Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofji niemieckiej/Przedmowa tłumaczki
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Przedmowa tłumaczki |
| Pochodzenie | Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofji niemieckiej |
| Wydawca | „Książka“ |
| Data wyd. | 1922 |
| Druk | Zakł. Graficzne Pracowników Drukarskich |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI  Cały tekst |
| Indeks stron | |
System myślowy Marksa i Engelsa jest istotnie, jak wielu słusznie uważa, zakończonym całkowicie poglądem na świat. Zawiera on bowiem nietylko teorję socjologiczną i ekonomiczną, t. j. daje nietylko pogląd na istotę społeczeństwa, na przebieg dziejów ludzkości i na prawa, rządzące tym przebiegiem, na istotę i na mechanizm kapitalizmu, a więc pogląd, że tak powiemy, na część zjawisk świata. Ogarnia on również zagadnienie poznawalności bytu i charakteru naszego poznania, rozpatruje dalej stosunek bytu do świadomości, bada wreszcie prawa rozwoju i stawania się nietylko społeczeństwa, lecz i wszechświata, daje tedy pogląd na świat wogóle.
Obydwie te części systemu myślowego Marksa i Engelsa, część filozoficzna i socjologiczno-ekonomiczna, są wprawdzie niejednakowo opracowane i niejednakowe też zajmują stanowisko w dziejach nauk humanistycznych. Marks i Engels lwią część swej głębokiej analizy i swych rozległych badań naukowych poświęcili rozwinięciu i ugruntowaniu materjalizmu dziejowego i socjalizmu naukowego. Piętrzące się trudności życiowe i nadmiar pracy nie pozwoliły twórcom socjalizmu naukowego dokładniej opracować naszkicowanych zaledwo przez siebie podstaw filozoficznych wspomnianego systemu, aczkolwiek w późniejszych swych pracach i listach niejednokrotnie powracają oni do swych pierwotnych planów filozoficznych. To też punkt ciężkości marksizmu tkwi w jego teorji socjologiczno-ekonomicznej. Posiada on dla myśli naukowej znaczenie epokowe przedewszystkiem dzięki uzasadnieniu nauki o społeczeństwie wogóle, następnie zaś dzięki ugruntowaniu ekonomji społecznej jako nauki w szczególności.
Fakt ten nie zmniejsza jednak zgoła znaczenia poglądów filozoficznych Marksa i Engelsa, będących bardzo ważnym składnikiem całokształtu ich myśli. Pomiędzy obydwiema wspomnianemi częściami zachodzi bowiem konieczny, nierozerwalny wprost związek wewnętrzny. Część społeczno-ekonomiczna opiera się na części filozoficznej, ma ją za przesłankę i za punkt wyjścia, część filozoficzna ponadto uzupełnia część społeczno-ekonomiczną, jest uwieńczeniem, dokończeniem olbrzymiego gmachu myśli socjalizmu naukowego.
Głęboka teorja społeczno-ekonomiczna Marksa i Engelsa, teorja materjalizmu dziejowego, walki klas i socjalizmu naukowego, wywołała istną rewolucję w dziejach myśli i odegrała w naukach społecznych taką samą rolę, jak system Kopernika w astronomji i pogląd Darwina w biologji. Stało się a tak jednak tylko dlatego, że genjalni jej twórcy, usiłując „zrozumieć potrzeby i dążności czasu“, zdołali przyswoić sobie całą wiedzę swego czasu, ostateczne wyniki myśli współczesnej. Dopiero zbrojni w te zdobycze przystąpili, jako „bezwzględni teoretycy“ do bezstronnej analizy zjawisk społecznych. Charakterystyczne jest w tej mierze orzeczenie Engelsa: „My, socjaliści niemieccy, dumni jesteśmy z tego, że pochodzimy nietylko od Saint-Simona, Fouriera i Owena, lecz również od Kanta, Fichtego i Hegla“.
Podejmując swą nadzwyczaj głęboką analizę zjawisk i ruchów społecznych, Marks i Engels opierają się nietylko na wynikach badań nad wielką rewolucją francuską, historją społeczną i przemysłem nowoczesnym, lecz obeznani są ponadto zarówno z krytyką niedomagań i sprzeczności gospodarki kapitalistycznej, dokonaną przez utopijnych socjalistów francuskich i angielskich, jak z metodą djalektyczną badania, zaczerpniętą z filozofji niemieckiej od Hegla. Metoda djalektyczna podnosi moment rozwojowy wszelkiego istnienia.
Wskazuje ona wprawdzie na to, że rozwój społeczeństwa przebyć musi pewne etapy, że każdy z nich odbywa się w swoistych warunkach historycznych, zaznacza jednak zarazem zmienność, przejściowość poszczególnych etapów, jak np. ustroju feudalnego lub też ustroju kapitalistycznego: każdy z tych ustrojów już w ciągu swego trwania ulegał przecież nieustannemu przekształcaniu i przeobrażaniu.
Przyswajając sobie w djalektyce zdobycze filozofji niemieckiej, Marks i Engels podążają jednocześnie za jej dalszym rozwojem i przejmują nowe hasła filozoficzne, głoszone przez Feuerbacha. Z nieugiętą energją i nieustraszoną odwagą zerwał on z tradycją filozofji idealistycznej Hegla, wyprowadzającej wszystko z ducha i dążącej do pojednania i zespolenia religji z filozofją. Feuerbach nawołuje do oparcia filozofji na faktach i doświadczeniu, do uwolnienia jej z więżów teologji i kościoła. Wykazuje, że w filozofji idealistycznej Hegla błąka się jeszcze duch teologji, że religja jest tylko przeniesieniem wyidealizowanych właściwości ludzkich w zaświaty, i że jedynie przyroda wraz z człowiekiem jako jej wytworem jest czemś realnem. W odróżnieniu od Hegla Feuerbach wskazuje na to, że „istotny stosunek myślenia do bytu jest następujący: byt jest przedmiotem, myślenie zaś orzeczeniem. Myślenie uwarunkowane jest przez byt, nie zaś byt przez myślenie. Byt jest uwarunkowany sam przez się, byt ma podstawę swą w samym sobie“.
„Istota chrześcijaństwa“[1] Feuerbacha z r. 1841 i jego „Tezy tymczasowe o reformie filozofji“[2] z r. 1842 wywarły wpływ tak potężny na Marksa i Engelsa, że stały się punktem zwrotnym w ich rozwoju filozoficznym. Wpływ ten przygotował ich do przejścia od idealizmu heglowskiego do materjalizmu, „przyjmującego przyrodę jako podstawę wszelkich zjawisk“. Według słusznej uwagi Engelsa, Feuerbach stanowi istotnie ogniwo pośrednie między nimi a Heglem, i żaden prawie z teoretyków niemieckich nie doszedł — zdaniem Engelsa — do socjalizmu naukowego „inaczej, jak dzięki obaleniu spekulacji heglowskiej, dokonanemu przez Feuerbacha“. (Przedmowa do „Położenia klasy pracującej w Anglji“, „Lage der arbeitenden Klasse in England“).
Prace Marksa i Engelsa z młodzieńczego okresu ich twórczości — to poszczególne etapy na drodze rozwoju od Hegla do Feuerbacha, od Feuerbacha do własnego stanowiska, pogłębionego badaniami społeczno-ekonomicznemi i konsekwentnie rozwiniętego, do stanowiska materjalizmu djalektycznego i socjalizmu naukowego. W artykułach swych, umieszczonych w „Gazecie Nadreńskiej“ w okresie 1842 — 1843, Marks i Engels są jeszcze heglistami. Wpływ Feuerbacha zaznacza się dopiero wyraźnie w ich pracach następnych, które się ukazały w r. 1844 w wydawanych w Paryżu „Rocznikach Niemiecko-Francuskich“, a mianowicie: W „Przyczynku do krytyki filozofji prawa Hegla“[3] i w „Kwestji żydowskiej“[4] Marksa oraz w „Położeniu Anglji“[5] i „Szkicach krytycznych ekonomji politycznej[6] Engelsa. Wpływ ten ujawnia się jeszcze we wspólnej ich pracy, w „Świętej rodzinie“[7] z r. 1845.
W pracach tych następuje całkowite zerwanie z filozofją Hegla i jego następców. W odróżnieniu jednak od Feuerbacha Marks i Engels zachowują metodę djalektyczną Hegla, którą dzięki Feuerbachowi napełniają treścią realistyczną i „stawiają znów na nogi“. Zaczerpnąwszy od Feuerbacha pogląd realistyczny na przyrodę i człowieka, zyskują oni przesłankę teoretyczną, mocną podstawę dla swych badań społeczno-ekonomicznych. Wyciągając wnioski z realistycznego stanowiska Feuerbacha i jednocząc je z wynikami swych badań nad społeczeństwem i państwem, Marks i Engels doszukują się głębszych przyczyn społecznych, zniewalających człowieka do tworzenia religji. W badaniach tych jednak dochodzą oni dalej, niż Feuerbach.
Według Feuerbacha sam człowiek tworzy religję, istota ludzka i jej potrzeby odsłaniają nam tajemnicę religji. Wprawdzie „istota ludzka polega tylko na społeczności, na jedności człowieka z człowiekiem“. Lecz istota ludzka występuje u niego mimo to w odosobnieniu od konkretnych warunków historyczno-społecznych, od ugrupowań klasowych, w jakich ona zawsze żyje i działa. Badania Marksa i Engelsa uzupełniają tu i pogłębiają Feuerbacha. „Człowiek tworzy religję, nie religja człowieka“. „Lecz człowiek nie jest istotą oderwaną, przebywającą poza światem. Człowiek — to świat człowieka, państwo, społeczeństwo. Państwo to, społeczeństwo wytwarza religję, a ponieważ jest ono światem, przewróconym naopak, (t. zn. urągającym wszelkim zasadom sprawiedliwości. Tłum.) tedy wytworzona przez nie religja przedstawia jeno opaczne pojęcie o świecie“. W ten sposób przeistacza się dla nich feuerbachowska „krytyka nieba“ w „krytykę ziemi“, „krytyka religji“ w „krytykę prawa“, „krytyka teologji“ w „krytykę polityki“, a w końcu w krytykę warunków gospodarczych, jako podłoża wszelkiej ideologji, wszelkiej teorji, wszelkich poglądów.
Na odmiennych nieco drogach i całkiem niezależnie od siebie Marks i Engels przychodzą w swych badaniach z owego okresu do jednakowych wyników. Marks prowadzi w Paryżu rozległe studja nad historją społeczną Francji, zwłaszcza nad wielką rewolucją francuską. Jednocześnie poznaje poważną literaturę naukowo-historyczną owego czasu i myślicieli socjalistycznych, Saint-Simona, Fouriera i ich następców, śledząc również bacznie życie społeczno-polityczne ówczesnej Francji. Engels bada wielki przemysł Anglji, kraju najbardziej rozwiniętego wówczas w Europie pod względem gospodarczym, przyglądając się jednocześnie bacznie toczącym się tam walkom politycznym. Studjuje dalej dzieła największych ekonomistów angielskich i pisarzy socjalistycznych. Te badania naukowe doprowadzają Marksa i Engelsa do przekonania, że zaniedbane i lekceważone dotychczas w dziejopisarstwie zjawiska gospodarcze są decydującą potęgą historyczną, tworząc podstawę, na której powstają walki klasowe, i rozgrywa się cała historja. „Stosunki prawne, jakoteż i formy państwowe, nie mogą być zrozumiane ani same z siebie, ani też z t. zw. powszechnego rozwoju ducha ludzkiego, lecz z materjalnych warunków bytu, których całokształt Hegel nazywał „społeczeństwem cywilnem“. Anatomji zaś (t. j. budowy) tego społeczeństwa cywilnego szukać należy w ekonomji politycznej“. We wspomnianych rozprawach Marksa i Engelsa w „Rocznikach Niemiecko-Francuskich“ znajdują się zaczątki materjalizmu dziejowego, teorji walki klas i socjalizmu naukowego, zaczątki owych wielkich i nowych myśli w dziedzinie nauki społecznej, które miały się w następstwie okazać tak płodnemi zarówno dla nauki jak dla wyzwoleńczego ruchu proletarjatu. Gdy jednak u Marksa przeważa jeszcze w owym okresie twórczości punkt widzenia filozoficzny, to u Engelsa przeważa stanowisko ekonomiczne. Marks daje ogólniejsze sformułowanie, Engels podnosi stronę ekonomiczną i pierwszy daje podstawy ekonomiczne socjalizmu naukowego w „Szkicach krytycznych ekonomji politycznej“ i „Położeniu klasy robotniczej w Anglji“ z r. 1845.
Od chwili wydania wspólnemi siłami „Świętej Rodziny“ twórczość Marksa i Engelsa jest zespolona, zestrzelona jakby w jedno ognisko. Bądź to wydają znów wspólnie niektóre prace, bądź też pozostają w ścisłem porozumieniu co do treści swych dzieł. Po stoczeniu w poprzednich swych pracach walki duchowej między idealizmem a materjalizmem, walki, zakończonej zwycięstwem materjalizmu, Marks i Engels przygotowują wiosną 1845 r. wspólną większą pracę w celu ostatecznego odgrodzenia się od poheglowskiej ideologji filozoficznej i dobitniejszego sformułowania swego nowego stanowiska. Jest to praca, o której Engels wspomina w swej przedmowie do „Ludwika Feuerbacha“ i opowiada, że nie została wydrukowana z powodu przeszkód zewnętrznych.
Z obszernej tej pracy, nawskroś polemicznej, zatytułowanej pierwotnie „Ideologja niemiecka“ doszły do nas tylko dwa większe urywki pióra Marksa. Bernstein ogłosił drukiem jeden z tych urywków, poświęcony krytyce Maksa Stirnera, a zawierający wiele bardzo ciekawych myśli filozoficznych, — pod tytułem: „Święty Maks“ („der heilige Max“) ze spuścizny po Engelsie w wydawanych przez siebie „Dokumentach Socjalizmu“ w r. 1903 i 1904.
Naogół o wiele cenniejsze jest 11 twierdzeń Marksa o Feuerbachu, pochodzące również z owego czasu i wydane przez Engelsa, jako dodatek do jego pracy o Feuerbachu. Twierdzenia te są dobitnem świadectwem odgrodzenia przez Marksa nowych swych poglądów od stanowiska Feuerbacha. Lecz odgrodzenie to nie jest bynajmniej wyrzeczeniem się Feuerbacha. Marks stoi nadal na gruncie zasadniczych myśli filozofji Feuerbacha. Filozofję tę jednak pogłębia, rozszerza i konsekwentnie rozwija, zastosowując ją do wyjaśnienia rzeczywistości społecznej, zwłaszcza zaś działalności ludzkiej. W odróżnieniu zarówno od dawniejszego materjalizmu, jak od materjalizmu Feuerbacha, nowy materjalizm Marksa podkreśla moment djalektyczny w przeobrażeniach społeczeństwa i istoty ludzkiej, moment rozwoju i stawania się, moment rewolucji za sprawą między innemi działalności ludzkiej. Djalektyczny materjalizm dziejowy zarysowuje się tutaj w swych konturach.
Krytyka Feuerbacha zamyka niejako dotychczasową fazę twórczości Marksa i Engelsa, stanowiącą okres dojrzewania, wiodący od idealizmu do djalektycznego materjalizmu dziejowego, od socjalizmu poniekąd utopijnego do socjalizmu naukowego. Krytyka ta zapoczątkowuje jednocześnie nową epokę twórczości, kiedy to wielcy myśliciele kroczą już własnemi drogami i, opierając się na osiągniętych przez siebie zdobyczach naukowych, wznoszą na położonym przez siebie poprzednio fundamencie potężny gmach materjalizmu djalektycznego i socjalizmu naukowego. Dalsze prace Marksa, poczynając od „Nędzy filozofji“ z r. 1847,[8] wymierzonej przeciwko utopijnemu socjaliście francuskiemu, Proudhonowi i „Manifestu Komunistycznego“ z r. 1847 (wspólnej pracy Marksa i Engelsa), a kończąc na „Przyczynku do krytyki ekonomji politycznej“[9] z r. 1859 i I t. „Kapitału“ z r. 1867, to cegły i stropy owego gmachu, to słupy graniczne na drodze uzasadnienia i ugruntowania nowych poglądów społeczno-ekonomicznych. Materjalizm dziejowy, który w „Nędzy filozofji“ i w „Manifeście Komunistycznym“ znalazł już całkiem jasny wyraz naukowy, został w sposób klasyczny sformułowany w „Przyczynku do krytyki ekonomji politycznej“. W „Nędzy filozofji“ rozwija Marks szczegółowiej swe stanowisko względem metody djalektycznej, w sposób zaś lapidarny, a zarazem mistrzowski czyni to w różnych miejscach „Kapitału“.
Stosunek obu myślicieli do podstaw filozoficznych ich poglądów układa się jednak w tym dojrzałym okresie ich twórczości nieco inaczej, niż w epoce poprzedniej. Wtedy Marks przedewszystkiem doszukuje się związku pomiędzy filozofją a życiem gospodarczem i socjalizmem, Engels zaś zajmuje się więcej stroną ekonomiczną, i pierwszy kreśli plan podstaw socjalizmu naukowego. Teraz rzecz się ma odwrotnie. Marks pracuje nad rozwinięciem części ekonomicznej wielkiego systemu myślowego, Engels zaś umacnia jego podwaliny filozoficzne. Czyni to w „Obaleniu nauki przez E. Dühringa“ w r. 1878 i „Ludwiku Feuerbachu“ w r. 1886.
W t. zw. „Anti-Dühringu“ podstawy filozoficzne socjalizmu naukowego wyłożone są poraz pierwszy w formie systematycznej i w szerszym zakresie. Lecz praca ta, zakrojona na szerszą skalę, wymierzona była przeciwko Dühringowi, jako przeciwnikowi metody djalektycznej i socjalizmu naukowego. Wskutek tego wywody filozoficzne mieszają się tam, niestety, zbytnio z materjałem polemicznym. Pomimo to Engels z właściwą sobie jasnością formułuje tutaj swe stanowisko filozoficzne. „Djalektyka jest nauką o prawach ruchu i rozwoju w przyrodzie, społeczeństwie ludzkiem i myśleniu“. Jest to świadome przeniesienie djalektyki „z idealistycznej filozofji niemieckiej do materjalistycznego pojmowania przyrody i historji“. „Nie mogło chodzić o to, ażeby dowolnie wnosić prawa djalektyczne do przyrody, lecz ażeby je odnajdywać i z niej wyprowadzać“. Engels powołuje się na zachodzące stale w przyrodzie przekształcenia i przeobrażenia. „Dawne skostniałe przeciwieństwa, ostre nieprzekraczalne linje graniczne zanikają coraz to więcej“. „Myślenie i świadomość są wytworami mózgu ludzkiego, a sam człowiek jest wytworem przyrody, który się rozwinął dzięki swemu otoczeniu i wraz z niem“. „Materja tak samo nie daje się pomyśleć bez ruchu, jak ruch bez materji“. Dzięki materjalistycznemu pojmowaniu dziejów „znaleziono drogę dla wyjaśnienia świadomości ludzi za pomocą ich bytu zamiast wyjaśnienia — jak dotychczas — ich bytu za pomocą ich świadomości“. Materjalistyczne stanowisko Engelsa nietylko w socjologji, lecz i w filozofji występuje tu z całą wypukłością, nie dając najmniejszego powodu do nieporozumień.
W pracy „Ludwik Feuerbach“ i t. d. filozoficzny punkt widzenia twórców socjalizmu nie uległ żadnej zmianie, zyskując tylko na przejrzystości. Jest-to jedyna praca, w której podstawy filozoficzne socjalizmu naukowego przedstawione są w skrystalizowanej już zupełnie formie, a jednocześnie w sposób zwięzły i nadzwyczajnie jasny, wolny od wszelkiego balastu polemicznego. Praca ta tem się jeszcze odznacza, że stanowisko Marksa i Engelsa względem Hegla i Feuerbacha zaznaczone tu jest po raz pierwszy w sposób systematyczny, i że wskazane są punkty styczne i rozbieżne między twórcami socjalizmu naukowego, a Heglem i jego szkołą. Przeprowadzając linję graniczną między realistyczno-materjalistycznym poglądem Feuerbacha na byt czyli przyrodę, a idealistycznem stanowiskiem tegoż w filozofji religji i etyce, wskazuje Engels jednocześnie z całą ścisłością zakres wpływów Feuerbacha na genezę i ukształtowanie zarówno własnych poglądów filozoficznych jak zapatrywań Marksa w tej dziedzinie. Stąd płynie wielkie znaczenie niniejszej pracy Engelsa, stanowiącej ostatnie spoidło w układzie filozoficznym twórców socjalizmu naukowego.
Dla dokładności wypada nam tutaj zaznaczyć, że już po wydaniu swej pracy o „Ludwiku Feuerbachu“ Engels charakteryzuje jeszcze stosunek swych poglądów filozoficznych do agnostycyzmu[10] zarówno jak poszczególne strony materjalizmu dziejowego w niewielkim artykule: „O materjalizmie historycznym“,[11] umieszczonym w „Neue Zeit“ w r. 1892—93, a stanowiącym przekład przedmowy jego do wydania angielskiego broszury o „Rozwoju socjalizmu naukowego“. Wreszcie wchodzą tu jeszcze w rachubę niektóre listy[12] Engelsa z ostatnich lat przedśmiertnych, w których daje z jednej strony dokładniejsze określenie wzajemnego oddziaływania na siebie warunków ekonomicznych i ideologji, jak prawa, religji, filozofji i t. d., z drugiej zaś — ściślejszą analizę czynników ekonomicznych, włączając do nich również warunki geograficzne i moment rasy.
- ↑ „Das Wesen des Christentums“.
- ↑ „Vorläufige Thesen zur Reform der Philosophie“.
- ↑ „Zur Kritik der Hegelschen Rechtsphilosophie“.
- ↑ „Zur Judenfrage“.
- ↑ „Die Lage Englands“.
- ↑ „Umrisse zu einer Kritik der Nationalökonomie“.
- ↑ „Die heilige Familie“. Powyższe prace Marksa i Engelsa Mehring wydał razem pod tytułem: „Aus dem literarischen Nachlass von K. Marx i t. d.“ Stuttgart. W języku polskim istnieje tylko przekład pracy „W kwestji żydowskiej“.
- ↑ „La misère de la philosophie“.
- ↑ „Zur Kritik der politischen Oekonomie“. Istnieje przekład polski tej pracy zarówno jak „Nędzy filozofji“ w „Pismach Pomniejszych“ Karola Marksa, Paryż 1907, Libr. Keva.
- ↑ Kierunek teorjo-poznawczy w Anglji, zaprzeczający możliwości poznania rzeczywistości.
- ↑ „Ueber den historischen Materialismus“.
- ↑ List do Mehringa z r. 1893 oraz listy, ogłoszone po śmierci E. w r. 1895 w „Der Sozialistische Akademiker“.
