P. J. Szafarzyka słowiański narodopis/§7
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | P. J. Szafarzyka słowiański narodopis |
| Wydawca | Zygmunt Schletter |
| Data wyd. | 1843 |
| Miejsce wyd. | Wrocław |
| Tłumacz | Piotr Dahlmann |
| Tytuł orygin. | Slovanský národopis |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały rozdział I |
| Indeks stron | |
KRAJ. Nowogrodzianie są oddzielną gałęzią Wielkorossyan, jak niegdyś politycznym rządem, tak jeszcze podziś dzień domową czyli pospolitą mową od swych braci widocznie się różniący. Jak daleko to odrębne podrzecze na północ do gubernii Ołoneckiéj, Wołogodzkiéj, Archangielskiéj i innych zasięga, nie podobną nam było w oddaleniu śledzącym z pewnością się dowiedzieć; dla czego téż tu tylko środek niniejszéj jego ziemi czyli pierwotną jego kolébkę i starodawne siedliska dokładniéj skreślimy. Granice na północ, zachód i południe od Biełoozera aż do Perełohu nad Dźwiną, dochodzą do granic narzecza wielkoruskiego, już po wyżéj opisanych; wschodnie granice zaś są te: rzeka Moża, miasta Rżew i Torżok, rzeka Medwiedica do ujścia we Wołgę, rzeka Wołga, do Pestowy; tu stąd daléj pogranicze gubernii Twerskiéj i Jarosławskiéj az do rzeki Mołogi, i Nowogrodzkiéj a Jarosławskiéj i Wołogodzkiéj aż do północnego rogu jeziora Kubińskiego; odtąd rzeka Pozorobiszcza, miasto Kiriłów i rzeka Szeksna aż do Biełoozera. W tym obwodzie zawarte są cała gubernia Pskowska, Nowogrodzka, Petersburska i największa część Twerskiéj; Smoleńskiéj zaś tylko mała cząstka. Liczba ludności na téj przestrzeni, nie uwłaczając pewniejszemu wyśledzeniu, wynosi 3,230,000; wszyscy, jak już tam gdzie o Wielkorossyanach mowa była powiedziano, należą do kościoła greckiego czyli wschodniego.
ZNAMIONA. 1) i zamiast ie, jak w małoruskiém: chlib (chléb), snih (śniég), bih (biég), so wsim (ze wszém), na hori (na górze), u świti (w świecie). — 2) i i y mięszane, i jedno za drugie używane: oni i ony, Żidi i Żidy, na hory zamiast na hori (na górze). 3) o bezprzyciskowe zostaje niezmienne: worożь (wroźbiarz), tudyko (tedy), sjudyno (odtąd), swojím nohám, Korostin. 4) o zamiast e po miękkich: joho, jomu. 5) u zamiast w: u horodi (w grodzie), u hori (w górze); i naopak. 6) w zamiast u: wżeli (jużli), w mene (u mnie). 7) h zamiast g: hora, hrebat’ (brzydzić się), szuhaj (lajbik, w ruskiem duszegrzejka). 8) c zamiast cz: casto (często), mołcat’ (milczeć), cerez (czrez, przez), siecja (siekać), Iwankowic, Cernihow, Polocane, w Ostaszkowskim i Torżeckim ujeździe; i przeciwnie 9) cz zamiast c: czip (w.rusk. ciep’, wrzeciądz), hornicza(izba, w czesk. swietnice), Nowohoroczkij, rukawicz (msc., rękawica}, parobczi (parobcy), Niemczi (Niemcy) w Demjańskim powiecie. 10) joho, jomu i t. d. po przyimkach bez n: w joho (u niego), ot joho (od niego). 11) Odrzuca się i w 6 przyp. l. mn.: swojim rukam (swojemi rękami). 12) Odrzuca się t w 3 osob. czasn teraźn. trybu oznajm.: bude, ide, chodi, budu (będą), idu (idą) chodia (chodzą). Lecz w gubernii Pskowskiéj, i w powiatach Nowogrodzkiéj stycznych z gubernią Smoleńską i Twerską daje się słyszeć miękkie t’: budet’, budut’. — 13) Używanie imiesłowu zamiast czasu przeszłego: ja priszedszi zamiast ja priszeł (ja przyszedłszy zam. ja przyszedłem). W końcu jak w wielkoruskiem przed je, tak się téż w Nowogrodzkiém podrzeczu g, ch i k przed i powstałém z je nie zmieniają.
RÓŻNORZECZA. O różnorzeczach tego wielką przestrzeń ziemi zajmującego podrzecza na teraz nic pewnego wyrzéc nie możemy; tylkośmy o mowie mieszkańców powiatu Wesjegońskiego dosłyszeli, że się tam Kriwicka zowie, i że się szczególnie zmianą miękkiego d’ w dz, dzień (dzień), dziesjat (dziesięć) i t. d., od Nowogrodzkiego różni.
LITERATURA. Nowogrodzianie, jak wiadomo, z resztą Rossyan wspólnego piśmiennego języka uzywają, i wspólną literaturę tworzą; dla tego téż o własnéj ich literaturze mowy być nie moze. Rozumiemy takie pisma, z którychby jakiéj takiéj znajomości podrzecza Nowogrodzkiego nabyć można; a takowych dostawa. Nowogrodzcy obywatele zaraz od czasu przyjęcia wiary chrześciańskiéj byli miłośnikami naukowych wiadomości: dla nich wydał książe Jarosław Prawdę ruską (1016 — 1020); u nich ułożył książe Upir Lichy księgę proroctw (1030), diakon Grigorij przepisał ewangielią dla Ostromira (1056 — 1057) i t. d. W mnogich na ziemi Nowogrodzkiéj powstałych piśmiennych pamiątkach można dośledzić ich krajowego podrzecza, co jest dowodem jego odległéj starożytności. Takowemi pamiątkami są: Kwestje (otázky) mnicha Cirika (ok. 1136 — 1165), wydane przez Kalajdowicza (1821); kronikarz Nowogrodzki od r. 1017 — 1353, dla rozróżnienia nazwany piérwszym, wydany 1781, 1819 i 1841, kronika Pskowska, wydana przez Pogodina (1837), a nadewszystko urzędowe dokumenta i pisma rzeczypospolitéj Nowogrodzkiéj od połowy XIII. stulecia aż do r. 1471, zebrane i wydane w Gosudarstwennych gramotach (1813 — 1826), w aktach archeograficznéj expedycyi (1836), w aktach jurydycznych (1838), w aktach historycznych (1841) i w innych pieczą cesarskiego archeograficznego towarzystwa na widok publiczny wychodzących pismach.
