P. J. Szafarzyka słowiański narodopis/Część II/całość
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | P. J. Szafarzyka słowiański narodopis |
| Wydawca | Zygmunt Schletter |
| Data wyd. | 1843 |
| Miejsce wyd. | Wrocław |
| Tłumacz | Piotr Dahlmann |
| Tytuł orygin. | Slovanský národopis |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały tekst |
| Indeks stron | |
Szczepy, do których opisu przystępujemy, tak wielkością i rozległością, jak i gieograficznem położeniem, jedne są od drugich ze względu na Słowian ważniejsze i znajomsze; albowiem jak niektóre z nich, n. p. niemiecki, włoski i t. d. od dawna z Słowianami sąsiadując, już to potęgą już to swą oświatą dawniéj, lub téż teraz jeszcze wysoce słyną, tak przeciwnie inne n. p. arbański, osetiński i t. d. ze Słowianami słabsze związki mają, i ze względu potęgi i duchowego wykształcenia na wiele niższym stopniu się znajdują. O jednych i drugich, szczególnie w nowszych czasach pod względem językowym, już tyle w rozlicznych krajach i językach, w Niemczech, Anglii, Francyi, Rossyi, i to dokładnie pisano, że każdy, komu na nabyciu lepszéj ich znajomości zależy, z łatwością potrzebne do tego źródła i pomoc znajdzie, czego o szczepie słowiańskim, w cudzych literaturach, niestety, tylko po ojczymiemu piastowanym, w istocie wyrzéc nie można. Z téj przyczyny, nie chcąc powierzchownie powtarzać, co już gdzie indziéj obszerniéj i lepiéj opisano, i ponieważ nam granice niniéjszego dziełka jak największą krótkość za powinność wkładają, nie możemy tu o szczepach plemienia indoeuropejskiego i północnego w téj saméj obszerności pisać, jak o słowiańskiém, lecz przymuszeni jesteśmy tylko tego dotknąć, co się do naszego przedsięwzięcia, t. j. do wyświecenia ich siedlisk i ich wzajemnych stósunków, niezbędnie potrzebném zdaje. Będziemy więc w krótkości o szczepach tych w tymże porządku traktowali, w jakim ich imiona na tabeli na mappie umieszczonéj po sobie następują.
1) SZCZEP LITEWSKI. Siedliska tego pochodzeniem, językiem i właściwością swą do Słowian najwięcéj zbliżonego szczepu opiérają się na wschodzie o siedliska Nowogrodzkich Wielkorusów i Białorusów, po linii od Peczor aż do Zaszkewiczów nad Wilią, na południu i południozachodzie naprzód o siedliska tychże Białorusów po linii od Zaszkewiczów aż do Grodna, czyli określniéj od ujścia Hańczy aż do jeziora poniżéj Nordenburga, w końcu o siedliska Niemców po linii od jeziora pod Nordenburgiém aż ku zatoce Kurońskiéj powyżéj Labiawy; na zachodzie o morze bałtyckie od Labiawy aż pod osady Pusen i Irben; na północy opierają się naprzód o zatokę Rygajską, wyjąwszy przybrzeże od Irbenu do Angerskiego jeziora, gdzie ostatki Czudów mieszkają, potém o estońskich Czudów, po linii od Aderkas-Moizy przez Waltenberga-Moizę, Rujen, Walkę, Senna-Moizę, Hanni-Moizę, Krusta-Pils aż ku Peczorom, skądeśmy to wyszli. W tym obwodzie języka litewskiego mieszczą sié następujące ziemie rossyjskie: gubernii Witebskiéj wielka część, czyli niegdys tak nazwana polska Liwonia, t. j. teraźniejsze powiaty Dynaburski, Ljucyński, Rzeżycki, i częsć powiatu Dryskiego; gubernii Liwońskiéj południowa połowa, t. j. okręgi Rigajski i Kesski, wyjąwszy pozostałe stare osady czudzkich Liwońców w okolicy Sal-ace (Salis) zwanéj; gubernia Wileńska nieomal cała, tak że tylko na wschodzie i w południowschodnim kącie, w powiatach Brasławskim, Zawilejskim, i Oszmiańskim, przewaga na stronie Białorusów; gubernii Grodzieńskiéj północna część, a mianowicie w powiatach Lidskim i Grodzieńskim aż pod Zirmuny i Hoże; gubernii Augustowskiéj północna część, znana pod imieniem Zapuszczańskiéj, począwszy od Niemna aż pod Sejny i powyżéj Suwałków, czyli trzy obwody Sejneński, Kalwaryjski i Maryampolski; w królestwie pruskiem niemała część Prus wschodnich, od północnych i wschodnich granic aż do Sarkawy nad kurońską zatoką (Haff), do Labiawy, Darkian i Oleska, w któréj to stronie ostatnia wieś litewska jest Norkiten, blisko Taplakena, 7 mil od Królewca, na trakcie z Instrutu do Królewca. Ta całość językowego obejmu dzieli się podług narzeczy na dwie połowy: łotyszską, we Witebszczyznie, Liwonii i Kuronii (z wyłączeniém okolicy Połągi, dopiéro w roku 1827 od gubernii Wileńskiéj odłączonéj, a do Kurońskiéj wcielonéj, gdzie Litwini mieszkają), i właściwie litewską, w guberniach Wileńskiéj, Grodzieliskiéj, Augustowskiej i w Prusach wschodnich. Oprócz tego przypada rozgraniczenie obu narzeczy na granicę polityczną między guberniami Kurońską i Wileńską, wyjąwszy przestrzeń od Szkud na zachód, gdzie linia te narzecza dzieląca prosto przez Bartawę ku morzu biegnie. Są i w gubernii Wileńskiéj w powiecie Upitskim cztéry parafie (fary) łotyszskie, jako téż w powiecie Wiłkomirskim w Okniście i Użwintach. Zewnątrz tego zagraniczenia znajdują się rozrzucone osady łotyszskie w gubernii Pskowskiéj w małéj liczbie na samych granicach Liwonii i gubernii Witebskiéj, litewskie osady zaś są: w gubernii Mińskiéj jedna wieś w powiecie Wilejskim, w Wileńskiéj w powiecie Nowogrodzkim téż jedna wieś, w Słonimskim kilka wsi n. p. Żyburtowszczyzna, Norcewiczy i t. d. na koniec w okręgu Białostockim w powiecie Sokolskim kilka wsi. Przeciwnie wewnątrz tego obwodu są osady innojęzyczne w niemałéj liczbie, mianowicie Białorusów w gubernii Witebskiéj, Wileńskiéj i Grodzieńskiéj, daléj liwońskich Czudów w gubernii Kurońskiéj na przybrzeżu od Irbenu aż do jeziora Angerskiego i w okolicy osady Radna, które ostatnie jednak podług najnowszych wiadomości już prawie zupełnie zaginęły; w końcu osady Niemców, którzy szczególnie w miastach Liwońskich i Kurońskich już od dawna, a od niedawna i we wschodniopruskich w licznéj mnogości mieszkają, a nawet się około Gombina i po wsiach gromadnie rozszerzają, iż już o Polakach, tylko szlachtą i mieszczanami będących, i o Żydach i Tatarach, także tylko po miastach mieszkających zamilczémy. Ilość wszystkich Litwinów wynosi r. 1842 około 2,380,000, a to: Litwinów właściwie tak zwanych 1,438,000, z których 1,282,000 do Rossyi, a 156,000 do Pruss przypada; i tyleż t. j. 1,282,000 katolickiego wyznania, a 156,000 ewangielickiego; Łotyszów zaś jest 942,000; wszyscy pod berłem rossyjskiém; z nich jest 822,000 katolików, a 120,000 protestantów. Jedni i drudzy mają szczupłą tylko, w nowszych czasach mało uprawianą literaturę. Litewską grammatykę i słowniki wydali, oprócz innych, Ruhig (1747), i Mielcke (1800), łotyszską grammatykę Stender (1761, 1783), Rosenberger (1830) i Myle (1837), słownik wydał Stender (1791).
2) SZCZEP ROMAŃSKI. Dwie gałęzie tego licznego i bardzo rozszerzonego szczepu tu uważać będziemy, t. j. wołoską i włoską.
a) Wołosi czyli Rumunie. Ten to, jak się zdaje, z piérwiastku trackiego przez przymiészkę rzymskich i słowiańskich żywiołów powstały naród, mieszka, jak i naród madjarski, w środku wielkiego szczepu słowiańskiego, tylko się na zachodzie narodu niesłowiańskiego, Madjarów, dotykając. Graniczy on na północy i wschodzie z Małorusami po linii od Halmów w stolicy Ugoczskiéj w Węgrzech aż do ujścia Dniestru, odtąd zaś aż do ujścia Dunaju morzém ograniczony; na południu z Bołgarami po linii od Djurdjewskiego ujścia aż do Widina; na zachodzie naprzód z Serbami po linii od Widina, aż do Aradu nad Maroszą, potém z Madjarami po linii od Aradu koło Szimandu przez Dżulą, Wielki Warad, Wielką Letę i Satmar ku Halmom w Ugoczskiéj stolicy. Obszerne kraje, w tym obwodzie szczepu i języka wołoskiego leżące, są wcielone do trzech państw, a to: do rakuskiego wschodnia część Węgier t. j. stolica Marmaroszska, Satmarska, Biharska, Aradska, Temeszska, Kraszowska i wołosko-ilirski pułk, potém całe Siedmiogrodzie, także południowa połowa Bukowiny czyli okręgu Czernowieckiego, w królestwie halicko-włodzimirskiém; do rossyjskiego ziemia Bessarabska, choć nie cała wołoska, i Dniestru się dotykające kończyny gubernii Podolskiéj i Chersońskiéj (osady Werbka-Wołoska powyżéj Taszlyku, Jarużskie starostwo, Rybnicki klucz, t. j. Rybnica, Topala i Kreczinowa, Jahorlycki klucz, Nestoita klucz i kilka innych); do tureckiego państwa Mułtany i Wołochy całe; do księstwa serbskiego Porcie podległego część kraju Kladowskiego, Kluczem nazwana, z 15 wsiami, jako też okolicy Poreczskiéj i Krajiny jakaś część, przez Wołochów wspólnie z Serbami zamieszkana. Zewnątrz téj całkowicie łącznéj przestrzeni znajdujemy pojedyńcze osady wołoskie we wschodnich Węgrzech w stolicach Satmarskiéj, Sabolczskiéj Czanadskiéj i Torontalskiéj, jako też w Bessarabii w ujeździe Kahulskim pośród bółgarskich osadników. Daleko znakomitsze są osady tak nazwanych Macedo-Wołochów czyli Cincarów, która ostatnia nazwa tylko za przezwisko uchodzi, w Macodonii, Albanii i Tessalii, Najludniéjsze ich miasta w tych stronach są Wlacho-Klisura w górach, równinę Kosturską od Kailarskiéj przegradzających, na Olimpie i Kambuńskim grzebieniu Kokinopol i Wlaska-Liwada, w górach Pindskich San-Marina (Samerina) i Furka, potém około dwunastu osad w kraju Zagórze nazwanym, między którémi celniéjsze: Laiszta, Lesinica i Malakassi; daléj w okolicy miasta Joanniny Mecewo, Serraku i Kalarites, na wschodniéj pochyłości Pindu, w kraju Aspropotamskim, prawie całkiém przez Wołochów zamieszkanym, wielkie miasta Chaliki i Klinowo. Z tych macedo-wołoskich osad są tylko na naszéj mappie oznaczone Tomorindża (Woskopol), Wlacho-Klisura i San-Marina. Przeciwnie mieszkają w ziemiach po większej części przez Wołochów zajętych wspólnie z nimi liczne inne narody, mianowicie w Węgrzech na północy Rusini, południowiéj Madjary, potem Niemcy i Serbowie, w Siedmiogrodziu Madjarowie, szczególniéj w ziemi Sakulską (Sekelską) zwanéj, Niemcy około Braszowa, Sibina, Medjasza Bystrzycy i t. d., Ormianie w Samoszujwarze, Sin Mikloszu i Ebeszfalwie, w Bukowinie, Mułtanach i Wołoszech Madjarowie w kilku nowych osadach, w Bessarabii Niemcy w dziewiętnastu osadach, w Chersońskiéj gubernii Bołgarowie w sześciu osadach przy Tyraspolu, pomijając już małoruskie wsie między wołoskiémi w Mułtanach i Bessarabii rozrzucone. W r. 1842 liczymy wszystkich Wołochów na 7,806,000, i to: w Turcyi, t. j. we Wołoszech, Mułtanach i Serbii 4,324,000, między którymi około 300,000 Macedo-Wołochów czyli Cincarów w Macedonii, Tessalii i Albanii; w Austryi 2,828,000, mianowicie w Siedmiogrodziu z pograniczém 1,330,000, w Węgrzech z pograniczém 1,220,000, w Bukowinie 278,000; w Rossyi 654,000, mianowicie w Bessarabii 554,000, w gubernii Chersońskiéj i Podolskiéj 100,000. Podług wiary jest 6,964,000 greckiego a 842,000 tegoż wyznania z rzymsko-katolickim kościołem złączonych w Węgrzech i Siedmiogrodziu. Język wołoski dzieli się na dwa narzecza: dakowołoskie; w północnodunajskich ziemiach i w Serbii z kilkoma podrzeczami, i macedo-wołoskie w Macedonii, Tessalii i Albanii. Grammatykę piérwszego pisali, oprócz innych, Clemens (1821, 1836), i Alexi (1826), słowniki Clemens (1821, 1837) i Bezimienny (w Budzie 1825); grammatykę drugiego narzecza Bojadżi (1813), słownika jeszcze nie masz.
b) Włosi. Ta rozszerzona, ludna, tak odziedziczoną po Rzymianach sławą, jako téż i nowszą oświatą znamienita gałąź bujnego romańskiego szczepu mięsza się z gałęźmi szczepu słowiańskiego w królestwie weneckiém i ilirskiém, jako téż w Dalmacyi w niektórych miastach i po wyspach. W królestwie benackiém (weneckiém) sąsiadują Włosi z korutańskimi Słoweńcami po linii od Diplowsi i Pontabla nad rzeką Biełą przez Nimisę aż do Brazzany nad rzeką Idryją, a w ilirskiém po linii od Brazzany nad Idryją aż do św. Iwana powyżéj Dujna. Na wschód od téj linii są pojedyńcze wsie włoskie pośród słowiańskich jak we Furlanii i w Gorickiéj okolicy, jako téż i w Istryi (południowy róg Istryi od przystani Polskiéj i Badskiéj, całkiem jest Włochami osadzony), i miasta we wszystkich tych trzech krajach, jako téż po części i w Dalmacyi najwięcéj zaludnione są mieszkańcami włoskiego języka używającymi, t. j. już to piérwotnymi Włochami, już téż z włoszczonymi Słowianami, czego na mappie dla niedostatku miejsca i innych przeszkód, nie było można oznaczyć.
3) SZCZEP NIEMIECKI. Żaden z europejskich szczepów tak rozlegle z Słowianami nie sąsiaduje, i siedliskami swémi do siedlisk tychże tak rozmaicie nie zachodzi, jak szczep niemiecki. Od jeiora Nordenburskiego w Prusach wschollnich aż ku Oliwie nad brzegiém morza bałtyckiego, a znów od jeziora Gradskiego na Pomorzu aż ku Diplowsi nad rzeką Bielą w Korutanii wszędzie sąsiadują Niemcy ze Słowianami, z Polakami, Czechami, Morawianami, Słowakami, Chorwatami i Słoweńcami, rozlewając się licznémi, dawnémi i nowémi osadami za tę granicę prawie po wszystkich krajach słowiańskich, tak że, wyjąwszy kraje Porcie podległe, t. j. Serbją, Bosnią i Bołgarią, nie masz kraju przez Słowian zamieszkałego, w którymby niemieckich osad nie było. Nie mogąc dla wielkości przedmiotu i niedostatku miejsca, jako też i innych przeszkód, o tym wielkim, ludnym i w każdym względzie ważnym szczepie jako téż i o jego języku szczegółowo traktować, widzimy się przymuszonymi podać tu tylko zwięzły przegląd głównych osad niemieckich, po licznych tak słowiańskich jak i innojęzycznych krajach w Austryi, Rossyi i Prusiech rozrzuconych.
a) W państwie austryackiém rozpościerają się osady niemieckie po Czechach, Morawii, Galicyi, Krajinie, Węgrzech, Slawonii i Siedmiogrodziu. W Czechach który okrąg wyłącznie, które zaś po większéj, a które po mniéjszéj części przez Niemców zamieszkane są, jużeśmy wyżej (§. 22.) rzekli; tu przypominamy, że i w oddzielonych siedliskach pośród Czechów znajdują się Niemcy osobliwie przy Budjejowicach w 21 osadach, na obu brzegach Wltawy, jak i przy Niemieckim Brodzie, ciągnąc się od tego miasta na południe ku Jihlawie a daléj do Morawii, w końcu w pojedyńczych wsiach w różnych miéjscach, szczególnie w północnych i zachodnich okręgach, których imienne wyliczenie do innego czasu i miejsca odłożemy. W Morawii, oprócz okręgów po większéj części Niemcami, z całym szczepém stycznymi, zaludnionych, jako to Ołomunieckiego i Opawskiego, są oddzielone niemieckie wsie, jakby wyspy wśród słowiańskich po wielu miejscach, najliczniéj zaś przy miastach Świtawach, Mohelnicy, Trzebowie i Brzezowie, jak i przy Jihlawie, łączność mające z rzeczonémi osadami przy Niemieckim Brodzie, w mniejszéj ilości przy Brodku, Ołomuńcu, Brnie i Komorzanach. W królestwie halicko-włodzimirskiém liczy się około dziewiędziesięciu osad niemieckich, za panowania cesarza Jozefa II. i później załoźonych, z których niektóre, gromadnie połączone, pod Lwowém, Hahczém i między rzekami Dunajcem i Popradem przy Sandeczu na naszéj mappie oznaczone, inne, po wielu okręgach rozrzucone dla szczupłości miejsca opuszczone są. W Krajinie cały okres Hoczewarski z ośmią farami a siedmią lokaljami (21,000) Niemcy, przez cesarza Maxymiliana I. w r. 1509 tu osadzeni, zajmują. Podobnie w Korutanii w przyrzeczu Biely i w okolicy jest sześć niemieckich osad, których nazwiska są: Malberget, Trbiż, Kokowa, Rabel i t. d., na mappie z przyczyny wzmiankowanéj nie oznaczonych. Wieś Sorica nad rzeką Sorą w Krajinie, niegdyś niemiecka, już się miała zesłowiańszczyć. W Węgrzech oprócz licznych przez Niemców zajętych królewskich miast: Preszpurga, Ś. Jirzego, Pezinka, Modréj, Sztjawnicy, Kremnicy, Bystrzycy i t. d. znajdują się liczne niemieckie osady dwojakiego pochodzenia, dawniéjsze między Słowakami, nowsze między Madjarami, Serbami i Wołochami. Z nich największe i najpamiętniejsze są te, co leżą w stolicy Spiszskiéj i Abuiwarskiéj, ciągnące się od Gniazdy i Lubowny aż do Mecensajfu, między którémi te są: Keżmarek, Nowawes, Biela, Poprad, Podolinec, Lubice, Gniazda, Lubowna, Podhrad, Spiszska Sobota, Twarożna, Wlaska, Welka, Ruskinowce, Straże, Matjejowce, Wrbowo, Smolnik, Hnilec, Szwedler, Wagendrysl, Mniszki, Sztos, Cztwrtek, Mecensaif i inne; mniéj liczne są w Gemerskiéj stolicy Dobszina, w Nitrańskiéj i Turczańskiéj Niemieckie Prawno, Krikehaj (Handlowa), Chwojnica i t. d., w Tekowskiéj Perg, Welkopolja i inne przy Kremnicy i gdzie indziéj. Nowszych osad, szczególnie przez cesarza Józefa II. gęsto zakładanych, w całych Węgrzech i pograniczu osobliwie zaś w okolicy zadunajskiéj (na prawym brzegu Dunaju) i w tak nazwanym Banacie, jako téż w stolicy Baczskiéj i Pesztjańskiéj, takie jest mnóstwo, ze od ich imiennego wyliczania wstrzymać się musimy. To tylko przypomniemy, że się i w Sławonii niemieckie osady znajdują: Nowa Pazowa i Banowce w Petrowaradińskim pułku, Kutjewo i Kula w stolicy Pożeżskiéj. Równie dawne, liczne i ludne są osady Sasów w Siedmiogrodziu, których wyliczaniem już dla tego samego zająć się nie możemy, ze nam o nich gieograficzne krajowe książki dostatecznéj wiadomości nie podają. Niemców wspólnie z innymi narodami, Słowianami, Madjarami i Wołochami, mieszkających w Czechach liczymy 1,146,000 w Morawii 603,000, W Galicyi 93,000, w Krajinie 21,000, w Korutanii 232,000, W Sztyryi 600,000, w Węgrzech również 600,000, W Siedmiogrodziu 430,000, ogółem 3,725,000; w Austryi poniżéj i powyżéj Enży, i w innych ziemiach 2,750,000; w całém państwie 6,475,000.
b) W państwie rossyjskiém. Osady niemieckie w państwie rossyjskiém są dwojakie: szwedzkie i właściwie niemieckie. Szwedowie znajdują się w licznych osadach na finlandzkiém pobrzeżu od Gamle-Karleby aż do ujścia rzeki Kimeny, jako téż na wyspach Alandzkich, będąc także jako szlachta i ludzie majętni i w reszcie Finlandyi, szczególnie po miastach, rozszérzonymi; w kóńcu na dwóch małych wyspach w pobliżu Estonii, na Wormsie i Ruinie, na półwyspie Nuckö zwanym w Jekaterinińskiéj parafii i na wyspie Dago w dwóch parafiach, Pöhhaöp i Roiks, których to estońskich Szwedów mylnie gieografowie za Duńczyków podają. Wszystkich Szwedów w Rossyi jest około 100,000. W daleko większéj mnogości mieszkają
Niemcy w rozlicznych krainach rossyjskich. Co starzy osadnicy, już są od XII. wieku w Estonii, Liwonii i Kuronii (Kurlandyi), gdzie szlachta i mieszczanie po większéj części Niemcami, a miéjscami, choć rzadko, i całe wsie niemieckie pośród czudskich się znajdują. W tych trzech prowincyach liczy się do 80,000 Niemców. Co nowsi osadnicy, od r. 1763, 1783, 1803 i następnych, rozrzuceni są po wielu guberniach cesarstwa rossyjskiego, począwszy od Pelly nad Newą i Jekaterynburga za Uralem aż do Nowego Sudaku w Tauryi i Karasu i Burgon-Madżaru nad Kumą w gubernii Przedkaukaskiéj, a nawet aż do nie oznaczonych na naszéj mappie zakaukaskich osad Marienfeldu, Petershofu, Alexandershofu, Elizabettalu, Katarinenfeldu, Annafeldu, i Helenendorfu w Gruzyi. Ponieważby było za obszernie wszystkie te osady wyliczać, tu tylko dla lepszego porozumienia tego, co na mappie umieszczono, niektóre przypomniemy. W gubernii Petersburskiéj są niemieckie osady Pella, Saratowka w Szlysselburskim ujeździe, Kipen blisko Ropszy, Nejdorf i Najhuzen blisko Strzelna, Fridental blisko Carskiego Sioła, Lucka, Frankfurt i Parchów niedaleko Jamburga; w gubernii Czernigowskiéj siedem osad z 1485 mieszkańcami, między którémi Nejdorf nad Desną i Rondowize, Wielki i Mały Werhel, Katerinpil, poniżej Bachmacza przy źródle Ostru; w gubernii Woroneżskiéj Ribensdorf poniżéj Ostrohoszczu niedaleko Donu; w gubernii Saratowskiéj, po obu stronach Wołgi, od Wołżska aż pod Kamyszyn, sto dwie znakomite osady niemieckie od r. 1763, rozdzielone na siedemnaście parafii (far), a jedenaście kolonialnych obwodów (już r. 1826 przeszło 80,000 dusz), których częścią niemieckie, częścią rossyjskie nazwiska w przydatkach umieścimy; tamże południowiéj przy wtoku Sarpy do Wołgi, na granicach gubernii Saratowskiéj i Astrachańskiéj, znajduje się sławna osada Braci czyli Hernhutów, Sarepta; w gubernii Przedkaukaskiej, nad rzeką Kumą, nowe osady Burgon-Madżar i Karas (blisko siebie, lecz rozłączone są Wielkie i Małe Madżary, rozwaliny dawnego miasta, w których teraźniéjszy właściciel, szambelan Skarzyński, Małorossyan osadził); w gubernii Tauryckiéj, osobliwie na stałym lądzie, w Orzechowskim (Melitopolskim) ujeździe, w nadrzeczu Mołoczny i w okolicy przyległéj, sześćdziesiąt i pięć osad częścią Mennonitów, częścią innych Niemców, między któremi Halbsztat, Priszib, Blumental, Tifenbrun, Felsental, Altenawa, Hejdelberg, Karlsruh i inne; potém na półwyspie przeszło dwanaście, między któremi Hejlbron, Kronental, Najzac, Rozental, Terlicenberg, Circhtal, Fridental, Nowy Sudak, Otuz i inne, ogółem około 25,000 dusz; w guberni Jekaterynosławskiéj, w Nowomoskiewskim ujeździe Kronsgarten i Jozefstal, jako téż w Jekaterynosławskim ujeździe, w Chortyckim okresie, szesnaście osad: Najenburg, Kronwajde, Rozental, Berwalde, Senwiz, Najendorf, Szarnhorst, Najosterwie, Ejnlage i t. d.; w Chersońsliiéj gubernii i poniżéj miasta Odessy. do czternastu osad, między którémi znakomitsze w Nikołajewskim ujeździe między Bohem a Tiligulem: Szpajer, Karlsruhe, Sztutgard, Worms, Rorbach, Stajf, Landawa, Karlsburg, Zulz, Katerinental i t. d., jako też w okolicy Odesy: Manhajm, Frajdental, Luizdorf, Libental, Peterstal, Jozefstal, Majental, Najburg, Francfeld i t. d.; w końcu w ziemi Bessarabskiéj w okręgu Akkermańskim dziewiętnaście osad, stykających się z osadami bołgarskiémi, między którémi Namajuhlu, Adelbajraktar, Dżapmonhyt, Esewej, Szewkaj i inne. Ludność wszystkich tych niemieckich osad wynosi w roku 1842 do 160,000 dusz, do któréj to liczby przydawszy Niemców mieszkających w trzech głównych miastach, Petersburgu, Moskowie i Warszawie, jako téż w kilku osadach w królestwie polskiém i po mniejszych miastach w Rosyi i Polsce w liczbie 100, 000 dusz, a przyłączywszy wyżej wyrażoną ilość Szwedów i Niemców w bałtyckich krajinach, przekonujemy się, że się w roku 1842, między 66,335,000 mieszkańców państwa rossyjskiego 440,000 ludzi szczepu niemieckiego znajduje.
c) W państwie pruskiém. Wytknąwszy na swém miejscu granice między niemieckim, a między słowiańskim i litewskim szczepem, tu tylko wspomniémy, że się i między Polakami i Litwinami liczne osady niemieckie znajdują, z których niektóre i na naszéj mappie naznaczone, n. p. w Prusach wschodnich w powiecie Gombińskim, w Prusach zachodnich w powiecie Chełmińskim i Brodnickim, w Wielkiem Xsięstwie Poznańskiem w powiecie Wyrzyckim i w innych. Wszystkich po imieniu wyliczyć na teraz nie można.
4) SZCZEP ALBANSKI. Przyjmujemy za prawdę, że Arbanasi, jak się u dawnych, czyli Arnauci, jak się u nowszych Serbów i Bołgarów nazywają (podług tureckiego, sami się nazywają Szkipetarami, a kraj swój Szkipy), będący najpodobniej potomkami dawnych Epirotów, w średnim wieku pod imieniem Albańców czyli Albanitów znanych, podług języka do plemienia indoeuropejskiego należą, chociaż niektórzy badacze o tem powątpiewają. Graniczą na północy ze Serbami nad rzeką Bojanem i Skaderskiém jeziorem, nad dolną Ciewną, na górach poniżéj Gusina i przy Metoiju, aż do najwyzszych gór Szarskich powyżej Prizrenu; na wschodzie z Bołgarami po linii ode wsi Zelki przy Tetowie naprzód wschodnią pochyłością rzeczonych Szarskich gór, potém grzebieniem gór Dżumerka (staroźytny Pindus) zwanych aż blisko pod macedo-wołoską osadę San-Marinę czyli Samerinę; na południu z Macedo-Wołochami i Grekami po linii od San-Maryny przez Bobuszę i Iwaninę aż ku morzu pod Pargą; na zachodzie mają Sine czyli Jaderskie morze. W kraju tego dzikiego i okrutnego narodu oprócz Turków w twiérdzach i większych miastach, i oprócz kilku osad macedo-wołoskich, nie masz żadnych osiadłych innorodców. Przeciwnie zaś arbauaskie osady sięgają na północy w głąb ziem piérwotnie serbskich i bołgarskich, po których się lud ten szczególniéj po wielkiéj emigracyi Serbów do Węgier za patryarchy Arsenia Czemojewicza r. 1690 tak bardzo rozszedł i rozszerzył. Niegdyś przed upadkiém serbskiego carstwa, podług świadectwa dokumentów i roczników, cała ta okolica między Skaderskiém jeziorém, Drimém i Bilym Drimém po większej części Serbami zaludniona była, czego dowodzą istniejące tam aż po dziś dzień słowiańskie nazwiska wsi i miast. Tak n. p. wszystkie wsie od Skadra do Żabijaka mają serbskie nazwiska, chociaż w nich teraz czyści Arbanasi mieszkają. Także znajdują się pojedyńcze wsie arbanaskie w granicach słowiańszczyzny w Czarnogórzu w ziemi Kuczskiéj, w plemieniu Zatrzebskiém, daléj w Serbszczyznie około jeziora Plawy, na równinach Metoija i Kosowa, przy Nowym Pazarze, nad górną bołgarską Morawą, w górach powyzéj Kumanowa, przy Wranie, Nowém Brdle, Istrinie, Kratowie, Medoce, aż pod Bielucrkew. Po linii od Skadra przez Prizren do Skopja ostatnia amaucka wieś jest Zelka, w odległości godziny od Tetowa. Kostowo i Kiczewo są przez Amantów zamieszkane. Na wschodniéj pochyłości gór Szarskich mięszają się wsie arnauckie poniekąd z bołgarskiémi, tylko powyżéj Ochridu skłania się graniczna linia na zachodnią pochyłość rzeczonych gór, zagarniając wyższą Debrę, powiększéj części przez Bołgarów zamieszkaną. W państwie austryackiém znajdują się tylko dwie osady arnauclkie, Hrtkowce i Nikince, niedaleko Mitrowicy w Petrowaradińskim pulku w Sławonii. W daleko większej mnogości (około 64,000) mieszkają Arbanasi we Włoszech, w królestwie Neapolitańskiem i Sycylii, dokąd już w XV. i XVI. wieku, w czasie srogich walek z Turkami i w skutek ucisku, który od nich ponosić musieli, wywędrowali. Ilość Arnautów Wysokiéj Porcie podległych podaje Boué na 1,600,000. Są oni częścią chrześcianami łacińskiego i greckiego obrządku, częścią mahomedanami. Ich język piérwotny, licznémi szczególnościami języków góralskich nacechowany, cudzémi przydatkami jui bardzo naruszony, dotąd piśmiennie nie jest kształcony; niektóre źródła do lepszego jego poznania podali Leake (1814) i Xylander (1835).
5) SZCZEP GRECKI. Grecy, potomkowie starożytnych wysoce oświeconych Hellenów, teraz, po wszczepieniu niejednych cudzych gałęzi, szczególnie ze słowiańskiego szczepu do ich zestarzałego pnia, nowych żywotnych sił nabywając zasługują na naszą uwagę; przedewszystkiém ci co są południowymi sąsiadami Bołgarów, a potém ci, co osadnikami pomorza Azowskiego. Graniczą oni z Bołgarami w Turcyi po linii od jeziora Kosturskiego przez Kastranicę, Solun, Demirhisar, Rusy, górną Ardę czyli Sarmisz, Kardliżik, Hirmenli, Adrianopol, Erekler, Samokow, Brodiwo ku Wasihku nad czarnem morzem. W ziemiach południowo od téj linii leżących przewaga mieszkańców jest wprawdzie na stronę Greków, lecz czysto greckich krajin i okolic, bez przymieszki obcych narodów, nie masz innych, jak tylko równina od ujścia Wardaru na zachód ku jezioru pod Pellą a daléj ku miastom Njauszt i Biero się ciągnąca, jako téź trojramienny półwysep Chalcidike; we wszystkich innych krajach są Grecy z rozlicznémi innémi narodami, Turkami, Ormianami, Macedo-Wołochami, Żydami, Cyganami i t d. dziwnie pomięszani, mieszkając razém, jako kupcy i rzemieślnicy, prawie po wszystkich miastach Macedonii i Tracyi najwięcéj przez Bołgarów zaludnionéj. Że Grekowie i w południowych krajach austryackiego państwa po miastach i miasteczlmch dość licznie się znajdują, powszechnie wiadomo. W cesarstwie rossyjskiém są osady greckie na trzech miejscach. Najliczniéjsze są w gubernii Jekaterinosławskiéj, poniżéj miasta Taganrogu. W okolicy Mariupolskiéj jest oprócz miasta 40 wsi przez samych Greków zamieszkałych, w ilości przeszło 30,000 dusz. Najpółnocniejsze z tych osad są: Bohatyr i Ulakły, najpołudniejsze Urzow i Jałta. Ci piérwotnie z Turcyi pochodzący Grecy byli naprzód w Tauryi osadzonymi, a późniéj roku 1780 tu przeprowadzonymi, skąd zgodność nazwisk ich osad z nazwiskami wsi tatarskich w Tauryi. W olwlicy miasta Taganrogu, częścią nad brzegiem morskim, częścią po lewéj stronie Miusu, jest dziesięć małych osad greckich, Lakedemonowka, Fedorowka, Otrada, Petrowskaja, Sambekskaja, Pogost Christoforow i t. d. z 1000 mieszkańców. Na koniec na saméj wyspie Tauryckiej kwitnie grecka osada Balaklawa, starodawne Palakion, zamieszkana przez osadników równie z Turcyi wyszłych, których wielu geografów z niewiadomości mylnie za Arnautów poczytuje.
6) SZCZEP ORMIAŃSKI. Ten do areickiego rodu należący, co do języka z perskim i kurdzkim najbliżéj spokrewniony szczep, którego główne siedliska w Azyi, tu tylko o tyle uważanym będzie, o ile się jego pojedyńcze odnogi w licznych osadach i po naszéj Europie, mianowicie po ziemiach najwięcéj przez Słowian zamieszkanych, rozłożyły. Najznakomitsze z tych osad są w Rossyi nad Donem, w gubernii Jekaterinosławskiéj, poniżéj miasta Taganrogu, gdzie miasto Nachiczewan z pięcią wsiami, których nazwiska Czaltyr, Sredna Koszkina, Bolsza Koszkina, Sultan-Sala i Niswitaj (ogółem 13,000 mieszkańców), całkiém przez nich zajęte są. Że i po innych guberniach rossyjskich, szczególnie po miastach, mnóstwo Ormian rozrzuconych mieszka, powszechnie wiadomo; tak n. p. Kamieniec Podolski, Mohilew, a częścią i Balta w gubernii Podolskiéj opływają w nich. W państwie austryackiém zasługują na wzmiankę ormiańskie miasta w Siedmiogrodziu kwitnące, mianowicie Samoszujwar (po łacinie Armenopolis), Sin-Miklosz, i Ebeszfalwa; jednakże i w innych krainach tegoż państwa, szczególnie w Galicyi i Węgrzech, Ormianie się licznie rozgościli. To samo rzec można o ziemiach europejskiéj Turcyi, gdzie Boué do 100,000 Ormian naliczył.
7) SZCZEP OSECKI. W środku Kaukaskich gór, około źródeł południowych przytoków Tereku (strumyków do Tereku wpadających), a północnych Kuru, między Czerkiesami, Lesgami czyli Awarami, Gruzami i Bazjanami przechowały się szczupłe ostatki potężnego niegdyś narodu Alanów, gałęzi Sarmatów, szczepu medyjskiego, pod swojskiem nazwiskiém Ironów, rossyjskiém Osów, Osetińców czyli Asów, Asetińców. W X.—XII. wieku jeszcze jako koczownicy w równinach między Donem, Wołgą i Terekiém tak w rossyjskiéj jak i bizantyńskiéj historyi wspominani są; lecz podróżujący z XIII. wieku już ich w Kaukazkich górach znachodzą, dokąd ich Batu-kan w połowie XIII. wieku wypędził. Język ich ma najwięcéj podobieństwa do perskiego, ale się w nim i niemało wyrazów z języka czudskiego znajduje, co się z ich dziejów dostatecznie daje wyświecić. Liczba Osetińców tylko się około 20,000 dusz przyjmuje.
Szczepy rozgałęzione tego plemienia, o których krótką uczynić wypada wzmiankę, są następujące:
1) SZCZEP CZUDSKI. Niegdyś po całej północnej Europie bardzo rozszerzony, teraz zmniejszony na 3 główne gałęzie się dzieli: wschodnia czyli uralską, do któréj Zyrianie, Permiacy, Wotjacy, Czeremisi, Mordwini i na mappie naszéj nieumieszczeni Wogulicze i Ostjacy, zachodnia, do któréj Czudowie, czyli Estońcy, Czuchońcy i Loparzy (ostatni od wielu za osobny, z czudzkim blisko pokrewniony ród uważani) i południowa, do któréj Węgzy czyli Madjarowie należą. Ostatni jak wiadomo do państwa austryackiego, piérwsi do rossyjskiego są wcieleni, wyjąwszy Loparzów, których mała część szwedzkiéj podlega koronie.
A. Wschodni i zachodni Z tych wywiedziemy tu ośmioro narodów. a) Zyrjanie, nazywający sami siebie Komi, Komimurt, zajmujący wschodnie części gubernii Arhangelskiéj i Wołogodzkiéj, nad Wyczegdą, Mczeniem i t. d. Razem około 30,000 dusz. b) Permjacy, podobnie sami siebie Komi, Komimurt, rzadziéj Suda, Smani mianujący, osiedli w północnych obwodach gubernii Permskiéj, w Czerdyńskiém i Solikamskiém, opierający się na zachód o Wotjaków, na południe o Baszkirów i innych Turków, na wschód o Woguliczów, przez których z Uralu są wyparci, na północ o Zyrjanów. Miasto Czerdyn nad Wiszerzą jest Stara czyli Wielka Perm. Wszystlrich około 35,000 dusz. c) Wotjacy, którzy się Uhd-murd a u Turków Ari nazywają, zajmują wielką część gubernii Wjatskiéj nad rzekami Wiatką i Kamą w obwodach Glazowskim, Sarapulskim, Słobodskim i Jelabużskim, na południowy wschód do gubernii Permskiéj i Orenburskiéj, na południowy zachód do Kazańskiéj sięgający. Razem okolo 100,000, z których 5400 w gubernii Kazańskiéj. d) Czeremisi sami sobie nazwisko Mary dający, żyją najliczniéj we wschodnich kończynach gubernii Kostromskiéj i w zachodnich Wiatskiéj, nad rzekami Piżmą i Kikszą, a jeszcze w wiele większéj liczbie w gubernii Kazańskiéj w obwodach Carewokokszajskim, Kozmodemjańskim i Cywilskim w kraju ponad Wołgą, również w gubernii Simbirskiéj i Orenburskiéj, częścią oddzieleni we swych siołach, częścią pomieszani z innémi narody. Czeremisów liczą do 200,000, z których roku 1840 w gubernii Kazańskiéj 68,000 było. e). Mordwini dawniéj nazywani Mesja, teraz po swojemu Mory, znajdują się w rozlicznych siedzibach, a szczególniéj w gubernii Niżnéj-Nowgorodzkiéj, obwodzie Semenowskim, w gubernii Kazańskiéj, w południowowschodnich kończynach (razem 11,400), w gubernii Simbirskiéj w obwodzie Kurmyszskim, po nad rzeką Surą, w małéj liczbie w gubernii Orenburskiéj, szczególniéj nad rzeką Czeremszaną, gdzie z obwodu Kurmyszskiego przesiedleni są (około 72,000), w gubernii Saratowskiéj w obwodzie Kuzneckim, w gubernii Penzenskiéj nad Horzejszą Mokszą, w obwodach Mokszańskim, Lomowskim i Czembarskim. Ostatnich zowią, Mokszanami, różnią się oni narzeczem od Jerzanów nad Wołgą żyjących. Lecz większa część Mordwinów, już ojczystego języka zapomniała, przyjąwszy ruski. Liczba niezruszczonych jest około 92,000. f) Czudy czyli Estońcy zajmują siedliskami swémi całą gubernią estońską a północną połowę gubernii Liwońskiéj czyli obwody Dorpatski i Parnawski, z wyspami koło obu leżącémi, wyjąwszy Worms i Runo, a sąsiadują na wschód z Rossyanami, na południe z Łotami w granicach już wyżéj na swém miéjscu dokładnie oznaczonych. W ziemi ich przebywają Niemcy, szlachta i mieszczaństwo, zwłaszcza w miastach nadmorskich. Osobne odnogi tych Czudów są Liwi, mieszkający częścią w kilku wioskach nad ujściem rzeki Satis zwanéj, częścią oddzielnie od całości czudskiéj w nadbrzeżu Kurońskiém od Irbenu aż do jeziora Angierskiego, w dziedzictwie Dundangeńskiém i Popeńskiém około 150 rodzin, zaś tak zwani Krewingowie poniżéj miasta Bawa w dobrach: Baden, Kirkawe-Monsz, Krusen i Memelhof, okolo 1600 dusz, jednak ostatni już zupełnie wyginęli w Lotyszów się przelawszy. Wszystkich Estońców języka czudskiego używających liczą około 500,000. g) Czuchońcy główni mieszkańcy wielkiego księstwa czuchońskiego czyli finlandskiego, graniczą na północ z Loparami, na wschód i południe z Rossyanami na zachód z Szwedami w nadbrzeżu Czuchońskiém osiadłymi, z resztą w téj stronie morzem odgraniczeni. Prócz Finlandyi przebywają Czuchońcy w wielkiej liczbie w gubernii Archangelskiéj, Ołoneckiéj, Petersburskiéj a w mniejszéj liczbie w niektórych częściach Nowogrodzkiéj i Twerskiéj. W Ladejnopolskim obwodzie gubernii Ołoneckiéj wyjąwszy kraj nad dolną Ojatą, od Rossyan osiadły, zapełniają Czuchońcy całą południową połowę, rozciągając się na wschód za rzekę Megrę do Wytegerskiego obwodu, a nawet na samych granicach Kirillowskiego obwodu, obok gościńca do Archangelska wiodącego, znajdują się wsie czuchońskie. W północnéj stronie Ladejnopolskiego obwodu ustają wsie czuchońskie już poniżéj Ladejnopola i gościńca do Archangelu wiodącego, w całym kraju nad rzeką Swirzą są czyści Rossyanie, lecz daléj za tą przestrzenią, w obwodzie Petrozawodskim, znajdują się obok jeziora Onegi w wielkiéj liczbie aż do miasta Petrozawodska. Na zachód téj wązkiéj długiéj pręgi, począwszy prawie od rzeki Iwiny, do Swirzy wpadającéj, rozciągają się siedliska Korelców, osobnéj gałęzi Czudów, daleko na północ sięgające. W gubernii Nowogrodzkiej znajdują się wioszczyny czuchońskie już tylko w północnych stronach obwodu Tichwińskiego i Białozorskiego, gdzie się Czucharzami zowią. W gubemii Twerskiéj Bieżeckim obwodzie, nad rzekami Kamencą i Medwiedycą są 3 korelskie osady: Kuznecowo, Baskaki i Nowo, z 1500 mieszkańców. W gubernii Petersburskiéj zapełniają Czuchońcy niemałe części obwodu Petersburskiego, Szlisselburskiego, Carskosielskiego (Sofiyskiego) Oranienbaumskiego i Jamburskiego. Wszystkich Czuchońców liczą do 1,300,000. h) Loparzy, często za osobny ród uważani, na zachód Białego morza w Kolskim obwodzie Archangelskiéj gubernii i w północnych częściach Finlandyi ledwie 22,000 dusz. Ludność wszystkich gałęzi czudzkiego rodu w państwie rossyjskiém, z których niektóre jak Ostiacy i Wogulicze, od nas pominięte, wynosi razem do 2,580,000 dusz. Meszczeracy w gubernii Rjazańskiéj i Wladimirskiéj już zupełnie zruszczeli, o Czuwaszach i innych pół-Czudach, niżéj przy Turkach będzie wzmianka.
B. Południowi. Za tych uważamy Węgrów, jak ich bez mała wszyscy Słowianie, czyli, Madjarów, jak sami siebie nazywają. Znamiona cielesne, własność języka i pamiątki dziejowe nieuprzedzonemu badaczowi nasuwają dostateczne świadectwa do nabycia zupełnego przeświadczenia o tem, że Madjarowie są gałęzią szczepu uralskich Czudów, spokrewnioną z teraźniéjszymi Woguliczami i Ostjakami, a dawniéjszymi Ugrycami i Meszczerakami (Meszczera u Nestora, coby po serbsku brzmiało Metjera, z czem porównaj Megere, czyli Medjery u Konstantyna Porfyrogenety) i że początkowo pochodzą z uralskiéj ziemi, która w ruskich i innych średniowiecznych pamiątkach Ugra, Ugria (Jugra, Jugria) się zowie. Teraz Madjarowie przebywają w Węgrzech i Siedmiogrodziu, dawniéj równiny w środku kraju, mianowicie stolicę Pesztanską, Preszburską, Nowohradską, Komarską, Belgradzką, Borszodską, Tornańską, Sabolczską, Biharską, Bikeszską, Szopronską, Rabską, Tolnanską, Szomodską, Wesprimską, Heweszską, Satmarską, Czongradzką, Baraniańską, Saladską, Żelezną, Czanadską i Ostrzechomską po większéj lub mniéjszéj części, tu zaś szczególnie tak nazwaną ziemię Sikelów czyli Sakulów, siedzibami swémi zajmowali, rozproszeni wreszcie w pojedyńczych wsiach i osadach także i po niektórych innych stolicach. Madjarowie, wyjąwszy 3 małe powiaty w Węgrzech, Kumanów, Jazygów i Hajduków nigdzie nie przebywają czyści i bez przymieszania innych narodów, słowiańskiego, chorwatskiego, serbskiego, wołoskiego, niemieckiego i t. d. Prócz Węgier i Siedmiogrodzia znajdują się madjarskie osady w Bukowinie ogółem 6: Hadikfalwa, Laudonfalwa, Isztenszegicz, Jozeffalwa i t. d. w zeszłém stuleciu tam założone, potem w Multanach, w Jassach, w Wołoszczyznie w Bukareście i jescze w kilku innych miejscach. Graniczą zaś Madjarowie w Węgrzech na wschód z Wołochami, na południe ze Serbami i Chorwatami, na zachód z Słoweńcami i Niemcami, na północ ze Słowakami i Rusinami w punktach już wyżéj w swojem miejscu dokładnie oznaczonych; w Siedmiogrodziu są otoczeni częścią Niemcami, częścią i szczególnie Wołochami, z których zabiegają jedni do drugich swemi siedzibami tak dziwnie i pomięszanie, jak tego może w żadnéj innéj ziemi Europy nie widzimy, wyjąwszy niektóre gubernie rossyjskie n. p. Kazańską, Orenburską i in. gdzie podobną mieszaninę różnorodnych narodów, Rossyan, Czuwaszów, Tatarów, Baszkirów, Czeremisów, Mordwinów, Wotjaków, Meszczeraków, Teptjarów i i. spotykamy. Liczą zaś Madjarów w Węgrzech i Siedmiogrodziu w r. 1842 do 4,028,000, z których 3,500,000 na Węgry, 528,000 na Siedmiogrodzie przypada, 2,028,000 rzymskokatolicką, a 2 mill. protestancką religią obojga obrządku wyznają. W téj liczbie Madjarów zawarta jest niemała ilość odpadłych z innych rodów; zwłaszcza Słowian, Wołochów i Niemców, w Madjarów przelanych, tak że prawdziwie jeden z nowszych pisarzów wyrzekł, że liczba Madjarów czystéj czudzkiéj krwi dwóch mill. nie przewyższa.
2) SZCZEP SAMOJEDSKI. Ten szczep z czudzkim poniekąd spokrewniony, lubo z tą różnicą, że prowadzi jeszcze żywot koczowny i pogaństwu oddany, tu jedynie z przyczyny swego sąsiadowania z Rossyanami, w gubernii Archangelskiéj nad dolną Mezenią, z imienia się wprowadza. Wiadomo że siedliska jego głęboko za Ural do północnéj Azyi sięgają, i że ludność jego ledwie 70,000 dusz wynosi, z których 5000 na gubernią Archangelską przypada.
3) SZCZEP TATARSKI czyli TURECKI. Przedewszystkiem dla ujścia nieporozumienia, oznajmić musimy, że nazwiska Tatar używamy tu w tém znaczeniu, w którém ono teraz u Rossyan się używa, również o szczepie tureckim; lubo gdzieindziéj nazwę tę rodowi mongolskiemu dawano, a wielu uczonych, że jemu właściwie się przynależy, twierdzą. Jest zaś ród turecki jeden z najbardziéj rozszerzonych na kuli ziemskiéj, albowiem gałęzie jego, prawda niebardzo ludne, rozpościerają się od sinego czyli Adryatyckiego (Jaderskiego) morza na północny wschód aż za ujście Leny do lodowatego morza. W języku tureckim godne uwagi szczególne zjawisko, że choć na kilka narzeczy jest rozdzielony, przecież jak materją tak i formą bardzo sobie został podobnym, jak to ledwo który inny, równie rozszerzony język na ziemi. Carogrodzki Turek np. łatwo zrozumie Turka z Tomska i Jenizejska, byle mówił pomału i przeciwnie ten owego. Z licznych gałęzi tego rodu tu też tylko te w krótkości przytoczymy, których siedziby na mappie naszéj oznaczone widzimy.
A. W państwie rossyjskiém: a) Tatarzy, u Rossyan tak zwani, żyją w wielkiéj liczbie w gubernii Kazańskiéj po obu brzegach Wołgi, zwłaszcza w Kazańskim i Tetjuszkim obwodzie (okolo 136,000 dusz, między którymi 31,000 Chrześcian) w gubernii Orenburskiéj, Simbirskiéj, Saratowskiéj w Petrowskim i Kuzneckim obwodzie nad rzeką Uzą i Surą, w Niżnonowgorodzkiéj w Sergaczskim obwodzie, w Tambowskiéj w miastach Kasimowie, Temnikowie, Jelatmie i Kadomie, również w okolicy Szatska i Tambowa, na końcu w Penzeńskiéj w północnowschodnich stronach. Ci to Tatarzy, ogółém około 150,000 widocznie giną, częścią religią chrześciańską i mowę rossyjską przyjmując, częścią do innych oddaleńszych krain uchodząc. O Tatarach po miastach białoruskich w gubernii Mińskiéj, Grodzieńskiej i Wileńskiej rozproszonych, potomkach osadzonych tam w średnich wiekach jeńców już wyżéj (§. 9) była wzmianka. Są oni zresztą Mahometanie, lecz mówią już wszyscy, jako i tamtéjsza szlachta po polsku. b) Nogajcy dwojacy, jedni w równinach na zachód od chwalińskiego morza a na północ od Kaukazu leżących, inni w pomorzu Azowskiém (razem z Kirgizami około 50,000), ci tam jeszcze koczownicy, ci tu już w stałych siedzibach, wioskach i osadach żyjący. (Jednych i drugich razem około 400,000). c) Tauryccy czyli Krymscy Tatarzy na półwyspie Tauryckim aż do Perekopu w stałych siedliskach. Liczą ich do 200,000. d) Bazjanie i Kumycy, tamci mieszkańcy gór Kaukazkich, około nadbrzeżów Kubania, niedawno tam od dolnéj Kumy przeszli, ci tu zamieszkujący północnowschodnie podgórze Kaukazu, między rzekami Terekiém i Sulakiém, oba w nadermałéj liczbie. Do tych tureckich gałęzi w państwie rossyjskiém trzeba liczyć i mięszane narody Baszkirów, Meszczeraków i Czuwaszów. a) Baszkiry pochodzenia czudzkiego, przyjąwszy tatarski język przelali się zupełnie w Turków. Żyją w dolinah południowego Uralu w gubernii Orenburskiéj, częścią i w Permskiéj. Liczą do 290,000 dusz. b) Meszczeracy, podobnie czudzkie odrodki, przebywają w gubernii Orenburskiéj razem z Tatarami, Czuwaszami i Baszkirami, częścią téż po osobnych wsiach. Razem 93,000. W gubernii Saratowskiéj obwodzie Serdobskim, nad rzeką Choperą są dwie wielkie osady Meszczeraków. c) Czuwasi, co do pochodzenia prawdziwi Turcy, lecz język mięszany z czudzkiego i tureckiego sobie przywłaszczywszy, stąd od geografów za gałąź czudzką poczytywani. Mieszkają najliczniéj w gubernii Kazańskiéj między Rossyanami, Tatarami, Czeremisami, Mordwinami i Wotjakami, gdzie ich do 27,000, a w gubernii Orenburskiéj, gdzie ich do 570,000 liczą. Wszystkich Tatarów czyli Turków w Rossyi z azyatyckiemi gałęziami niebędzie mniéj jak 2 milliony.
B. W państwie tureckiem. Wiadomo jest że Turcy na półwyspie trackim czyli w północnéj Mezyi, Tracyi, Macedonii, Tessalii i Iliryi nie są pranarodem i autochtonami, ale obcymi i przychodnimi podbójcami miejscowych, we wzmiankowanych krajach już od dawna wzrosłych i głęboko wkorzenionych narodów. Nie dziw zatem, że aczkolwiek o nich, jako o dzierzącym władzę narodzie, zwłaszcza za naszych czasów tyle się głosi, jednakże liczba ich w Europie tak jest mała, że ich statystykowie, którzy sami tam podróżowali, i na ilość ludności różnych rodów szczególną zwracali uwagę, więcéj niż 700,000 między 15tu mill. innorodców, nie naliczyli. Trzeba téż dobrze rozróżniać prawdziwych Turków co do pochodzenia i języka, jakich tu uważamy, od Pseudo-Turków (Lżeturkůw) czyli odpadłych od wiary chrześciańskiéj do mahometańskiéj, jakich w europejskiéj Turcyi z rozmaitych narodów, zwłaszcza Bośniaków, Bółgarów i Arbanasów wielkie jest mnóstwo. Ci to, ponieważ pozbywszy się wiary jeszcze ojczystego języka zupełnie nie porzucili, choć może wielu z nich z konieczności do tureczczyzny jako tako przylgnęło, od nas, mających w tym opisie wzgląd na język narodów, za Turków uważani nie są. Prawdziwi Osmanowie czyli azyatyccy Turcy, skupieni są we wschodniéj części państwa, jako w Konstantynopolu i Adryanopolu, i w innych większych miastach Tracyi, mianowicie we Sliwnie, Janbolu, Jeni-Zagrze, Filipopolu, Tatar-Pazarcziku, Feredzie, Jenidze-Kizil-Agaczu, Burgasie, Czirmenie, Eski-Zagrze i t. d. W wschodniéj Bołgaryi żyją Turcy licznie w Szumnie, Razgradzie, Eski-Dżumaju, Osman-Pazarze, Eski-Stanbule i Łowczu, potém we wszystkich wielkich miastach nad Dunajem, we Widinie, Nikopolu, Ruhczuku, Silistrze, Rsowie, Isakczetie i Badagagu. W daleko mniéjszéj liczbie znajdują się Turcy po miastach zachodniéj Bółgaryi i dawnéj Rasy, w Nisze, Sofii, Elropolu, Berkowcu, Wracu, Leskowcu, Wranie, Prisztinie i t. d. W Macedonii, Arbanasii i w Tessalii skupieni są do większych miast, Solunu, Seresu, Kjustendilu, Sztipu, Dupnicy, Dżumaju, Skopja, Bitela, Szeru, Ohridu, Skadru, Arnaut-Bielgradu, Janiny, Larissy, Trikali i innych. Wreszcie są we wszystkich tych krajach, szczególnie w Tracyi, Bółgaryi i Macedonii, niektóre okolice, w których Turcy całe wsie zajmują. Prócz tego żyją Turcy jako posiedziciele dóbr czyli ziemscy panowie (spahowie, spajowie) po wszystkich ziemiach tureckiego państwa, wyjąwszy Multany, Wołochy, Serbią i Czarnogórze. Chociaż w Bosnii Pseudo-Turków (Lżeturków), zabitych nieprzyjaciół chrześcian, bardzo wiele, przecież prawdziwych Osmanów bardzo mało, i to tylko w twierdzach i największych miastach; albowiem między bosniackimi Poturczeńcami a azyackimi Osmanami od dawna aż dotąd panuje nieugaszona nienawiść. W Mułtanach, Wołoszech i w Czarnogórzu nie ma Turków; w nowo-ustaloném księstwie serbskiém są tureckie załogi w twiérdzach Bielgradzie, Szabcy, Smederewie, Nowéj Rszawie, Sokole i Użicy, a nieco mieszczan tureckich, w Bielgradzie, Sokole i Użicy.
4) SZCZEP KAŁMYCKI. Z rodu mongolskiego tylko o tym jednym szczepie kałmyckim wzmiankujemy, który w ziemi Dońskich Kozaków i gubernii Astrachańskiéj z Rossyanami sąsiaduje. Kałmycy są dwojacy: a) szeregowi czyli zbrojni, do Dońskiego wojska należący, i po południowowschodniéj części ziemi Dońskich Kozaków po stałych osadach rozsadzeni; b) Koczowni, w stepach gubernii Astrachańskiéj, częścią i Przedkaukaskiéj, pasterskie życie wiodący. Owych liczy się 15,000, tych zaś 98,000. Do piérwszych przydać trzeba Kałmyków od rządu rossyjskiego w gubernii Simbirskiéj, w ujeździe Stawropolskim i Samarskim przy rzece Soku i Samarze osadzonych, również zbrojnych, około 3600.
5) SZCZEPY KAUKAZSKIE, mianowicie Czerkiesi, Lesgowie czyli Awarowie i Gruzowie, choć językami, których używają, bardzo od siebie różni, jednak do jednego i tego samego rodu należą; kończą oni szereg szczepów ze Słowianami sąsiadujących; Żydów, Cyganów i inne ich przymieszki już tu pominiemy. Siedliska ich na naszej mappie podług dawniejszych wiadomości tylko z grubszego oznaczone; komu na ścisłém ich ograniczeniu i poznaniu zaleźy, tego odsyłamy do nowéj rossyjskiéj mappy Kaukazu, niedawno przez Morina w Berlinie powtórnie wydanéj.
O Kozakach szczegółowo nigdzie nie traktowano: lecz z tego, cośmy na str. 15 i 28 powiedzieli, jasno się okazuje, że Dońscy Kozacy, przez Wielkiego księcia Iwana Wasilewicza (pan. 1462 aż do 1505) tu osadzeni podług pochodzenia i narzecza do Wielkorossyan, Czarnomorscy zaś do Małorossyan należą. Ci dopiéro r. 1793 przez cesarzową Katarzynę II. ze Zaporoża, t. j. z okolicy ponad Dnieprem w pobliżu porogów, tu przewiedzionymi byli. Grebeńscy Kozacy nad rzeką Terekiém, Wołżańscy między Astrachaném i Carycyném, Uralscy nad rzeką Uralém, dawnym Jaikiém, od Werchouralska do Gurjewa, jako téż i Sybirscy pochodzą piérwotnie od Dońskich; dla tego téż i podług narzecza do Wielkorossyan policzonymi być muszą.
Nazwiska osad bołgarskich w Bessarabii, w ujeździe Kahulskim są: Miasto Bółgrad, wsie Kómrat, Taraklija, Wolkoneszty, Kirsow, Tatar-Kopczak, Kubéj, Kongaz, Kozajaklija, Czadyr-Lunga, Czeszmekioj, Tabaki, Nowo-Trojany, Cziiszija czyli Gradina, Karakurt, Cziszmewaruit, Taszbunar, Babeli, Kajraklija, Erdekburnu, Dolukioj, Wajsal, Dermendere, Dizginże, Czokmajdan, Awdarmy, Beszalma, Tomaj, Dżoltaj, Kiriet, Baurczi, Bajdar, Bezgioz, Waliperza, Baszkalija, Ferapontjewka, Twardica, Kjurutne, Iwanowa, Dmitrijewka, Satalyk-Hadżi, Banowa, Sikirly-Kitaj, Kodkitaj, Jenikioj, Zadunajewa, Hassanbatyr’, Pandaklija, Golica, Nowo-Pokrowka, Fontinodzinimilor, Staryje Trojany, Selioglo, Glawany, Dewlet-Agacz, Kuparany, Czumlekioj, Dulmeny, Iserlij, Burgudżi, Delżelery, Kamczik, Kulewcza, Nowo-Karagacz, Tropoklo, Eskipelos, Hadżi-Abdula, Kurczi, Inpucity, Boldoka, Karagacz, Barta, Kartal, Satunowo, Kolibaszi, Brinza, Waleny, Słobodzeja, Itulja, Kislica, Żurzuleszty, Anadolka i Frikaceja. W gubernii Chersońskiéj: Bolszoj-Bujałyk, Katarżina, Małyj-Bujałyk, Kubanka, Ternowka i Parkany.
Nazwiska serbskich osad w Rossyi w teraźniéjszéj gubernii Chersońskiéj, były piérwotnie r. 1763 podług Skalkowskiego te: w pułku huzarskim Horwata; czyli w protopresbyteriacie Nowomirhorodzkim: Nowyj-Mirgorod, Peczka, Petroostrowo, Nadlak, Kalniblat (na inném miéjscu Kalnibołoto), Semlik, Archangelskoj, Martonosz, Panczewo, Kaniża, Senta czyli Sentow, Wukowar, Fedwar’, Subotica, Cybulew, Moszorin, Dmitrowka, Sombor, Glinsk, Werszac; w pułku pandurskim czyli w protopresbyteriacie Kryłowskim: Kryłow, Taburino, Krjukow, Kamenka, Zimuń, Wingosz, Czanad, Pilażnicy, Kowin, Słankameń, Beczej, Warażdin, Głogowac, Janow, Szolmosz, Czongrad, Pawlisz, Mondorłok i Sentamasz. Potém r. 1766 i 1775 nastąpiły tak pod względém położenia osad, jak i nazwisk niektóre przemiany; podług nowszych mapp Podroba i Szuberta, teraz tam się znajdują: Nadlak, Janopol, Erdeljewka, Martonosz, Panczewo, Kaniża, Sentow, Wukowar, Fedwar, Moszorin inaczéj Beszka, Subotica, Werszac, Janow, Ku1pinka, Słankameń, Bondurowka i inne, Czongrad nazywa się teraz Andrusowka, Sombor
Dikowka, Semlik, Skalewoje i inne inaczéj.
Nazwiska wsi wołoskich w Serbii, w okręgu Kladowskim, w okolicy Kljucz zwanéj: Kostol, Szatu-Żupunuluj, wyspa Szimijan, Wrbica mała, Wrbica wielka, Rtkowo, ostrów Korbowa, Korbowa na stałym lądzie, Waljuga, Brlog, Welesnica, Burdel, Grabowica, Rjeka, Kamenica, Podwrszka, Rjeczica, Manastir, Ostrow gol (dawniéj Barul), Dżidżerac, Kładosznica, Kozla, Tekije, Gołubinie. Oprócz tego w okolicy Krajina zwanéj kilka wsi między serbskiémi.
Nazwiska niemieckich wsi około miasta Budjejowic w Czechach: Rożnow (Strodenitz), Raudna (Ruden), Mlada (Lodus), Hodjejice (Hodowitz), Pucherka (Bucharten), Dobrawoda (Gutwasser), Wrbny suche (Dürnfellern), Hlinec (Linz), Dubikow (Dubiken), Lincowa Hora (Pfaffendorf), Brod, miasteczka Rudolfow (Rudolfstadt), i Male (Adamstadtel), chociaż to więcéj czeskie jak niemieckie; tak téż na lewym brzegu Wltawy Wrbny czeske (Böhm. Fellem), Haklowy dwory (Hackelhöf), Cztyry dwory (Vierhöf), Szindlowy dwory (Shindelhöf), Mokry (Gauendorf), Litwinowice (Leitnowitz), i w takiéj części Plany (Plan) i Homoly (Humeln).
Nazwiska niemieckich osad w królestwie halicko-włodzimirskiém: Ainsingen w majętności Potyliczskiéj w okręgu Żółkiewskim, Bagensdorf pod Kołomyją, Beckersdorf m. Nowosiół okr. Brzeżan., Brigidau m. Medenic, okr. Sambor., Bruckenthal m. Choronow okr. Żółkiew., Brunendorf m. Grodecka okr. Lwowski, Deutschbach pod Nowem Brusnem m. Krzyw. okr. Żółkiew., Burgau pod Młodowem m. Lubacz. okr. Żółkiew., Burgthal m. Grodecka okr. Lwow., Nowe Chrusno m. Szczerzecka okr. Lwow., Dornbach m. Leżajska okr. Rzeszow., Dornfeld m. Szczerzecka okr. Lwow., Ebenau m. Czerlań. okr. Lwow., Einsiedel m. Humieniecka okr. Lwow., Eisenau poniżéj Wamy m. Illiszest. w Bukowinie, Anielówka czyli Engelsberg poniżéj Weldżisza m. Weldżisz. okr. Stryj., Engelsbrunn Górny i Dolny poniżej Huczka m. Dobromil. okr. San., Ernstdorf m. Bobr. okr. Brzeżań., Ernstdorf pod Maszkowicami m. Kamien. okr. San., Falkenberg pod Hujskiém m. Dobromil. okr. San., Falkenstein m. Humien. okr. Lwow., Fehlbach pod Kobelnicą ruską m. Kobeln. okr. Żółkiew., Felsendorf pod Opoką m. Lubaczow. okr. Żółk, Franzensthal pod Mołodią m. Kucurmar. okr. Bukow., Freifeld pod Żukowem m. Błaźow. okr. Żółk., Fürstenthal m. Solecka (Solka) w Buk., Gelsendorf m. Bolechow. okr. Stryj., Gillershof m. Leżajska okr. Rzeszow., Grünthal m. Grod. okr. Lwow., Hartfeld pod Rzeczyczanami m. Jaworow. okr. Przem., Hoffnungsau pod Nadziejowem m. Dolin. okr. Stryj., Hohenbach pod Reichheimem m. Tuszow. okr. Tarnow., Hutweide m. Stary Sand. okr. Sand., Josephinendorf pod Podubicami okr. Żółk. Josephsberg m. Meden. okr. Sambor i m. Tuszow. okr. Tarnow., Kaltwasser m. Janow. okr. Lwow., Karlsberg m. Raduc okr. Bukow., Kastelan pod Stolpinem m. Toporow. okr. Złoczow., Kaisersdorf m. i okr. Sambor., Kleindorf pod Mołostkowicami m. Jaworow okr. Przem., Königsau m. Meden. okr. Samb., Königsbach i Königsberg pod Zarzycką Wolą m. Leżajska okr. Rzeszow., Kranzberg m. i okr. Samb., Kuttenberg pod Zbadynem m. Jawor. okr. Przem., Landestreu m. Kalusz. okr. Stryj., Laufendorf pod Biegonicami m. St. Sand. okr. Sand., Lindenfeld m. Polan. okr. Lwow., Lindenau pod Lipowicami m. Lipow. okr. Żółk., Luisenthal pod Fundul-Mołdawą m. Mołd.-Kimpoluńska okr. Bukow., Maliniska (Małenica?) m. Pieniacka okr. Złoczow., Mariahilf pod Kołomyją, Mariensee pod Jakobenami m. Mo1d.-Kimpol. okr. Buk., osada niemiecka pod Mokrotynem w Żółk., Mosberg przy Podlubach m. Jawor. okr. Przem., Mühlbach m. Bobr. okr. Brzeż., Neudorf m. Drohobycz. okr. Samb. i m. i okr. Samb., Neudörfel m. St. Sand., okr. Sand,
Oberdorf pod Krościenkiem m. Dobromil. okr. San., Otenhausen m. Janow okr. Lwow., Prinzenthal pod Smereczną m. Dobromil okr. San., Ranchersdorf m. Hurzyń. okr. Rzeszow., Rehberg m. Sarn. okr. Przem., Rehfeld m. Bobr. okr. Brzeż., Reichan m. Lubacz. okr. Żółk., Reichenbach m. Szczerzec. okr. Lwow., Reichsheim m. Tuszow. okr. Tarn., Rosenberg pod Zagrodką m. Szczerzec. okr. Lwow. i pod Pietnicą m. Dobromil. okr. San., Rotenhan m. Janow. okr. Lwow., Schönanger m. Tuszow okr. Tarn., Schönthal m. Janow. okr. Lwow., Siegenthal pod Berehami m. Dobromil. okr. San., Steinau m. Niska okr. Rzeszow., Steinfels pod Stebnikiem m. Dobromil. okr. San., Thal Josaphat pod Wołoskiem Siołem m. Bolechow. okr. Stryj., Unterbergen m. Winicka okr. Lwow., Unterwall pod Podhajczykami m. Kimirz. okr. Złocz., Vorderberg m. Krynic. okr. Lwow., Wachendorf pod Strzeszycami m. N. Sand., Waldorf m. Grodecka okr. Lwow., Weinbergen m. Winicka okr. Lwow., Wiesenberg pod Mierzwicą m. Morkotyn. okr. Żółk., Wiesendorf m. Kamien. okr. Sand., Wildenthal m. Raniszow. okr. Rzeszow.
Nazwiska niemieckich osad w gubernii Saratowskiéj w Rossyi: w Saratowskim ujeździe w Krasnojarskim okręgu: Krasnyj-Jar, Podstępnaja, Starica, Usť-Karaman, Teljauza, Zwonarewa, Zwonarewkut, Ługowaja-Grjaznucha, Nider-Monża (Nieder-Monjou); w Tonkoszurewskim okręgu: Tonkoszurowka, Otrogowka, Susły, Krutojarowka, Raskaty, Lipowka, Lipowkut, Osinowka, Jagodnaja-Poljana, Poboczna, Nowaja-Skatowka; we Wołżańskim ujeździe w
Jekaterinsztatskim okręgu: Jekaterinsztat, Boregard (Beauregard), Kano (Canneau), Paulskaja, Filipfeld, Ernestinendorf; Boaro (Boisroux), Ober-Monża, Orłowskaja; w Paninskim okręgu: Paninskaja, Szafhauzen, Glaris, Baratajewka, Bazel, Circh, Zoloturn, Cug, Lucern, Unterwalden, Susanental, Rezanowka, Baskakowka, Brokhausen, Hokerberg; w Kamyszińskim ujeździe w Sosnowskim okręgu: Sosnowka, Talowka, Sewasťjanowka, Gołyj-Karamysz, Kljuczi, Popowka, Gołołobowka, Usť-Zolicha, Lesnyj-Karamysz, Karamyszewka, Kamennyj-Owrag, Makarowka, Poczinnaja; w Kameńskim okręgu: Kamenka, Rossoszi, Jelszanka, Kopenka, Grjaznowatka, Gniłuszka, Karaulnyj-Bujerak, Panowka, Ilawla, Semenowka, Usť-Grjaznucha; w Usť-Kułalińskim okręgu: Usť-Kułalinka, Werchnjaja-Kułalinka Wecchnjaja-Dobrińka, Bujdakow-Bujerak, Krestowyj-Bujerak, Grjaznucha (Werchnjaja), Wodjanoj-Bujerak, Szczerbakowka; w Tarłyckim okręgu: Kazickaja, Berezowka, Zaumorje, Stepnaja, Wolżskaja, Jabłonowka, Popowkina, Tarłyk, Tarłykowka, Skatowka, Priwolnaja, Krasnopolje, Koczetnaja, Rownaja, Kustarewa-Krasnorynowka, Norka, Splawnucha, Linewo-Ozero, Oleszka, Werszinka, Pamjatnaja, Werchowie; w Atkarskim ujeździe: Medwiedickij-Krestowyj-Bujerak, Greczinaja-Luka, Piskowatka.
Nazwiska osad niemieckich w Rossyi w gubernii Tauryckiéj, w ujeździe Orzechowskim czyli Melitopolskim a) osady Mennonitów w nadrzeczu Mołoczny: Halbstadt, Petershagen, Ladekop, Fürstenau, Schönsee, Liebenau, Wernersdorf, Felsenthal, Montau, Tiegenhagen, Schönau, Fischau, Lindenau, Lichtenau, Blumenstein, Münsterberg, Altonau czyli Altona, Ohrlof, Tiege, Blumenort, Rosenort, Tiegerweide, Rückenau, Fürstenwerder, Alexanderswohl, Gnadenheim, Friedensdorf, Morgenau, Lichtfeld, Neukirch, Prangenau, Steinbach, Elisabeththal, Alexanderthal, Schordau, Pordenau, Marienthal, Rudnerweid, Grossweid, Pastwa, Franzthal; b) Różnych Niemców w nadrzéczu téjze rzéki: Priszib czyli Mołoczna, Heidelberg, Hoffenthal, A1t-Nassau, Weinau, Durlach, Karlsruh, Reichenfeld, Kostheim, Leitershausen, Wasserau, Neu-Nassau, Hochstädt, Friedensfeld, Rosenthal, Neu-Monthal, Grünenthal, Blumenthal, Tiefenbrunn, Walldorf, Alt-Monthal, Neudorf, Kronthal; c) Wirtemberskich separatystów w nadrzéczu Berdy: Neuhoffnungsthal, Rosenfeld, Neuhoffnung.
Nazwiska greckich osad w gubernii Jekaterynosławskiéj w okręgu Mariupolskim: Jalta, Urzuf, Staryj-Krym, Laspi, Czardakły, Małaja-Janisol czyli Jenisala, Bolszaja-Janisol czyli Jenisala, Bogatyr’, Konstantynopol, Ulakły, Wołnowacha (Bugas), Stili, Karakuba, Beszewo, Karań, Kamar’, Sartani, Kermenczik, czyli Kremenczug, Nowoj-Kermenczik czyli Kremenczug, Ignatjewka, Czermałyk, Mangusz i Anatolia.
