Pan Tadeusz (wyd. 1921)/Epilog

	<<< Dane tekstu >>>
Autor	Adam Mickiewicz
Tytuł	Pan Tadeusz
Podtytuł	czyli ostatni zajazd na Litwie
Redaktor	Józef Kallenbach; Jan Łoś
Wydawca	Zakład Narodowy imienia Ossolińskich
Data wyd.	1921
Druk	Drukarnia Zakładu Narodowego imienia Ossolińskich
Miejsce wyd.	Lwów, Warszawa, Kraków
Źródło	Skany na Commons
Inne	Cały tekst; Pobierz jako: EPUB • PDF • MOBI
	Indeks stron

EPILOG.^[1]

O czemże dumać na paryskim bruku,^[2]
Przynosząc z miasta uszy pełne stuku,
Przekleństw i kłamstwa, niewczesnych zamiarów,
Zapóźnych żalów, potępieńczych swarów?...^[3]

5 Biada nam zbiegi, żeśmy w czas morowy^[4]
Lękliwe nieśli zagranicę głowy!

Bo gdzie stąpili, szła przed nimi trwoga,
W każdym sąsiedzi znajdowali wroga;^[5]
Aż nas objęto w ciasny krąg łańcucha^[6]
10 I każą oddać co najprędzej ducha.

A gdy na żale ten świat nie ma ucha,
Gdy ich co chwila nowina przeraża,
Bijąca z Polski jak dzwon ze smętarza,
Gdy im prędkiego zgonu życzą straże,
15 Wrogi ich wabią zdala jak grabarze!
Gdy w niebie nawet nadziei nie widzą!
Nie dziw, że ludzi, świat, siebie ohydzą,
Że, utraciwszy rozum w mękach długich,
Plwają na siebie i żrą jedni drugich!

∗
∗ ∗

20 Chciałem pominąć, ptak małego lotu,
Pominąć strefy ulewy i grzmotu,^[7]
I szukać tylko cienia i pogody:
Wieki dzieciństwa, domowe zagrody...

∗
∗ ∗

Jedyne szczęście: kto w szarej godzinie,
25 Z kilku przyjaciół usiadł przy kominie,
Drzwi od Europy zamykał hałasów,
Wyrwał się z myślą do szczęśliwszych czasów,
I dumał, myślił o swojej krainie...

Ale o krwi tej, co się świeżo lała,
       30 O łzach, któremi płynie Polska cała,
O sławie, która jeszcze nie przebrzmiała;
O nich pomyślić nie mieliśmy duszy...
Bo naród bywa na takiej katuszy,
Że, kiedy zwróci wzrok ku jego męce,
       35 Nawet Odwaga załamuje ręce...^[8]

Te pokolenia żałobami czarne,
Powietrze tylą klątwami ciężarne,
Tam — myśl nie śmiała [swoich] zwrócić lotów
W sferę, okropną nawet ptakom grzmotów!

       40 O, Matko Polsko! Ty tak świeżo w grobie
Złożona! — niema sił mówić o tobie!...
Ach! czyjeż usta śmią pochlebiać sobie,
Że znajdą dzisiaj to czarowne słowo,
Które rozczula rozpacz marmurową,
       45 Które z serc wieko podejmie kamienne,
Rozwiąże oczy, tylą łez brzemienne,
I sprawia, że łza przystygła wypłynie?
Nim się te usta znajdą, wiek przeminie.

Kiedyś — gdy zemsty lwie przehuczą ryki,^[9]
       50 Przebrzmi głos trąby, przełamią się szyki,
Gdy orły nasze lotem błyskawicy
Spadną u dawnej Chrobrego granicy,
Ciał [się] najedzą i krwią całe spłyną,
I skrzydła wreszcie na spoczynek zwiną;

       55 Gdy wróg ostatni wyda krzyk boleści,
Umilknie, światu swobodę obwieści;^[10]
Wtenczas, dębowym liściem uwieńczeni,
Rzuciwszy miecze, siądą rozbrojeni
Rycerze nasi, zechcą słuchać pieni!
       60 Gdy świat obecnej doli pozazdrości,^[11]
Będą czas mieli słuchać o przeszłości!
Wtenczas zapłaczą nad ojców losami,
I wtenczas łza ta ich lica nie splami.

Dziś dla nas, w świecie nieproszonych gości,
       65 W całej przeszłości i w całej przyszłości
Jedna już tylko jest kraina taka,
W której jest trochę szczęścia dla Polaka:
Kraj lat dziecinnych! On zawsze zostanie
Święty i czysty, jak pierwsze kochanie,
       70 Niezaburzony błędów przypomnieniem,
Niepodkopany nadziei złudzeniem,
Ani zmieniony wypadków strumieniem.

Gdziem rzadko płakał, a nigdy nie zgrzytał,
Te kraje radbym myślami powitał,
       75 Kraje dzieciństwa, gdzie człowiek po świecie
Biegł jak po łące, a znał tylko kwiecie
Małe i piękne;^[12] jadowite rzucił,
Ku pożytecznym oka nie odwrócił.

Ten kraj szczęśliwy, ubogi i ciasny,
       80 Jak świat jest boży, tak on był nasz własny!
Jakże tam wszystko do nas należało,
Jak pomnim wszystko, co nas otaczało:
Od lipy, która koroną wspaniałą
Całej wsi dzieciom użyczała cienia,
       85 Aż do każdego strumienia, kamienia,
Jak każdy kątek ziemi był znajomy
Aż po granicę, po sąsiadów domy!
A jeśli czasem i Moskal się zjawił,^[13]
Tyle nam tylko pamiątki zostawił,
       90 Że był w błyszczącym i pięknym mundurze:
Bo węża tylko znaliśmy po skórze...
I tylko krajów tych obywatele
Jedni zostali wierni przyjaciele,
Jedni dotychczas sprzymierzeńcy pewni!
       95 Bo któż tam mieszkał? Matka, bracia, krewni,
Sąsiedzi dobrzy... Kogo z nich ubyło,
Jakże tam o nim często się mówiło!
Ile pamiątek, jaka żałość długa,
Tam, gdzie do pana przywiązańszy sługa,
       100 Niż w innych krajach małżonka do męża;
Gdzie żołnierz dłużej żałuje oręża,
Niż tu^[14] syn ojca; po psie płaczą szczerze
I dłużej, niż tu lud po bohaterze...^[15]

∗
∗ ∗

I przyjaciele wtenczas pomogli rozmowie,^[16]
105 I do pieśni rzucali mnie słowo za słowem,
Jak bajeczne żórawie, lecąc nad ostrowem,
Nad zaklętym pałacem przelatując wiosną.
I słysząc zaklętego chłopca skargę głosną,
Każdy ptak chłopcu jedno pióro zrucił,
110 On zrobił skrzydła i do swoich wrócił...

∗
∗ ∗

O, gdybym kiedy dożył tej pociechy,
Żeby te księgi zbłądziły pod strzechy;
Żeby wieśniaczki, kręcąc kołowrotki,
Gdy odśpiewają ulubione zwrotki 115
O tej dziewczynie, co tak grać lubiła,
Że przy skrzypeczkach gąski pogubiła,
O tej sierocie, co piękna jak zorze,
Zaganiać gąski szła w wieczornej porze;
Gdyby też wzięły wieśniaczki do ręki
120 Te księgi, proste jako ich piosenki!

Tak za dni moich, przy wiejskiej zabawie
Czytano nieraz pod lipą na trawie,
Pieśń o Justynie, powieść o Wiesławie!^[17]

A przy stoliku drzemiący pan włodarz,
125 Albo ekonom, lub nawet gospodarz
Nie bronił czytać, i sam słuchać raczył,
I młodszym rzeczy trudniejsze tłumaczył,
Chwalił piękności, a błędom wybaczył.

I zazdrościła młodzież wieszczów sławie,
130 Która tam dotąd brzmi w lasach i w polu,
I którym droższy, niż laur Kapitolu,^[18]
Wianek rękami wieśniaczki osnuty,
Z modrych bławatków i zielonej ruty.

(Paryż, wiosną r. 1834).

↑ Wiersze te, dochowały się w pierwszym rzucie, bez wykończenia; miały one stanowić epilog „Pana Tadeusza“. Świadczy o tem list Mickiewicza do Odyńca z d. 29 września r. 1835 w Korespondencji t. I, str. 155: „Na końcu Tadeusza był do niego (= Brodzińskiego) ustęp, ale nagłe drukowanie i moje ówczesne zatrudnienia zrobiły, że nie miałem czasu, poprawić i umieścić ów epilog. — Zostawiłem to do przyszłego wydania“.
Wobec tak wyraźnego zeznania samego Poety dajemy wierszom tym nazwę epilogu. Tekst podajemy wedle autografu, t. j. z zachowaniem właściwości fonetycznych, poprawieniem niektórych wyrazów, mylnie dawniej odczytanych, a nawet z dodaniem wierszy dotychczas opuszczanych.
↑ W autografie w pośpiechu, zrazu: o czemże, potem: o temże.
↑ 3—4. Wiersze te odnoszą się do kłótni politycznych między wychodźcami polskimi w latach 1832—1834. Niewczesne zamiary dotyczyły różnych projektów, nie w porę powziętych; żale za późne były z powodu wypominania wzajemnego, że to lub owo należało zrobić w Polsce w czasie powstania; swary stronnictw emigracyjnych potępiały się nawzajem i zrzucały z siebie odpowiedzialność za upadek rewolucji r. 1831.
↑ czas morowy — to czas wyjścia posłów sejmowych, rządu narodowego i reszty wojsk polskich w ciągu września r. 1831 za granice Królestwa Kongresowego. Morowy był ten czas takie ze względu na panującą wówczas cholerę, zawleczoną do Polski z Rosji.
↑ sąsiedzi, głównie Prusacy, którzy wydalali wychodźców polskich z Wielkopolski.
↑ ciasny krąg łańcucha. Tchórzliwy rząd Ludwika Filipa rozrzucił wojskowych polskich w ciasne kręgi zakładów prowincjonalnych (dépots) i skazywał je niejako na wymarcie.
↑ strefy ulewy i grzmotu, t. j. czasy walki narodowej z r. 1831. Porównaj ww. 29—30 i 36—40.
↑ Odwaga, tu jako uosobienie pojęta, jak często u Byrona i Malczeskiego.
↑ 49—54. Poeta przepowiada zwycięską walkę, w której zemście nad wrogiem dziedzicznym stanie się zadość, a orły polskie nad Dnieprem skrzydła na spoczynek zwiną.
↑ Wyzwolenie Europy czyni tu Poeta zawisłem od zgniecenia Rosji.
↑ obecnej doli, t. j. tej doli szczęśliwej, której zażyje Polska po ostatecznem zwycięstwie, a której to doli wówczas świat jej pozazdrości.
↑ dziecko nie zna się jeszcze na tem, co pożyteczne, a szuka tego, co się da unieść (małe) i co nęci barwą i kształtem (piękne).
↑ 88—91. W latach dziecinnych Mickiewicza (1806—1810) Rosja, zagrożona przez Napoleona, nie miała jeszcze odwagi gnębić ziem, zagrabionych Polsce.
↑ Niż tu, t. j. w Paryżu.
↑ Pierwotnie było:
Po wiernych psów zgonie
Większy płacz, niż tu po Napoleonie.
↑ 104—105. Poeta ma tu głównie na myśli Ignacego Domeykę, Stefana Witwickiego i Bohdana Zaleskiego. — Obacz Wstęp.
↑ Franciszek Karpiński napisał kilka czułych pieśni, poświęconych Justynie, swej ukochanej. Z tych piękniejsze: „Do Justyny. Tęskność na wiosnę“. — Do Justyny: „Drzewa! wyście małe były“... — O Justynie: „Wyszła Justyna“... — „Przypomnienie dawnej miłości“.
„Wiesław“, sielanka Kaźmierza Brodzińskiego, ogłoszona po raz pierwszy drukiem w „Pamiętniku Warszawskim“ w r. 1820. Mickiewicz był już wtedy nauczycielem kowieńskim. Wspomnienia „wiejskiej zabawy“ mogą się zatem odnosić tylko do wakacyj lat 1821—1823. Hołd, złożony tu Karpińskiemu i Brodzińskiemu świadczy o wpływie obu tych poetów na twórcę „Balad“.
↑ laur, wawrzyn, wieniec sławy. Kapitol, w Rzymie wzgórze ze sławną świątynią Jowisza. Mickiewicz ma tu głównie na myśli wielkiego poetę włoskiego, Petrarkę, którego uwieńczono laurem na Kapitolu d. 8 kwietnia r. 1341 wśród tłumów uszczęśliwionego ludu rzymskiego. Ponad hołd taki przenosi Poeta polski wianek z rąk wieśniaczki polskiej.

Tekst jest własnością publiczną (public domain). Szczegóły licencji na stronie autora: Adam Mickiewicz.

[1] Wiersze te, dochowały się w pierwszym rzucie, bez wykończenia; miały one stanowić epilog „Pana Tadeusza“. Świadczy o tem list Mickiewicza do Odyńca z d. 29 września r. 1835 w Korespondencji t. I, str. 155: „Na końcu Tadeusza był do niego (= Brodzińskiego) ustęp, ale nagłe drukowanie i moje ówczesne zatrudnienia zrobiły, że nie miałem czasu, poprawić i umieścić ów epilog. — Zostawiłem to do przyszłego wydania“.
Wobec tak wyraźnego zeznania samego Poety dajemy wierszom tym nazwę epilogu. Tekst podajemy wedle autografu, t. j. z zachowaniem właściwości fonetycznych, poprawieniem niektórych wyrazów, mylnie dawniej odczytanych, a nawet z dodaniem wierszy dotychczas opuszczanych.

[2] W autografie w pośpiechu, zrazu: o czemże, potem: o temże.

[3] 3—4. Wiersze te odnoszą się do kłótni politycznych między wychodźcami polskimi w latach 1832—1834. Niewczesne zamiary dotyczyły różnych projektów, nie w porę powziętych; żale za późne były z powodu wypominania wzajemnego, że to lub owo należało zrobić w Polsce w czasie powstania; swary stronnictw emigracyjnych potępiały się nawzajem i zrzucały z siebie odpowiedzialność za upadek rewolucji r. 1831.

[4] zas morowy — to czas wyjścia posłów sejmowych, rządu narodowego i reszty wojsk polskich w ciągu września r. 1831 za granice Królestwa Kongresowego. Morowy był ten czas takie ze względu na panującą wówczas cholerę, zawleczoną do Polski z Rosji.

[5] sąsiedzi, głównie Prusacy, którzy wydalali wychodźców polskich z Wielkopolski.

[6] sny krąg łańcucha. Tchórzliwy rząd Ludwika Filipa rozrzucił wojskowych polskich w ciasne kręgi zakładów prowincjonalnych (dépots) i skazywał je niejako na wymarcie.

[7] strefy ulewy i grzmotu, t. j. czasy walki narodowej z r. 1831. Porównaj ww. 29—30 i 36—40.

[8] Odwaga, tu jako uosobienie pojęta, jak często u Byrona i Malczeskiego.

[9] 49—54. Poeta przepowiada zwycięską walkę, w której zemście nad wrogiem dziedzicznym stanie się zadość, a orły polskie nad Dnieprem skrzydła na spoczynek zwiną.

[10] Wyzwolenie Europy czyni tu Poeta zawisłem od zgniecenia Rosji.

[11] , t. j. tej doli szczęśliwej, której zażyje Polska po ostatecznem zwycięstwie, a której to doli wówczas świat jej pozazdrości.

[12] ziecko nie zna się jeszcze na tem, co pożyteczne, a szuka tego, co się da unieść (małe) i co nęci barwą i kształtem (piękne).

[13] 88—91. W latach dziecinnych Mickiewicza (1806—1810) Rosja, zagrożona przez Napoleona, nie miała jeszcze odwagi gnębić ziem, zagrabionych Polsce.

[14] Niż tu, t. j. w Paryżu.

[15] Pierwotnie było:
Po wiernych psów zgonie
Większy płacz, niż tu po Napoleonie.

[16] 104—105. Poeta ma tu głównie na myśli Ignacego Domeykę, Stefana Witwickiego i Bohdana Zaleskiego. — Obacz Wstęp.

[17] Franciszek Karpiński napisał kilka czułych pieśni, poświęconych Justynie, swej ukochanej. Z tych piękniejsze: „Do Justyny. Tęskność na wiosnę“. — Do Justyny: „Drzewa! wyście małe były“... — O Justynie: „Wyszła Justyna“... — „Przypomnienie dawnej miłości“.
„Wiesław“, sielanka Kaźmierza Brodzińskiego, ogłoszona po raz pierwszy drukiem w „Pamiętniku Warszawskim“ w r. 1820. Mickiewicz był już wtedy nauczycielem kowieńskim. Wspomnienia „wiejskiej zabawy“ mogą się zatem odnosić tylko do wakacyj lat 1821—1823. Hołd, złożony tu Karpińskiemu i Brodzińskiemu świadczy o wpływie obu tych poetów na twórcę „Balad“.

[18] ur, wawrzyn, wieniec sławy. Kapitol, w Rzymie wzgórze ze sławną świątynią Jowisza. Mickiewicz ma tu głównie na myśli wielkiego poetę włoskiego, Petrarkę, którego uwieńczono laurem na Kapitolu d. 8 kwietnia r. 1341 wśród tłumów uszczęśliwionego ludu rzymskiego. Ponad hołd taki przenosi Poeta polski wianek z rąk wieśniaczki polskiej.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]