P. J. Szafarzyka słowiański narodopis/§15
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | P. J. Szafarzyka słowiański narodopis |
| Wydawca | Zygmunt Schletter |
| Data wyd. | 1843 |
| Miejsce wyd. | Wrocław |
| Tłumacz | Piotr Dahlmann |
| Tytuł orygin. | Slovanský národopis |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały rozdział III |
| Indeks stron | |
KRAJ. Obwodowa linia zaczyna się na północy w stolicy Saladskiéj u wtoku Krki do Mury, i ciągnie się na zachód Murą aż do granic Sztyrskich; odtąd schyla się ku południu pograniczém stolicy Saladskiéj a Styryi aż powyżéj Preseku, gdzie ku zachodowi się wyginając do Styryi wstępuje, a zagarnąwszy kilka wiosek pod Kriżowlanami do Chorwacyi wchodzi, odtąd się spuszcza ku południozachodowi i południu kończynami stolicy Warażdińskiéj i Zagrzebskiéj, blisko granic Sztyrskich, przez Winicę, Wisznicę, Cwetlin, Winugórę, Poljanę, Selo, Klanjec, Kraljewec, Rozgo, ku Sawie przy Prudnicy, i przez Sawę daléj pograniczém stolicy Zagrzebskiéj a naprzód Krainy. potém zaś wojennego okresu Żumberskiego aż ku wsi Pokleku za Breganicą; odtąd wpada południowozachodnio, południowo i wschodnio od granicy chorwackiego narzecza do granic serbskiego, już wyżej skreślonych, aż do Czokoni za Drawą w stolicy Szomoďskiéj; odtąd się wraca wschodnią stroną Drawy w wygięciach i skrętach ku północy i północzachodowi przez Gigę, Bcheń, Małe Komarno i Wielkie Kaniże aż do wtoku Krki do Mury. Zewnątrz tych tak zakreślonych krajin mieszkają Chorwaci w dość licznych i ludnych osadach (w 120 wioskach) w zachodnich Węgrzech w stolicy Moszońskiéj, Rabskiéj, Szoprońskiéj i Żeleznéj, począwszy powyżéj Litawy przy Dunaju niżéj Preszpurga aż do rzeki Lobnicy, w Żeleznéj stolicy powyżéj Monoszturu do Raby wpływającéj. Ci to Chorwaci, mający piérwotnie pochodzić od pomorskich Chorwatów, a dzielący się na dwie gałęzie, to jest: na północnych czyli tak nazwanych Włochów, i Poljańców, od Kisegu do Lobnicy i Raby, różnią się poniekąd narzeczém od istotnych Chorwatów w stolicy Warażdińskiéj i Zagrzebskiéj, zbliżając się do Serbów. Są jeszcze Chorwackie osady w Morawii, także i w Austryi dwie, na granicach morawskich i węgierskich (Mannersdorf, Au, Hof i t. d.), z których owe, wyjąwszy Drnoholickie, już mowę czeską przyjęły. W tém to objęciu narzecza chorwackiego znajdują się stolice Warażdińska i Kriżewecka w całkowitości, Zagrzebska blisko co do dwóch trzecich, Saladzkiéj i Szomoďskiéj znaczne kończyny południowe, i mniéjsze połowy Kriżewskiego i Święto-Jirskiego pogranicznego pułku. Nazwa narodowa Chorwatów zasięga daleko za granice przez nas narzeczu chorwackiemu wytknięte; albowiem i mieszkańcy półwyspu Istriańskiego, począwszy od rzeki Raszy (Arsa), potém mieszkańcy całego Przymorza i jego wysp (Czakawcy) aż do rzeki Cetini (Boduli), a nawet aż do saméj Neretwy, a odtąd na wschód w tureckiéj Chorwacyi nazywają się do dziś dnia, jako téż już za czasów Konstantyna Porfyrogenety, Chorwatami; jednakże tych dla głównych znamion ich narzecza do Serbów, nie chcąc wszakże naruszyć ich imienia, przyliczyliśmy. Z nazwisk szczególnych napotykają się Bezjaci i Puhowci (t. j. Plehowci), środkowi czyli prawdziwi Chorwaci w Zagrzebskiéj stolicy i okolicy, z których piérwsze już bardzo stare; oba zaś czyste przezwiska, Kekawci (od wyrazu kaj zamiast serbskiego szto, jak wyżéj mówiono) Majdaci, mieszkańce górzystéj okolicy Samoborskiéj, że już inne czysto miéjscowe, jak Zagórcy, Medżimurci, Podrawljanie, Poljancy i t. d. pominiémy. Liczba Chorwatów r. 1842 wynosi 801,000, z których 316,000 do stolicy Zagrzebskiéj, 284,000 do Waraźdińskiéj i Kriżeweckiéj, 56,000 do Kriżeweckiego i Święto-Jirskiego pułku, a 145,000 do stolicy Saladskiéj, Szomonskiéj, Żeleznéj, Szoprońskiéj, Moszońskiéj i Rabskiéj przypada. Wszyscy są rzymskimi katolikami.
ZNAMIONA. 1) e zam. je: swet (świat), telo (ciało); wera (wiara), dewa (dziéwa). 2) e wsuwne a) w zgłoskach i wyrazach z półgłoską r: derżati (dzierzyć, drżeti), serdce (serce, srdce), perst (palec, prst), smert (śmierć, smrt); b) wszędzie gdzie w cérkiewném ь, w serbskiém e: den, konec, mecz, herbet (grzbiet); wyjąwszy jednak zgłoski i wyrazy z pólgloską l, gdzie u jak w serbskiém: pun (pełen), wuk (wilk), wuna (wełna, wlna); 3) u czasem zamiast o: kuliko (ile, koliko), tuliko (tyle, tolko). 4) w zamiast u na początku wyrazów: wbog (ubogi), wre zamiast wże (już), wmiram (umiéram), wmiwaliszcze (umywadło, miednica), wcziniti (uczynić), wgasiti (ugasić); czasem jellnak zamiast téj zmiany w przedsuwne. 5) h, mocniéjsze jak, czeskie, zam. ch: hwala (chwała), hitro (chytrze), duh (duch), suhocza (suchość). 6) l na końcu zgłosek i wyrazów bez przemiany: jalsza (olsza), dal, spal, skakal, wuczil (uczył), mozol, wugel (węgiel). 7) dż, zamiast dj, bołgark. żd: dogodżaj (przybiegaj), zbudżen (zbudzony), medża (miedza), predża (przędza). 8) cz zamiast ť, ć, bołg. szt: nocz (noc), ostrocza (ostrość), suchocza (suchość), obczina (gmina, obec), znajucz (znając), nasledujucz (naśladując). 9) w odrzucone przed la las (włos), last (władza), ladati (władać), Ladislaw (Władysław). 10) przysuwne w przed początkowém u: wud (członek, aud), wuczen (uczony), wucho (ucho), wusta (usta), wuzda (uzda), wumreti (umrzéć). 11) zaimek kaj zamiast czto, (po przymorsku cza, po serbsku szto). 12) 6ty przyp. żen. l. p. na -um: ribum, duszum, pticum (ptakiém), swetum, (świętą), dobrum, memum, tobum (tobą). 13) 3ci, 6ty i 7ły przyp. w l. m. końcowkami odróżnione: i tak 3ci przyp.: obrazom, gospodarom, popewkam, noczam, telom, wremenam; 6ty przyp.: obrazmi, gospodarmi, popewkami, noczmi, telmi, wremenmi; 7y przyp.: obrazih, gospodarih, popewkah, noczih, telih, wremenih.
RÓŻNORZECZA. Choć niewielka jest przestrzeń, na któréj narzecze chorwackie panuje, jednakże ma i ono swoje miejscowe sposoby mówienia. Uwagi godném jest szczególnie różnorzecze Zahorskie, którém mieszkańcy przyrzécza Krapiny, od miasta Krapiny do Stubicy, a od Bieły do Berdowca nad Sawą, czyli Zahoranie, mówią. W niém daje się słyszeć å czyli głos pośredni między a i o zamiast czystego a: åli, napłåtiti; ä zam. e: näbä, jä, zämlä, naszägo, swätägo; ö zam. o: bög, czudö, göspön, jedinöga; ou zam. u, cyr. ą: soud (sąd), zoub, mouż, rouka, gouba; grube ł: płåtiti, gława i t. d. Mowa Chorwatów w zachodnich Węgrzech widocznie się do narzecza w chorwackiém Pomorzu i w Dalmacyi używanego zbliża, zajmując niejako miéjsce pośrednie między témże a właściwie chorwackiém. W niéj uważać trzeba: cza zam. kaj, zacz zam. zakaj; a zam. e: otac; uo: buog, buożi; wyrzucone e: krotjenik, zwrhu, srdce, prwo; h zam. ch: hoditi, greh; dj zam. dż: rodjen; odrzucone w: sa, saki, zamiast wsa, wsaki; wa zamiast wu i t. d.
LITERATURA. Początek literatury chorwackiéj w tym obrębie, jakiśmy tu narzeczu chorowackiemu zakreślili, to jest z wyłączeniem Przymorzan i Ostrowian, nie sięga za wiek XVI. Był czas, w którym nauczanie niemieckich reformatorów aż w głąb’ Krainska i Chorwacyi, choć na krótki czas, wnikło było, tak że się kilku księży napisaniem książek dla ludu w prostém narzeczu zajęli; między którymi Buczicz katechizm i inne modlitewne książki (o Nowym Zakonie wątpimy), w Nedelisztie wydał (1564—1574), poźniéj całkiém zniweczone a więc nieznane. Pergoszicz przełożył prawa węgierskie (1574) a Wramec spisał powszechną kronikę (1578). W XVI. stuleciu przełożył hrabia Zriński (ścięty 1671), praprawnuk Sygetskiego bohatéra Mikulasza Zrińskiego, bohaterski poemat przez brata Mikulasza piérwotnie po węgiersku napisany: Sirena (1660). Habdelicz (1670), Belosienec (1675) i Witezowicz (1684—1713) napisali słowniki, z których piérwsze dwa wydane, trzeci w rękopisie: ostatni pisarz zajmował się także dziejopisarstwém i poezyą, usiłując ile możności, choć napróźno, Chorwatów do duchowego życia pobudzić. W drugiéj połowie XVII. wieku liczba pisarzy chorwackich zwolna wzrastać zaczęła, na początku zaś XIX. wieku szczególnie znacznie się pomnożyła. Na czele ich stoi co do płodności i czysto-narodowego stylu Miklouszicz (um. 1833); wyższą poezyą zajmowali się Koriticz (1826), przełozył on psalmy i Wirgilego wiérszém, i Krizmanicz (1830) przetłómaczył Miltona prozą, co wszystko nie drukowane. Z pisma świętego drukowany tylko psałterz (1816) i lekcye z ewangielii i listów (1651); cała biblia dotąd jeszcze nie wydana, chociaż o jéj przełożenie już niejedni się starali. Od czasu, jak celniéjsi pisarze chorwaccy za przewództwém Gaja (1826—1842), narzecze ilirskie za język piśmienny przyjęli, juz tylko pisma dla prostego ludu w narzeczu chorwackiém wychodzą i to jeszcze rzadko. Najnowszą grammatykę tego narzecza wydał Kristjanowicz (1837); dawniéjsze słowniki są: Habdelicza (1670), Belostenca (1740) i Jambreszicza (1742); nowszego nie ma, jako i zbioru pieśni ludu. Do poznania różnorzecza węgiersko-chorwackiego posłużyć mogą książki przez Laba wydane, mianowicie: „Weliki katekismusz“ (w Budzie około 1820), i „Kratka szumma katekismusza“ (w Budzie 1814).
