P. J. Szafarzyka słowiański narodopis/§16
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | P. J. Szafarzyka słowiański narodopis |
| Wydawca | Zygmunt Schletter |
| Data wyd. | 1843 |
| Miejsce wyd. | Wrocław |
| Tłumacz | Piotr Dahlmann |
| Tytuł orygin. | Slovanský národopis |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały rozdział III |
| Indeks stron | |
KRAJ. Linia narzecze to zakreślająca wychodzi od miasteczka Monoszturu przy wtoku Lobnicy do Raby w stolicy Żeleznéj w zachdnich Węgrzech, i postępuje ku zachodowi tokiem Lobnicy aż do rozgraniczenia Węgier od Sztyryi; odtąd nachyla się ku południu rzeczonem rozgraniczeniem aż do wsi Czerncy nad rzéczką tegoż nazwiska, gdzie do Sztyryi wstępuje; odtąd bieży na zachód przez Gorcę do miasta Radgony ku Murzy, przechodzi tę rzékę, ciągnie się gościńcem Radgońskim pod Murek nad Murą, potém górami Placz zwanémi ponad wsiami Swiczanami, Świętem Jurijem, Św. Kriżem, Św. Jernejem, Św. Sobotą i Bernicą, gdzie do Korutan wchodzi, a daléj na zachód ponad wsiami Św. Janecą nad Ojsterem, Kozim-Wrchem, miasteczkiém Grbinjem, ponad wsiami Ubrami, Otmanjemi, Gospą świętą, Picowem, Możburkiem, Deholcą, Św. Jurjem, Koczidalmi, miastem Beljakiem, wsiami Podertém, Czaczami i Borowljami biegnie; odtąd obraca sie ku południu za Brdem aż do Diplowsi czyli Depelejwsi nad Biełą; tu stąd zstępuje padołem Bieły aż do granic Włoch, a daléj po pograniczu Korutan i Włoch aż ku górze Kanin zwanéj; tu stąd przechodzi do królestwa Weneckiego delegacyi Widemskiéj, krainy Furlańsko zwanéj, obiega dolinę Rezjańską, w któréj słoweńskie wsie Biela (S. Giorgio) z Lipowcem i Rawencem, Njiwa, Osejan i Stolbica, i nawraca się ku południowschodowi po gościńcu od Wenzony przez Trczet (Tarcento) i Ciwidale, aż prawie do saméj Gradiszki, przeszedłszy na téj drodze przy wsi Brazzany rzekę Idrją i wstąpiwszy znów do królestwa ilirskiego; odtąd przez południowe niziny gór między Dobrdem a Trżiczem dochodzi do zatoki Trżickiéj i soliwarów Św. Jańskich za Dujmem; tu biegnie południowowschodnio brzegiém morskim aż do soliwarów Pirańskich; odtąd wpada na południu i północwschodzie do granic narzecza serbskiego po linii od rzeczonych soliwarów aż do wsi Pokleku za Bregamcą, a daléj na wschodzie do granic narzecza chorwackiego, już wyżéj opisanych, po linii od Pokleku aż do wtoku Krki do Mury; odtąd postępuje ku północy około dolnéj Lindawy, obok madjarskiego Dobronaku, Czestregu i t. d. aż do Monoszturu przy ścieku Lobnicy i Raby, gdzie jéj początek i koniec. Do tego tak ograniczonego obwodu przypadają następujące ziemie: część Sztyryi (kraj Celski i mniéj jak trzy czwarte Marburskiego, którą to ziemię Słoweńcy Mały Sztajer zowią), Korutanii nieco więcéj jak czwarta część. Kraina bez mała cała, wyjąwszy południowe kończyny okręgu Nowomiéjskiego, ziemie ilirskiego Pomorza (Gorica, Gradiszka, Terst), część Istryi, wązki skraj stolicy, Zagrzebskiéj i Warażdińskiéj, i część stolicy Żeleznéj i Saladskiéj (okolica na wschodzie o miasteczko Dolną Lindawę, na południu o Murę, na zachodzie o granice Sztyrskie, na północy o Lobnicę się opierająca, 160 wiosek, z 18 katolickiémi a 4 protestanckiémi farami). Zewnątrz tych granic mówią korutańsko-słoweńskim narzeczem w kilku nieznacznych wioskach w Sztyryi i Korutanii, a podobno i w Istryi; wewnątrz tego okresu znajdują się liczne osady Włochów we Furlansku i w ilirskiém Pomorzu, szczególnie około Gradiszki, Goricy i Terstu, jak powszechnie w miastach w tych stronach, język włoski panuje; w Korutanii nad Biełą i w okolicy sześć niemieckich miasteczek i wiosek (Malberget, Trbiż, Kokowa, Rabel i t. d.); w Krainie cały okres Choczewarski z 8 farami i 7 lokaljami, a w tych 21,000 mieszkańców (wieś Sorica nad rzeką Sorzą, niegdyś niemiecka, już posłowiańszczona); nie wyliczając tu już miast zniemczonych, Celowca, Lubljanu, Blekowca i in. jako powszechnie znanych. Narzecze korutańskie styka się na wschodzie z chorwackiém po linii od wtoku Krki do Mury w stolicy Saladskiéj aż do Pokleku w Żumberczanii; na południu ze serbskiém po linii od Pokleku aż do soliwarów Pirańskich; na zachodzie z językiém włoskim po linii od soliwarów Św. Jańskich aż do Diplowsi nad Biełą; na północy naprzód z językiem niemieckim po linii od Diplowsi aż do rozgraniczenia Węgier od Sztyryi, potém z narzeczem chorwackiém po linii Lobnicy aż do jej wtoku w Rabę przy Monoszturze; w końcu na wschodzie z językiém madjarskim po linii od Monoszturu aż do wtoku Krki do Mury. Szczegółowych imion wielka tu mnogość. Oprócz powszechnych narodowych i gieograficznych Słoweńców w Węgrzech, Sztyryi i Korutanii, Sztajerców w Sztyryi, Koroszczów czyli Korutańców (Goratancow) w Koroszskiéj ziemi (Goratanie, t. j. w Korutanii) i Krajińców w Krainie, napotykają się w Sztyryi Pogorcy, Pogorjańcy, w górach Pogorje zwanych, południowo od Drawy, Goriczanie w Goriszku t. j. w górach Słowiańskie Gorice zwanych, południowo od Mury, dwojgo Połańców, Murscy w równinach od Radgony do Lotmerku, i Drawscy na równinie Ptujskiéj przy Drawie, Chalożanie w Chalożech, t. j. w okolicy niższéj Drawy, Pesniczary nad rzeką Pesnicą, Szawniczary, nad Szawnicą; w Krajnie Goreńcy w Gorensku t. j. w górnéj Krajnie (w Lublańskim okresie), Doleńcy w Doleńsku t. j. w dolnéj Krajnie (w Nowomiejskim okresie), Notraincy w Notrainsku t. j. w środkowéj i wnętrznéj Krajnie, i to Kraszewcy w okolicy pod górą Krasem, Piwczanie nad rzeką Piwcem, Wipawcy nad rzeką Wipawą, w okolicy miasta tegoż imienia; w Korutanii Zilawcy nad rzeką Zilą, we Włoszech Rezjanie i Sławonti, owi nad rzeką Rezją, ci w górach poniżéj owych we Furlanii i t. d. Wszystkich Słowian tego narzecza używających naliczono r. 1842 do 1,151,000, a to w Sztyryi 378,000, w Korutanii 84,000, w Krajnie 398,000, w ilirskiém Pomorzu (w Goricy Terście i t. d.) 217,000, we Furlanii 22,000, w królestwie węgierskiém 52,000. — Z tych katolików 1,138,000, a około 13,000 protestantów w zachodnich Węgrzech.
ZNAMIONA. 1) Wsuwna półgłoska è, pośrednie miéjsce między e a i co do brzmienia zajmujące, zamiast cyrilskiego ь i, ъ: lèw zamiast lьw (lew), mècz zam. mьcz (miecz), herbèt (grzbiet), tenèk (cienki), tèrg (targ), tèrn (cierń), mèrtew (martwy); podług zwyczajnéj pisowni jednakże czasem się tęż i, czasem a pisze, czasem się to wszystko opuszcza: lôwc (łowiec), lonc (garnek). 2) é zam. je, a czasem i czystego e brzmi jak spłynięte iè, jè, a czasém jak éj, zbliżając się do głoski i: wèra (wiara), srèda (środa), smèh (smiéch), sètwa (siéjba), wèczno, lèto. 3) o zam. ą, serb. i chorw. u: golob (gołąb’), sosed (sąsiad), moż (mąż), dob (dąb), soditi (sądzić), délajo (działają), grizejo (gryzą). 4) ô, między o a a brzmiące: gospôda (pan), kôsec, kôpa, kôtel, lôwc, wôda, rôsa, 5) w zam. u często na początku wyrazów, jak w chorwackiém, choć nie wszędy: wbog (ubogi), wboj (zabójstwo), wmor (pomór). 6) ch tak mocne jak w czeskiém, choć się tylko h pisze: hlad, hlapec, hlèb, hromota, duh, wuho czytaj chlad i t. d. 7) w z poprzedzającą głoską w dwugłoskę spływające, zam. grubego zgłoskę kończącego l, często z przemianą poprzedzającéj głoski: kowaw (kowal), daw (dał), spaw (spał); délow (działał), skakow (skakał), igraw (grał); wesew (wesół), pepéw (popiół); gniw (gnił), piw (pił); dów (dół), sow (sól); lecz zam. èl tylko u: nagu zam. nagel (nagły), perjatu (przyjaciel), kôzu (kozieł), a w środku wyrazów ow zam. lъ: dowg zam. dlъg (dług), pown (pełen), wowk (wilk), bowcha (blacha), sownce (słońce); w zwyczajnéj pisowni we wszystkich tych przypadkach pisze się l, nigdy w. 8) j zam. dj, cyr. żd: préja (przędza), meja (miedza), rojen (rodzony). 9) cz zam. ť, ć, cyr. szt, jak w chorwackiém: pecz (piec), swecza (swiéca), tisucz (tysiąc), maczocha (macocha), délajocz (działając), wuczecz (uczyć). 10) per zam. pri: per konjih (przy koniach), perhaja (przychodzi), perbiti (przybić), pergnati (przygnać), permorje (przymorze), perprawa (przyprawa). 11) Dat. loc. i soc. l. mn. różnią się: rakom, rakih, raki; kowaczem, kowaczih, kowaczi; ribam, ribah, ribami; klopém, klopih, klopmi; létam, létih, léti; sémenam, sémenih, sémeni (raków, rakach, rakami i t. d.) 12) Liczba podwójna zupełna, jak w narzeczu cérkiewnem i w języku łuźyskim.
PODRZECZA. Narzecze to, jako mowa ludzi w górach mieszkających, niemających łącznego punktu literackiego, na dość wielką liczbę podrzeczy, a jeszcze większą różnorzeczy się dziéli. Znawcy swojskiéj mowy takowych pięcioro uznają: a) Hornokrajińskie, w którém troje l, miękkie, twarde i pośrednie; cz lub ć zamiast k przed e i i; ć zam. czr w wyrazach cze zam. czres (przez), czeszna (tereśnia), czewa (trzewa) i t. d.; h zam. g: howorim, hôra; d na końcu zgłosek jako greckie θ (th), nawet czasem jak s: ras (rad), médwes (niedzwiédź): ch zam. d przed k: rechko (rzadko), glachko (gładko), i zam. g na końcu słów: snéch (śniég), roch (róg). b) Dolnokrajinskie, w którem tylko dwa l, pośrednie i miękkie; ej zamiast je: srejda (środa), mejsto (miasto, mjesto), je zam. ę: mjeso (mięso), swjety (święty); u zam. o: nebu (niebo). c) Środkowokrajinskie, w którém jedno pośrodnie l, a wsuwne półgłoski i i u pełno się wymawiają: bolezin (niemoc), dlug (dług). d) Korutańskie, właściwie tak nazwane, w którém ue zam. o: gospued (pan), bueg (bóg); je piérwotne: besjeda, potrjeba, zwjezda (gwiazda); a zamiast e: w nebesih (w niebiosach), tabej i taba (ciebie); h zam. g: hora, howorim. e) Sztyrskie, w którém ü zam. u: krüh (okruch), küpil (kupił), kücharca (kucharka); toź ü po części i w dolném Krajińsku, w tak nazwanéj Krajnie. Do tych trzeba jeszcze jako szczególne różnorzecza przyłączyć f) węgierskie, w zachodnich Węgrzech, jako wypływ sztyrskiego, i g) rjezańskie i furlańskie, we Włoszech, jako szczególny, wydatnie oddzielony rodzaj korutańskiego podrzecza.
LITERATURA. Bardzo stare i szacowne pamiątki tego narzecza zachowały się w łacińskim rękopisie niegdyś Frisińskim, dzisiaj Mnichowskim, pisanym między 957—994, podobno ręką biskupa Frisińskiego Abrahama, z tego trzy kawałki nabożnéj treści, wydane w Petersburgu (Pamjatniki slow. slowesnosti 1827), i we Wiedńiu (Glagolita Clozianus, 1836). Potém nastąpił przestanek kilku wieków, aż do połowy wieku XVI., w którym nauka niemieckich reformatorów do Sztyryi, Korutanii i Krajny wnikła, a uczeni księża Truber (1550—1586), Juriczicz (1562), Krell (1567), Dalmatin (1576—1589), rektor Bohoricz (1584) i inni nietylko się ustnie o jéj rozszerzenie ale i piśmiennie usilnie starali. Wtedy to za wsparciém wnętrznorakuskich stanów, szczególnie nakładém szczodrego Mecena, Janeża pana na Ungnadzle, wydrukowano w Lublanie (Lajbach), Tubinku, Urachu, Witenbergu, Rzeznie (Regensburg), Norimbergu i in. wiele modlitewnych i teologicznych książek, między któremi takźe cała biblja (Witenb. 1584). Bohoricz napisał piérwszą korutańsko-słoweńską grammatykę (1584). Po przytłumieniu na początku XVII. stulecia z rozkazu cesarza Ferdinanda II., szczególnie za przyczynieniem się i staraniem biskupa Kröna, protestantyzmu w tych ziemiach, wydawali katoliccy księża książki do nabożeństwa i do moralnego kształcenia ludu potrzebne w swojskiém narzeczu, rzadziéj już w ciągu XVII. wieku, częściéj od drugiéj połowy XVIII. wieku aż dotąd. Na końcu rzeczonego wieku przełożona i wydana wspólną pracą kilku gorliwych księży cała biblia (w Lublanie 1791 i nast.). Pracowano także nad grammatyką i słownikiém z szczególną pilnością. W ten czas przypadają także piérwsze próby w poezyi Pohlina (1780), Dewa, Linharta i Wodnika (1780—1819), po których w nowszych czasach niektóre niemniéj szczęśliwe płody Jarnika (1814), Preszerna (1830), Kastelica, Żupana i innych nastąpiły. W rzędzie pism moralnych górują prace biskupa Raunikara (1813 i nast.), tak czystością, jak i poprawnością stylu. Dobrą grammatykę podług Dobrowskiégo systemu wydal Metelko (1830), a dla podrzecza sztyrskiego Dainko (1824), dla korutańskiego oprócz Gutsmanna Jarnik (1829); słowniki wyszły przez Jarnika (1832) i Murka (1832); zbiór pieśni ludu przez Wraza (1839) i Korytkę (1839). Własności sztyrsko-słoweńskiego różnorzecza w zachodnich Węgrzech poznać można z przekładu N. testamentu przez Küzmicza (1771, 1818), z kancyonału Barly (1823), i z innych modlitewnych książek, jak i z grammatyki języka węgierskiego przez Koszicza (1833) témże różnorzeczem napisanéj.
