszym wykładem poganizmu i jego teologii. 27) Orozyjusz, skracając ś. Augustyna, ułożył siedm ksiąg Historyi przeciw poganom, której myśl zasadnicza rozwijająca się przez całe dzieło, jest ta, że od wieków, nie zaś tylko od nastania chrystyjanizmu, ludzkość doświadczała nieszczęść wszelkiego rodzaju, ale Opatrzność boska umiała zawsze opiekować się, śród największych wstrząśnień tego świata, tymi którzy dochowali jej wiary. Chociaż apologetycy mieli głównie do czynienia z poganami, wszelako częste stosunki chrześcijan z Żydami, w życiu społeczném, dawały także powód do dysput religijnych pomiędzy nimi, a tém samém do pism kontrowersyjnych. Ze starcia się takiego rodzaju wzięło początek pierwsze dzieło wymierzone przeciwko żydom: 28) Dyjalog Justyna z żydem Tryfonem, w którym filozof chrześcijański zbija zarzuty żydów i wyprowadza swoje dowody naprzód z proroków, którzy zapowiadają nowy zakon i nowe przymierze, potem z messyjaszowskiej godności Chrystusa, który jest Słowem Bożém (Logos). 29) Tertullijan także pisał przeciw żydom, z powodu religijnej rozprawy między chrześcijaninem, a wyznawcą zakonu mojżeszowego. 30) Dwie księgi Klaudyjusza Apollinarego i 31) dzieło Milcyjadesa w tymże duchu, zaginęły. 32) Z pomiędzy trzech ksiąg „Świadectw do Kwirynusa,“ zbioru wyjątków z rozmaitych pisarzy przez ś. Cypryjana, dwie pierwsze wymierzone są przeciw żydom. Później pisali przeciw nim Euzebijusz z Emessu, ś. Grzegórz Nysseński, ś. Augustyn. Szczególne zdarzenie skłoniło ś. Jana Złotoustego do wyrzeczenia: 34) Sześciu mów przeciw żydom w Antyjochii. 33) Ś. Izydor z Sewilli, napisał dwie księgi Adversus nequitiam Judaeorum. 36) Agobard, arcybiskup lugduński, pisał przeciw handlowi niewolnikami, którym zajmowali się żydzi pod opieką Ludwika Dobrodusznego. L. R.
